Morgunblaðið - 18.07.1984, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 18. jULl 1984
45
Sólblettir, svæði þar sem öflug segulsvið eru á sólinni. Þeir sýnast dekkri en
aðrir hlutar vegna þess að hitastig þeirra er allmiklu lægra.
gos þar og var ljósmyndað á hlið,
sem geysistór baugur. Gervitungl,
sem fylgdust með þeirri hlið sóiar,
sem frá jörðu sneri, sendu upplýs-
ingar um að svæði 331 væri enn
virkt nokkra daga eftir þetta.
Það var ekki fyrr en síðustu
áhrifin frá svæði 331 höfðu fjarað
út 13. ágúst, að „sólarveðurstofan"
í Boulder gat gefið út eftirfarandi
tilkynningu:
Allt kyrrt á sólskífunni, aðeins
fjórar smáblettaþyrpingar sýni-
legar. Búist er við rólegu segul-
sviði. f \
Maður getur næstum heyrt feg-
insandvarp.
Sólgosin miklu, sem.úrðu 2.-7.
ágúst 1972, eru talandi tákn þeirra
áhrifa, sem sólin getur haft á jörð-
ina og íbúa hennar. Sólgosin á
þessu 5 daga skeiði ásámt segul-
stormunum, sem af þeim hlutust,
eru þau mestu, sem enn hefur orð-
ið vart síðan rannsóknarstofnun
til geimathugana hóf vakt yfir sól-
inni allan sólarhringinn á miðjum
sjötta áratugnum. En þessi saga
gæti allt eins endurtekið sig í
framtíðinni, því sams konar at-
burðarás gæti gerst bráðlega aft-
ur.
Þessir atburðir sýna ljóslega að
á því leikur enginn vafi, að sólin
getur gert mikinn usla á flestum
tímum 11 ára sólskeiðsins, en ekki
aðeins í hápunkti þess. Eða eins og
skýrsla af þessum atburðum
hljóðar: „Þeir sýndu að jarðeðlis-
fræðilegir viðburðir af sögulegri
stærð geta átt sér stað á sólskeiði
þar sem tiltölulega lítið gerist."
Með öðrum orðum: Sólin getur
raunverulega gosið hvenær sem er
og sett tæknikerfi okkar á jörðinni
úr skorðum.
Atburðirnir 1972 voru betur
skráðir en nokkrir aðrir undanfar-
andi. Hin skyndilega og ákafa at-
hygli, sem almenningur sýndi
þeim, var einstök í sinni röð. En
öll höfðu þessi fyrirbrigði og
verkanir þeirra verið athuguð oft-
sinnis áður.
Raunar kemur í ljós, að jafnvel
á þessari öld hefur styrkleiki
stormanna oftsinnis verið meiri
en 1972.
Á skala, sem mælir styrkleika
jarðsegulsviðsins og þar sem
„mikill stormur" er skráður 100
stig, komst stormurinn 1972 upp í
220 stig. Ef farið er eina öld aftur
í tímann, hafa verið 17 segul-
stormar meiri að styrk en 350 stig.
Howard H. Sargent III, vísinda-
maður í Boulder, vitnar til þeirra
sem „risastorma".
Slíkir „risastormar" hafa komið
að jafnaði einu sinni eða tvisvar á
hverju sólskeiði. Stormarnir 1972
komu á hjöðnunarskeiði 20. sól-
skeiðsins. (Vísindamenn byrjuðu
að tölusetja þau 1755 og hefst sól-
skeið 1 það ár.) En sólskeið 19,
sem var næst þar á undan og hafði
mesta fjölda sólbletta í heila öld,
hafði af 4 „risastormum" að státa.
Allir komu þeir á hnignunartíma
sólskeiðsins í lok fimmta áratug-
arins og byrjun þess sjötta. Sól-
skeið 17 hafði ekki færri en 6. Þeir
komu einnig á hnignunarskeiði, ef
miðað er við sólblettavirkni í lok
þriðja áratugarins og byrjun þess
fjórða.
Norðurljósaathuganir virðast
staðfesta þessa skoðun um fjölda
„risastorma" áður fyrr.
En leið til að meta styrk seg-
ulstorma á jörðinni er að athuga
hve langt suður á bóginn norður-
Ijós hafa sést í það og það skiptið.
Meðan á storminum 1972 stóð,
kom a.m.k. ein fregn um norður-
ljós í Kentucky. En eðlisfræðing-
urinn Sidney Chapmann tók eitt
sinn saman skrá um hve norður-
ljós hefðu sést langt suður. Hann
fann að norðurljós höfðu sést á
þessari öld í Florída, á Kúbu og
Hawaii og fleiri stöðum í hitabelt-
inu. Oftast hafa þessi norðurljós á
suðlægum breiddargráðum hafa
verið á sama tíma og „risastorm-
arnir“. Hann skráði, að norðurljós
hefðu jafnvel sést í Singapore, 1°
norðan miðbaugs! Það var 25.
september 1909, sama dag og
stærsti „risastormur" á þessari
öld skall á. Á mælikvarða, sem
ákvarðar „risastorma" 350 stig að
styrkleika eða hærri, mældist
þessi stormur 546 stig!
Hvaða þýðingu hefur þetta allt
fyrir framtíðina? Það lítur út
fyrir að við getum búist við einum
eða tveimur hættulegum „risa-
stormum" á hverju einasta sól-
skeiði eða lauslega ætlað á ellefu
ára fresti. Skýrslur frá síðastlið-
inni öld sýna greinilega að stærstu
sólgosin, og þar af leiðandi mestu
segulstormarnir, koma á síðari
helmingi sólskeiða, nokkrum ár-
um eftir að sólblettahámarki var
náð. Viðvíkjandi sólskeiði 21, en
þar náði öflug sólblettahrina há-
marki í ársbyrjun 1980, táknar
það að hættutími fyrir mikla seg-
ulstorma á jörðinni af völdum sól-
gosa eru á árunum 1982, 1983 og
1984. Ef segulstormur kæmi á sól-
biettaskeiði 21 á samsvarandi
tíma og stormurinn í ágúst 1972
kom í sólskeiði 20, þá má búast við
honum í október 1983 (með því að
bæta 11,2 árum við 1972). Sami
tími fyrir sólskeið 22 er desember
1994.
En það er einnig annað atriði.
Skýrslur virðast sýna að mestu
segulstormarnir verða á öðru
hvoru sólskeiði. Á sólskeiði 17
voru 6; á sólskeiði 18 aðeins einn.
Sólskeið 19 fæddi af sér 4; sólskeið
20, í byrjun áttunda áratugarins,
engan. Skýrslur virðast ekki sýna
alveg sömu útkomu, ef farið er
lengra aftur eftir öldinni, en samt
er ástæða til að vænta þess, að þau
sólskeið, sem enda á oddatölu, séu
líklegri til að koma af stað risa-
stormum. Þetta styður þá skoðun
að skólskeið 21 gæti enn komið af
stað stórri flugeldasýningu, sem
hefði áhrif á jörðina áður en
skeiðið kemst í lágmark 1986.
Það er enn eitt atriði, sem vert
er íhugunar. Hugsið til áhrifanna,
sem stórstormarnir í ágúst 1972
höfðu á mannlegt samfélag. Þeir
rufu fjarskipti, spönuðu strauma í
neðansjávarköplum, orsökuðu
straumrof, skemmdu fjarskipta-
kerfi, komu af stað sprengingum í
spennubreytum, en öll eru þessi
tæki nauðsynlegir hlutir í nútíma-
þjóðfélagi. Ég hef ekki rekist á
neinar fréttir af bilunum í tölvu-
búnaði vegna segulstorma, en
áhrif þeirra á tölvur er eitt af
áhyggjuefnum vísindamanna.
Frétt komst á loft, en hefur ekki
verið staðfest af bandarískum
hernaðaryfirvöldum, að raf-
straumar, sem sólin spanaði upp í
storminum í ágúst 1972, hafi
orsakað sprenginu tundurdufla,
sem bandaríski flotinn hafði áður
komið fyrir í norður-víetnamskri
höfn. Bandaríski flugherinn hefur
áhyggjur af þeim möguleika að
segulstormar geti haft áhrif, ekki
einungis á lífsnauðsynleg fjar-
skipti, heldur einnig á ratsjár og
njósna-gervihnetti. I rauninni tek-
ur flugherinn þátt í rekstri rann-
sóknarstofnunar geimathugana í
Boulder og fær allar fréttir þaðan
gegnum beinan síma.
Hér hefur verið fjallað um mik-
ilvæg áhrif á bráðnauðsynleg
tæknikerfi. Þetta eru kerfi, sem
ekki mega bila án þess að af hljót-
ist alvarleg röskun í nútímaþjóð-
félagi. Við höfum vanist að treysta
á stöðuga starfsemi þessara tækja
fremur en nokkru sinni fyrr, þessa
síðustu áratugi. Að þessu leyti er-
um við vanbúnari gagnvart jarð-
segulfræðilegum truflunum en
nokkru sinni áður.
"'Til að komast hjá ruglingi tímabelta,
nota stjörnufrædingar tíma tíreenwich
(Englandi) -tímabeltisins, sem þeir kalla
alheimstíma (UT). Til að finna tíma Aust-
urstrandar Bandaríkjanna eru 4 tímar
dregnir frá, 5 tímar til að fá miðríkjatíma,
6 kl. til að fá Klettafjallatíma og 7 kl. til
að fá Kyrrahafstima.
"2l>riðja sólgosið frá deginum áður, 2.
ágúst kl. 20 UT, einnig stundum kallaður
Zulu-tími (Z).
’3Norðurljós myndast á norðurhveli jarð-
ar, en suðurljós á suðurhreli jarðar.
Stundum er eitt nafn, segulljós, notað um
þessi fyrirbæri.
Rósin
Erlendar
bækur
Siglaugur Brynleifsson
Umberto Eco: The Name of the
Rose. Secker & Warburg 1983.
Translated from the Italian by Willi-
am Weaver.
í sumar sem leið var getið um
þessa skáldsögu á síðum þessa
blaðs, þýsku útgáfuna. í haust
kom þessi þýðing út í Englandi.
Skáldsagan kom í frumgerð út
1980, gefin út af Gruppo Editoriali
Fabbri-Bompiani. Sagan var
skjótt þýdd á frönsku og þýsku og
fleiri tungumál og varð metsölu-
bók eins og hún varð einnig í
Bandaríkjunum, en það vakti
nokkra undrun, þar sem efnið og
sögusviðið er mjög svo bundið evr-
ópskri menningararfleifð. Sala
bókarinnar á Ítalíu sló öll met.
Sagan hefst árið 1327 og sögu-
svið er auðugt klaustur á Ítalíu.
Aðalpersónan er enskur munkur,
bróðir William Baskerville og
samstarfsmaður hans og skrifari
Adson, klausturmaður í Melk, þar
sem hann skrifar frásögn sína.
Þessir munkar eru nokkuð sniðnir
eftir Sherlock Holmes og Watson
lækni og sagan er öðrum þræði
leynilögreglusaga.
Páfinn situr um þessar mundir í
Avignon, Jóhannes XXII, og á í
heiftarlegum deilum við keisar-
ann. William er sendur af keisara
til fundar við fulltrúa páfa, hann
er fransiskani og lærisveinn Roger
Bacons og kann margt fyrir sér,
svo að í fyrstu hvarflar að Adson
að hann sé göldróttur. William
var kunnur innviðum kirkjunnar,
hann hafði verið dómari við rann-
sóknarréttinn og það kom honum í
góðar þarfir, því að strax og þeir
koma til klaustursins taka að ger-
ast voveiflegir atburðir f klaustr-
inu, þar sem fundur fulltrúa páfa
og keisara á að standa. Munkar
finnast dauðir, að því er virðist
annaðhvort myrtir eða hafa fram-
ið sjálfsmorð. Ábótinn biður
William (Sherlock) að rannsaka
málin. Skipulag fundarins hverfur
í skugga atburðarásarinnar, þar
sem bókasafn klaustursins virðist
lykilsviðið. Bókasafnið sjálft er
lokað öllum nema bókaverðinum
og þeim félögum er bannað að fara
inn í bókageymslurnar. Fleiri
munkar eru myrtir og þeir félagar
kynnast klausturbúum i rannsókn
sinni. Jafnframt því að yfirheyra
og fylgjast með ýmsum persónum,
fléttast guðfræðilegar, og heim-
spekilegar umræður inn i umræð-
ur um höfuðviðfangsefnið, lausn
morðgátanna. Höfundinum tekst
að draga upp mynd miðalda-
klausturlífs. Fundurinn hefst og
Ubertino frá Casale kemur til sög-
unnar, en hann er kunnur höfund-
ur merkilegs guðfræðirits, Arbor
vitas ... hann er fulltrúi fransisk-
ana. Bókin er iðandi af eftirminni-
legum persónum. Bókasafnið er
talið það merkasta í kristindómin-
um og meðal bókanna, sem þar eru
varðveittar, er eina eintakið sem
til er í heiminum af öðru bindi
Poetica eftir Aristóteles, og fjallar
að öllum líkindum um kómedíuna,
en þann þátt vantar í „poetik"
Aristótelesar. Og síðan ...
Sagan er í senn leynilögreglu-
saga, ástarsaga, kirkjusaga og
samfléttuð hugleiðingum um allt
milli himins og jarðar. Þetta er
hrikaleg samtíðarlýsing iðandi af
lífi.
Höfundurinn er málvísinda-
maður, hefur sinnt heimspeki og
bókmenntum, hefur m.a. ritað um
James Joyce. Hann er kennari við
háskólann í Bologna og býr í Míl-
ano. ðuíiiII er oua niaosiour: ens&u
útgáfunni, í stóru broti, hún
mætti gjarnan vera talsvert
lengri.
Hín óróagjarna sól
— eftir Pólma
Ingólfsson
Kafli sá sem hér fer á eftir er
úr bókinni „Our Turbulent Sun“
eftir Kendrick Frazier, en hún
kom út í Bandaríkjunum á sið-
asta ári hjá Prentice Hall-út-
gáfufyrirtækinu. Bókin er yfirlit
yfir stöðu sólrannsókna í dag og
hugleiðingar um þau viðfangs-
efni, sem vísindamenn á þessu
sviði munu fást við á næstu ár-
um. Kaflinn, sem hér er birtur,
fjallar um sólgos og áhrif þeirra
á jörðina og hið tæknivædda
þjóðfélag okkar. Sérstaklega er
fjallað um hina miklu segul-
storma, sem urðu í ágúst 1972,
og afleiðingar þeirra, því þeir
eru best rannsökuðu segulstorm-
ar, sem komið hafa. Þekking vís-
indamanna á sólinni og hegðun
hennar hefur aukist geysilega
síðastliðinn áratug.
í upphafi bókarinnar er fjall-
að um sólbletti, en þegar tilvist
þeirra varð kunn, tóku menn að
gera sér grein fyrir því að sólin
er ekki jafn óumbreytanleg og
fyrri alda menn höfðu talið,
heldur undirorpin margvíslegum
breytingum. Og frá árinu 1611,
þegar sjónauka var í fyrsta
skipti beint að sólinni og fram á
þennan dag, hefur verið fylgst
með sólblettum og mismunandi
tíðni þeirra. (Rétt er að vara
stranglega við því að horfa á sól-
ina gegnum sjónauka, því það
leiðir til blindu. Sjónaukanum
skal haldið þannig að hann varpi
mynd sólarinnar á pappírsblað,
og koma þá sólblettirnir fram,
sem deplar á blaðinu. Aðeins
einnar sekúndu geisli, sem fellur
á nethimnuna, getur eyðilagt
sjónina.)
Sólblettir standa í nánu sam-
bandi við þá krafta, sem mynda
hin sterku segulsvið sólar. Við
vitum að sólblettirnir sýnast
dekkri en aðrir hlutar sólarinnar
vegna þess að þeir eru um 2000°
kaldari. En jafnvel sú staðreynd
er villandi. Þeir eru í rauninni
jafnbjartir og kolbogaljós. Það
er aðeins mismunurinn á þeim
og björtustu hlutum sólarinnar,
sem gerir það að verkum að þeir
sýnast dökkir. Bandaríski
stjörnufræðingurinn George
Elly Hale útbjó árið 1908 sérstök
tæki og með þeim uppgötvaði
hann að sólblettir eru mjög öflug
segulsvæði. Styrkleiki þeirra er
þúsund sinnum meiri en segul-
svið sólar og jarðar. Sólblettirn-
ir koma gjarna fram tveir og
tveir saman og hafa pörin and-
stæð segulskaut, eins og norður-
og suðurendar segulstangar.
Við vitum í rauninni ekki
hvernig þau inagnast að þessum
styrkleika, þó við höldum okkur
vita að segulsvæðin á sólinni
stafi frá ósamstiga snúningi
hennar, sem verkar á rafmagn-
aðar lofttegundir er æða gegnum
V* af ysta lagi sólar, en það hef-
ur vsrið kallað „!eiðslusvæði“.
Árið 1843 skýrði þýskur lyfja-
fræðingur, Heinrich Schwabe,
frá því að hann hefði orðið þess
var að reglubundin hringrás
væri í myndun sólbletta. Þeir
ykjust, næðu hámarki og færi
síðan fækkandi. Þetta gerðist á
10 ára fresti (nú er vitað að þetta
gerist á 11 ára fresti). Talað er
um 11 ára sólblettaskeið (raun-
verulega 11,2 ár að meðaltali).
Einnig er vitað að segulsvið sól-
ar breytir um seguláttir í lok
hvers sólblettaskeiðs. Norður-
segulpóll verður að suðurseg-
ulspóli og öfugt.
Samfara þessum breytingum á
sólblettum koma fram sólgos og
önnur fyrirbæri á sólinni á þessu
11 ára tímabili. Útgeislun á raf-
ögnum og áhrif sólvinda verka
sterklega á segulsvið jarðar og í
kaflanum hér á eftir er einmitt
fjallað allítarlega um þessi
áhrif, einkum þau sem segul-
stormarnir í ágúst 1972 höfðu,
en þeir eru, eins og áður sagði,
best rannsökuðu segulstormar
sem komið hafa.
Pálmi Ingólfsson er tæknifræðing-
ur og starfar hjá Raunvísindadeild
Háskóla íslands.