Morgunblaðið - 23.05.1984, Side 13

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 23. MAÍ 1984
6r~
Morgunbladið l»órsU-inn Kagnarsson.
Valdcmar Gunnarsson, rútubQstjóri og bóndi ad Fremri-kotum í Noröurár-
dal, Skagaflrði, stendur hér við spenninn, sem tekur á móti orkunni frá
stöðvarhúsinu.
Fremrikot í Akrahreppi:
Einkavirkjun
tekin í notkun
^ Miklabæ, 11. maí.
Á BÆNUM Fremri-kotum í Akrahreppi, Skagafirði, hefur einkavirkjun verið
tekin í notkun. Bærinn Fremri-kot er framarlega í Norðurárdal, við rætur
Öxnadalsheiðar. I»ar búa tveir bræður, Valdemar og Jón Gunnarssynir.
Þeirra lifibrauð er annars vegar rútuakstur, sem Valdemar sér um og hins
vegar sauðfjárbúskapur, sem Jón sér að mestu leyti um. Ekki er hægt að
segja að Fremri-kot sé afskekktur bær, þvj þjóðvegur nr. I liggur um
túnfótinn. Engu að síður er langt á næstu bæi, Öxnadalsheiði á aðra höndina
en á annan tug kflómetra á hina, niður að Silfrastöðum.
póstferða. Síðan er lýst póstferð.
Kaupskipin koma er næstsíðasti
þáttur ritsins, þar stendur meðal
annars „Skipin (sem notuð voru á
fyrri öldum til úthafssiglinga,
hafskipin) voru ekki hentug til út-
hafssiglinga..." Þá væntanlega
miðað við skip nú á dögum. Svona
staðhæfingar falla mjög vel að
þeirri söguskoðun að saga fortíð-
arinnar hafi aðeins gildi sem sam-
anburður við nútímann og sem
þróunarsaga til nútíma samfé-
laga.
Kafli er tekinn úr ferðabók
Ólavíusar um hrakninga nokkurra
Seyðfirðinga á Gagnheiði, sem
höfðu verið 5 daga á leiðinni úr
kaupstað úr Reyðarfirði. 1 lokin er
svo birt lýsing úr riti Guðna
Jónssonar um Eimskipafélag ís-
lands 25 ára, þar sem lýst er
áhuga landsmanna fyrir stofnun
skipafélags.
„Kjör fólks á fyrri öldum" er
samtíningur úr ýmsum heimild-
um, samtalsþættir og útleggingar
höfunda á viðfangsefninu, kjör al-
múga hér á landi um aldir. Höf-
undar leitast við að tjá daglegt líf
og annir fólksins. Því efni eru gerð
takmörkuð skil eins og áður segir.
Sleppt er að minnast á það sem nú
á dögum er kallað tilbreytingar og
skemmtanir. Réttir, smalabús-
reiðar, brúðkaupsveislur, hvað þá
á þátt kirkjunnar og „samþætt-
ingu“ trúar og daglegs lífs. Kvöld-
vökum, húslestrum, kirkjuferðum
er sleppt hér, hvað þá lifandi
kennd hvers almúgamanns fyrir
tungunni sem kom meðal annars
fram í því að annar hver einstakl-
ingur gat kastað fram vísu við viss
tækifæri.
Þótt hér væri að mestu rekin
sjálfsþurftarbúskapur, þá var
verslun forsenda þess að byggð
héldist í landinu. Einokunarversl-
unin var fyrrum mjög notuð sem
einn allsherjar blóraböggull, þeg-
ar lýst var kjörum þjóðarinnar.
Hér er versluninni sleppt svo til
alveg en hér virðist aftur á móti
nýr blóraböggull uppgötvaður,
sem er harðdræg og gráðug yfir-
stétt, sbr. samtalsþættina. Eitt af
því sem hafði gífurleg áhrif á kjör
allra landsmanna voru sjúkdómar
og farsóttir, því efni er alveg
sleppt.
Sem lýsing á kjörum og daglegu
lífi fólks er ritið ófullnægjandi og
einnig villandi. Samtalsþættirnir
eru heldur dauflegar bókmenntir
og útleggingar höfunda fremur
álappaleg samsuða. Við fyrstu sýn
mætti ætla að þessi skrif væru til-
viljunarkennd samantekt, samtín-
ingur, ófullnægjandi lýsing þess
efnis sem átti að fjalla um. En við
nánari athugun er þetta lýsing,
sem er aðlöguð vissri hugmynda-
fræði, sem. höfundarnir virðast
haldnir af. Engin tilraun er gerð
til þess að lýsa lífsviðhorfum lif-
andi fólks fyrr á öldum eða hug-
arheimi þess, sem reyndar er erf-
itt að mæla og vega eða sýna með
giærumyndum. Nema höfundarnir
álíti að alþýða manna fyrr á öld-
um hafi verið algjör vinnudýr,
langkúguö, mædd, náttúrulaus,
skaplaus og sljó? Kúguð af yfir-
völdum, eignamönnum og ríkis-
valdi sem minna helst á ógeðfelld-
ustu valdaklíkur I þeim heims-
hlutum, þar sem maður eins og
Jón Hreggviðsson hefði áreiðan-
lega verið settur á geðveikrahæli
til endurhæfingar eða skotinn á
flótta yfir múrinn.
Meðal annarra rita skólarann-
sóknardeildar sem eru ætluð til
sögunáms eru rit sem fjalla um
landnámið og Jón Sigurðsson.
Bæði þessi rit einkennast af því að
textinn er aðlagaður myndefninu.
Meðal vafasamra staðhæfinga í
ritinu um Jón Sigurðsson er t.d. sú
kenning að ísland hafi orðið full-
valda 1918 og fengið „fullt sjálf-
stæði 1944“. f sama riti er talað
um tvær byltingar í Frakklandi,
„Septemberbylting 1830 og júlí-
bylting 1848“. Um landnámið er
fjallað með því að tíndar eru sam-
an umsagnir með miklu myndefni
og síðan lýst fremur efnuðum
bónda á vesturströnd Noregs, sem
hyggst flytjast ur landi vegna yf-
irvofandi ófriðar. Látið er að því
liggja að fólk sé að smíða skip út
með firðinum. Skipasmíðar á
þessum tímum voru aðeins á færi
auðugra manna og ríkra. Látið er
að því liggja að forsendurnar að
landnáminu hafi verið einhvers-
konar „samvinnuhreyfing meðal
bænda“ í Noregi.
Þótt ákveðnir höfundar séu
skráðir, eru ritin unnin í samráði
við starfshóp um samfélagsfræði á
vegum menntamálaráðuneytisins,
enda leyna fingraför þess ágæta
samstarfshóps sér ekki.
Hver er kveikjan að þessum
samantektum?
Hugmyndafræðin
Samkvæmt „Aðalnámsskrá
grunnskóla: Samfélagsfræði"
(1977) hefur „sú ákvörðun verið
tekin að velja söguleg viðfangsefni
með tilliti til þess hve vel þau
henta til að skýra af hvaða rótum
þjóðfélög nútímans eru sprott-
in ... “ Svigrúm gefst ekki til þess
að nemendur „fái eins konar yfir-
lit yfir helstu atburði sögunnar í
heild".
„Samfélagsfræðin" fjallar um
íslandssögu, mannkynssögu og fé-
lagsfræði. íslandssagan verður
þar með þáttur þessarar „nýju“
fræðigreinar, og er ætlað að stuðla
að auknum skilningi á nútíma ís-
lensku samfélagi. Þar með er ís-
landssagan ekki lengur saga þjóð-
arinnar um aldir, þar sem leitast
er við að skilja og skýra viðbrögð
og athafnir einstaklinga og hópa á
hverjum tíma og áhrif umhverfis
og náttúruafla á hag og menningu
þjóðarinnar. Engin tilraun er gerð
til þess að komast sem næst því
sem mótaði sjálfsvitund og heims-
mynd genginna kynslóða. Þar með
er menningarsaga þessara kyn-
slóða sniðgengin. íslandssagan er
jafnframt kirkjusaga og aðgrein-
ing þar er ekki gjörleg. Menning-
araflið í íslenskri sögu var starf-
semi kirkjunnar. Þessum þætti
eru engin viðhlítandi skil gerð í
hinni nýju fræðigrein og þar með
menningarsögunni. Með aðferðum
skólarannsóknardeildar eru
tengslin slitin við menningararf
fortíðarinnar eða afskræmd. Með
þessari stefnu þrengist öll mál-
notkun og skilningi á þjóðtung-
unni stórhrakar. „Land, þjóð og
tunga" er arfur fortíðarinnar og
er nútíðin og öll nútíð fortíðarinn-
ar.
Þessi stefna beinist að afmenn-
ingu þjóðarinnar og er mun
hættulegri íslenskri menningu og
tungu en utanaðkomandi áhrif,
vegna þess að þau sljóvga mál-
kennd og ómerkja alla þá baráttu
sem þessi þjóð hefur háð fyrir til-
veru sinni og menningu um aldir,
brjóta niður menningarlegt mót-
stöðuafl og kennd fyrir sjálfsögðu
eigin gildi og opna þar með allar
gáttir fyrir lágkúrunni.
Kveikjan að þessari tegund
sögukennslu er sú skoðun, að „að-
stæður í þjóðfélaginu leggja skól-
anum aukið uppeldishlutverk á
herðar. Hann verður í samvinnu
við heimilin að búa nemendur
undir líf og starf í lýðræðisþjóðfé-
lagi sem er í sífelldri þróun ... “
(Aðalnámsskrá grunnskóla: Al-
mennur hluti. 1976). Samkvæmt
þessari klásúlu er grófasta nyt-
semishyggja leiðarljósið og matið
á því hvað sé nytsamlegt er
ákvarðað af ríkisvaldinu (um
stjórn fræðslumála) hverju sinni.
Allar húmanískar hugmyndir
um tilgang fræðslu og hvað þá
menntun eru afskrifaðar. Vilji
„samfélagsins" hverju sinni ræður
stefnunni. Aðlögunin að vilja sam-
félagsins kemur glöggt fram í um-
fjölluninni um „viðhorfamarkmið
samfélagsfræðinnar“ en inntak
þeirra er aðlögun að ríkjandi sam-
félagsgerð og mótun hvers ein-
staklings með þarfir samfélagsins
fyrir augum. Hin algjöra hóp-
hyggja er sá rammi sem markar
alla fræðslu, innan þessa kerfis.
Hugmyndafræðin sem býr hér
að baki er reist á kenningum Pav-
lovs um „skilyrt andsvör" meðal
hunda í sambandi við fóðurgjöf.
Af þeim kenningum voru dregnar
merkar kennslufræðilegar álykt-
anir. Þessar kenningar voru síðar
fullkomnaðar af J.B. Watson:
Psychology from the Standpoint
of a Behaviorist. 1919. Síðan tók
B.F. Skinner upp þráðinn. Hann
gerði margvíslegar rannsóknir
með „kennsluvélar“ og síðar með
hegðun hinna námsfúsu rotta í
kassanum fræga.
Watson skrifaði meðal annars:
„Atferlissálfræðingurinn afskrif-
ar allar miðaldahugmyndir og
hugtök. Hann tekur ekki með í hið
vísindalega orðasafn sitt persónu-
bundin hugtök, svo sem kenndir,
innsæi, hugmyndir, þrá, tilgang og
jafnvel ekki hugsun og tilfinn-
ingar. Sjálfsmeðvitund er einnig
bannorð." Skinner kvartaði síðar
yfir, að því miður ,-,örlaði á ein-
hverskonar innri vissu um atferli
okkar. Við finnum fyrir þessu ... “
(The steep and thorny way to a
science of behaviour birt í Probl-
ems of Scientific Revolution, ed.
R. Harré. Oxford 1975).
Skinner hefur ritað nokkrar
bækur um kenningar sínar m.a.
Science and Human Behaviour
1953 og Beyond Freedom and Dig-
nity 1971. Inntak kenninga hans í
grófum dráttum er að gjörlegt sé
að móta einstaklinginn til þeirrar
gerðar sem krafist er, þ.e. hegðun
einstakiingsins, svo til algjörlega.
Þar eð einstaklingurinn er „tabula
rasa“ eða óskrifað blað við fæð-
ingu þá er þetta auðsætt. Með því
að nýta fóðrið á sama hátt og
Skinner gerði til þess að fá rott-
urnar til þess að hegða sér eins og
hann kaus að þær gerðu, þannig
telur hann að nýta megi það sem
hann telur að einstaklingar séu
ginnkeyptastir fyrir til þess að fá
samsvarandi viðbrögð eins og hjá
rottunum. Áreiti og svörun er
samkvæmt þessum kenningum
inntak og einkenni einstaklings-
ins, allt annað er hugarburður.
Þess vegna er samfélagsgerðin svo
þýðingarmikil, að það má ekki
minna vera en að sköpuð sé ný
námsgrein, „samfélagsfræði“ þar
sem eru útlistaðar kenningar
Skinners og fleiri um áreiti og
svörun í hinu fjölbreytta nútíma
íslenska lýðræðissamfélagi, „sem
er í stöðugri þróun“.
Ef til vill væri nær að segja um
samfélagið: „er í stöðugri stöðlun".
Eins og segir í námsskrá um sam-
félagsfræði: „Það er ljóst að bæði
félagsleg samskipti manna og sið-
gæðisvitund mótast nú af öðrum
þáttum en áður fyrr ... “ síðar
„Við slíkar aðstæður koma fornar
dyggðir oft að litlu haldi..."
I sama kveri segir um samfé-
lagsfræði og kristin fræði: „Með
viðhorfamarkmiðum samfélags-
fræðinnar er stefnt að siðgæðis-
þroska. Samfélagsfræði og krist-
infræði hljóta því að tengjast á
ýmsa vegu.“ Einnig er rætt um að
„tilfinningar, viðhorf og trú eru
viðfangsefni í samfélagsfræði og
fræðsla um trúarbrögð fléttast
inn í viðfangsefni hennar".
Þar með eru siðferðiskenningar
kristninnar viðurkenndar sém
gildar að svo miklu leyti sem þær
eru tímabærar í nútíma samfé-
lagi. Trú er til umræðu sem dæmi
til þess að auka skilning á þróun
nútíma samfélags. Skinner gengur
framhjá kenningum Freuds um
hvatirnar, hann álítur að sé „nátt-
úran lamin með lurk leitar hún
ekki út um síðir“, séu kennsluað-
ferðir Skinners notaðar og öllum
aðferðum hans nákvæmlega fylgt.
Siglaugur Brynleifsson er fræði-
maður, nú búsellur í Vopnafirði.
Undanfarna áratugi hefur dies-
el-rafstöð séð íbúum Fremri-kots
fyrir rafmagni og olíukynding séð
um hitann. Bærinn hefur ekki
fengið rafmagn frá veitusvæði
RARIK vegna fjarlægðar frá
veitusvæðinu, en vissar reglur
gilda um þá hluti. Það er gömul
hugmynd að virkja við Fremri-
kot. Faðir þeirra bræðra, Gunnar,
hafði hug á að virkja við bæinn, en
ekkert varð úr því að hafist yrði
handa.
Orkukreppa sl. áratugar hefur
breytt forsendum fyrir slíkri
framkvæmd og þess vegna hófust
þeir bræður handa á árinu 1980 og
lögðu drögin að virkjun í Stranga-
læk. Túrbínan var síðan smíðuð
1981 af völdundinum Braga Þ. Sig-
urðssyni, vélsmið á Sauðárkróki,
og efni til framkvæmdarinnar var
dregið að á árunum 1981—83 til að
létta undir. Stíflumannvirkið er 11
m breitt og 2 m hátt og gert úr
járnþili (8 mm) sem steypt var
niður. 6 tommu aðrennslisrör
liggja frá stíflunni niður að stöðv-
arhúsinu, sem er í 296 m fjarlægð.
Fallhæðin er u.þ.b. 100 m.
í stöðvarhúsinu (3X4 m) er
túrbínan, rafall (enskur), spennir
(enskur) og fl. sem tilheyrir. Frá
spennistöð liggur síðan 1960 m
löng 3ja fasa háspennulína (6.600
v) og við íbúðarhúsið er 50kw
spennir til að spenna strauminn
niður áður en hann er tekinn inn í
íbúðarhúsið. Túrbínan getur
framleitt orku fyrir 33kw rafal
miðað við fulla keyrsiu, en sá raf-
all, sem hér um ræðir, getur fram-
leitt um 25kw og heim komið mun
láta nærri að 23kw séu tilbúin til
notkunar.
Heildarkostnaður var í janúar
sl. um 1.614 þúsund og aðspurður
kvaðst Valdemar hafa þurft að
fjármagna framkvæmdirnar að
mestu leyti sjálfur, en orkusjóður
hafi lánað lítillega til fram-
kvæmdarinnar. Þá sagði Valde-
mar að þeir bræður hefðu unnið
mikið við verkið sjálfir og fengið
til liðs við sig heimamenn, þegar
mikið lá við. Fagmenn séu um alla
raflagnavinnu og RARIK-menn
voru þeim bræðrum innanhandar,
þegar raflínan var reist.
Valdemar hyggst í fyrstu nota
raforkuna til upphitunar. Sam-
kvæmt kostnaði við rekstur raf-
stöðvarinnar gömlu og olíukynd-
ingar taldi Valdemar að virkjun-
arframkvæmdirnar borguðu sig
niður á u.þ.b. 9 árum. (Fjárfest-
ingarkostnaður minnkar að mun,
ef hægt er að sleppa við háspennu-
línu milli stöðvarhúss og íbúðar-
húss). Víða hagar svo til hér á
landi, að skilyrði fyrir slíkum
framkvæmdum eru fyrir hendi.
Athuga þarf hvort smávirkjanir
af þessu tagi séu hagkvæm fjár-
festing fyrir sveitabæi (1 eða
fleiri) því gera má ráð fyrir að
orkunotkun aukist fremur en hitt,
a.m.k. þar sem búseta verður í
framtíðinni.
Þórsteinn
_ Plastpoka og prentun færðu hjá
Plil.si.OS llt82655