Morgunblaðið - 18.07.1984, Blaðsíða 22

54
MORGUNBLAÐIÐ, MIDVIKUDAGUR 18. JÚLl 1984
Sveifluháls
(Ljósm. Halldór Kjartansson)
— eftir Ara Trausta
Guðmundsson
Leiðsögumenn í „túristaútgerð-
inni„ þekkja „Gullhringinn" eins og
vasa sína. „Gullhringurinn" sá er
leiðin frá Reykjavík til Gullfoss og
Geysis og síðan um Þingvelli til
baka. Jarðfræðingar eiga sér líka
sinn „gullhring" í nágrenni Reykja-
vfkur. Á þeirri leið má sjá flest sér-
kenni íslenskrar jarðfræði í hnot-
skurn á einum ferðadegi. Velflestir
nemar í framhaldsskólum, þar sem
jarðfræði er kennd, hafa farið með
lærimeisturum sínum þennan hring:
Frá Hafnarfirði, meðfram Kleifar-
vatni, austur að Selvogi, um Þor-
lákshöfn og Þrengsli til Reykjavík-
ur.
Hér á eftir fylgir kynning leiðar-
innar og nokkrar leiðbeiningar.
Dálítill undirbún-
ingur sakar ekki
Leikmenn hafa verulegt gagn af
ferðinni, þótt enginn jarðvísinda-
maður fylgi. Menn hafa einfald-
lega þann háttinn á að lesa sér
dálítið til, skoða það sem fyrir
augun ber (taka jafnvel myndir?
og lesa meira að ferðinni lokinni.
Tvær almennar jarðfræðibækur
eru til á íslensku, sæmilega nú-
tímalegar. Jarðfræði Þorleifs Ein-
arssonar og Ágrip af jarðfræði Is-
lands eftir greinarhöfund og það
eru fyrst og fremst kaflar um eld-
virkni, eldstöðvar og gosefni, sem
gagnlegast er að lesa. Mun ég
setja fram feitletruð atriðisorð í
kynningunni hér á eftir svo auð-
veldara verði að finna nothæfa
kafla í bókunum.
Eins og nærri má geta er hér
um ökuferð að ræða. Áfangarnir
eru margir og víða stansað, en
sumt má sjá út um bílgluggann á
ferð. Best ér að hefja daginn um
níu-leytið.
Að Eldborg
Við hefjum ferðina við vegamót
Reykjanesbrautar og Krísuvíkur-
vegar, skammt frá álverinu. Fyrst
liggur leiðin yfir helluhraun og sið-
an yfir apalhraun með hellu-
hraunsflákum, sem komið er úr
gígum við Undirhlíðar. Hraunið
heitir Kapelluhraun og hefur lík-
lega runnið eftir landnám. Vel má
sjá muninn á þessum tveimur
hraungerðum sem stafar af mis-
munandi seigju eldleðjunnar, þeg-
ar hún vellur upp á yfirborð jarð-
ar. Seig kvika verður að apal-
hrauni.
1. stans er við hrauntröð skammt
frá Vatnsskarði (sjá kort). Vegur-
inn liggur þar ofan í stóra hraun-
rás sem liggur í suðaustur og er
farvegur sem runnið hefur eftir að
meginhraunið breiddist út. I
veggjunum má bæði sjá þverskurð
„Jarðfræðingar eiga sér
Ííka sinn „Gullhring“ í
nágrenni Reykjavíkur.
Á þeirri leið má sjá flest
sérkenni íslenskrar
jarðfræði í hnotskurn á
einum degi.“
í hraunið og rákir eftir hraunjaka
sem sigldu niður með straumnum.
Aksturinn að næsta fyrirbæri
er afar stuttur. Um 500 m innan
við hrauntröðina er afleggjari til
hægri. Þar framundan er rauður
hóll og augsýnilega rauðamalar-
nám. Þennan veg skal keyra uns
hallar fram af ofan í gryfjur.
Hóllinn er í raun allstór gjallgígur
sem Kapelluhraun hefur runnið
þétt upp að og hlýtur hann þar
með að vera nokkru eldri en
hraunið. Vegagerðarmenn eða ein-
hverjir aðrir hafa grafið djúpa rás
fyrir bíla og vinnuvélar inn í
gíghrúgaldið og étið geysistóra
geil inn í það sunnanvert. Best er
að fara gangandi niður rásina og
„inn“ í gíginn. Þarna er auðvelt að
skoða innvolsið i gjallgíg; sjá
hvernig gjall og kleprar hafa
hrúgast upp í kringum kviku-
strókinn úr gígnum sjálfum, skoða
glerjaðar gasrásir og öll litbrigði
gjóskunnar sem stafa af járninni-
Hrauntröð í Kapelluhrauni.
Úr Raufarhólshelli.
haldi bergsins. I hraunstykkjum
má finna grófa djúpbergsmola
(hnyðlinga) og díla úr sumum
steintegundanna, sem mynda bas-
altið í eldstöðinni.
Þessu næst er ekið um Vatns-
skarð í áttina að Kleifarvatni.
Eldvirknin á þessum slóðum er
eldri en á láglendinu að baki. All-
ar meginjarðmyndanir eru úr mó-
bergi, sem varð til við gos undir
ísaldarjökli, mest á síðasta jökul-
skeiði, sem lauk fyrir um 10.000
árum. í klettum út með vatninu
má sjá ýmsa hluta móbergsmynd-
unarinnar; lagskipt móberg úr
misgrófri gjósku, brotaberg úr
gjósku og bergmolum o.fl. Nú er
ekið sem leið liggur með vatninu
framhjá Stefánshöfða og upp á
ranann þar sem sést í fysta sinn
út að jarðhitasvæðinu sem kennt
er við Krísuvík. Þar er stansað. Nú
má ganga út á klettaranann í átt
að vatninu. f kynlega sorfnum
klettunum er lagskipt móberg.
Lagskiptingin varð til þegar
gjóskan (úr þeytigosi í Sveiflu-
hálsi) féll í vatn i eða við jökul og
þungu kornin sukku hraðar en þau
léttu. Við hverja sprengingu í gos-
opinu urðu þá til tvö og tvö lög
gróft og fíngert á víxl. Utar á ran-
anum getur að líta skessukatla, en
það eru vindsorfnir bollar i mó-
bergsklöppum.
Af hálsinum liggur leiðin niður
á sléttlendi í átt að hverasvæðinu.
Brátt er komið að afleggjara að
veiðisvæði hreyfihamlaðra (sjá
skilti) og frammi við vatnið sér á
lítinn höfða. Hann ættu menn að
skoða til að kynna sér bólstraberg,
en það er einn hluti móbergs-
myndunarinnar. í staðinn fyrir
venjulegt hraun getur kvikan
myndað hnyklótt berg, djúpt í
jökli eða vatni, úr glerhúðuðum
bólstrum, sem líkjast úttroðnum
pokum. Þetta er 4. stansið á leið-
inni.
Að þessu loknu er farið að Sel-
túni, en það er raunverulegt nafn
á Krísuvíkurhverasvæðinu. Þar
má aka að göngustíg og skoða svo
dæmigert háhitasvæði, með gufu-
augum og leirhverum. Við ónýta
borholu má sjá fallegt hverahrúð-
ur úr kísli og öðrum efnum (m.a.
úr gulum brennisteini), sem fellur
úr vatninu þegar það kólnar. Leir-
inn myndast vegna þess að súrar
gufur og vatn leysa upp móbergið
og eru leirtegundirnar mislitar.
Forvitnilegasti hverinn er rétt
vinstra megin við akveginn sunn-
an við slóðann upp að göngustígn-
um. Rétt er að gleyma ekki að
stöðva bllinn þar, þegar farið er
frá Seltúni. Hverinn er geysistór
o'g illúðlegur.
Sprengigígar eru ekki á hverju
strái. En rétt við útihús Krísuvík-
urbæjar er stórt vatn, Grænavatn,
í fallegum sprengigíg, sem hefur
líklega myndast við mikið gufugos
og sent frá sér dreif af bergmolum
og hraunkúlum. Gígarnir eru
reyndar fjórir (Grænavatn, Gesta-
staðavatn og tvö Augu). Gott er að
stöðva bílinn á litlu stæði sem orð-
ið hefur til á bakkanum rétt við
veginn. Liturinn á vatninu veldur
heilabrotum. Það er nánast
hvanngrænt. Ræðst þessi litur lík-
lega af efnasamböndum í vatninu.
Hraunkúlurnar finnast í næsta
nágrenni gígsins og þá einnig
gabbrómolar úr innskoti sem hlýt-
ur að vera undir svæðinu. Vatnið í
gignum er grunnvatn, rétt eins og
í Kleifarvatni, og sígur það í og úr
vatnsstæðinu án þess að menn
verði þess varir. Vatnsflöturin
fellur saman við grunnvatnsflöt-
inn.
Þegar komið er að vegamótum
liggur leið til Grindavíkur til
hægri, en til Selvogs á hina hönd.
Þann veg veljum við. Framundan
er fjallið Geitahlíð og þar undir,
rétt við veginn, sér á fagurlega
eldstöð: Eldborg undir Geitahlið,
heitir hún. Þarna hefur opnast
stutt sprunga og einn gígurinn
orðið sýnu mestur. Aldurinn er fá-