Morgunblaðið - 29.07.1984, Blaðsíða 6

62
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 29. JÚLl 1984
hvílík snilli býr með Sturlu sem rithöf-
undi, einkum þegar hann fjallar um at-
burði, sem eru honum hugleiknir: „Áður
hefur verið sýnt fram á það með fjölda
dæma, hve meistaralega honum (þ.e.
Sturlu Þórðarsyni) tekst oft að flétta vísur
og hendingar inn í frásagnir sínar til að
skapa listrænni blæ og dramatíska stíg-
andi. Hann grípur mjög til fyrirburða og
spásagna til að auka eftirvæntingu stórra
viðburða, á líkan hátt og höfundur Njálu.“
(Leturbr. mín, M.J.) Hér er engu líkara en
Gunnari sjáist yfir mikilvægi fullyrð-
ingarinnar og er það með ólíkindum.
Höfundi Njálu eru draumar og dulræn
efni hugleikin eins og kunnugt er. Slíkar
frásagnir eru einnig einkenni á þekktum
ritum Sturlu Þórðarsonar og dálæti hans á
bergvættum kemur að sjálfsögðu fram í
frásögn Njálu af jötninum í Lómagnúpi.
Hún er að vísu upprunnin í latínuritum, en
hafnar í Njálu vegna ástríðufulls áhuga
höfundar á slíku efni. Sturla Þórðarson
kunni skil á erlendum heimildum og hafði
þær á takteinum, notar m.a. frásagnir
Beda prests í landnámssögu sinni.
Höfundi Njálu er kristin trú einnig
áleitið umhugsunarefni, svo og lög lands-
ins og stjórnskipun, en hann er ekki sterk-
ur í lögfræði frekar en Sturla Þórðarson,
að sögn Ólafs Lárussonar, sem segir að
honum hafi ekki verið sýnt um lagasetn-
ingar né verið vel að sér í rétti þjóðar
sinnar, ef marka má af lögbókinni Járn-
síðu, sem samin var undir handarjaðri
Magnúsar konungs lagabætis og Sturla
kom með heim til íslands ásamt Þorvarði
Þórarinssyni. Hann verður síðan fyrsti
lögmaður konungsríkis á fslandi. En hvað
sem líður kunnáttu hans í lögum er áhug-
inn fyrir hendi eins og fram kemur í Njálu.
Einar Ól. Sveinsson hefur sýnt fram á, að
höfundur Njáls sögu styðst við Járnsíðu,
þegar hann ritar um lög og rétt. Hún hefur
þá verið til á Staðarhóli, en ólíklegt að hún
hafi borizt víða á ritunartíma Njálu. Einar
Ól. Sveinsson hefur einnig bent á, að höf-
undur sögunnar hefur þekkt fjölda fornra
rita. Slíka yfirsýn hafði enginn á íslandi á
árunum 1275—’84 nema Sturla Þórðarson,
svo vitað sé.
Áhugi Sturlu Þórðarsonar á kristni
kemur ekki sízt fram í Kristni sögu sem
fullvíst má telja að hann hafi samið og
ætlað sem þátt í samfelldri sögu íslands
frá upphafi. En Landnáma og Islendinga
sögur hans í Sturlungu eru þáttur í því
heildarverki.
Sturla Þórðarson tók við af Snorra
frænda sínum og jók við konungasagnarit-
un á Islandi. Hann gerist hirðskáld Magn-
úsar konungs, ritar sögu hans, sem nú er
glötuð að mestu, og athyglisvert að slík
sagnaritun fer með honum í gröfina.
Eftirminnileg og listræn samtöl ein-
kenna þekkt rit Sturlu Þórðarsonar, eink-
um minnisstæðustu kafla Islendinga sögu.
Hann leggur áherzlu á persónusköpun og
dramatíska spennu og er meistari í því að
lýsa aðdraganda mikilla örlaga með
draumum og spásögnum, eins og fyrr get-
ur. Aðdraganda og blóðugum átökum á Ör-
lygsstöðum, endalokum þjóðveldis á Is-
landi er lýst með þeim hætti í íslendinga
sögu að minnir einungis á örlagaatburði
Njálu. Höfundur þessara rita er óforbetr-
anlegur örlagatrúarmaður þrátt fyrir sína
kaþólsku trú. En í þessum köflum er það
skáldið, en ekki sagnaritarinn, sem á
pennanum heldur. Draumur Jóreiðar í
Miðjumdal fyrir Örlygsstaðabardaga
bendir bæði til Grettis sögu og Njálu og þá
ekki síður ýmis eftirminnileg samtöl í Is-
lendinga sögu, sem gefa Snorra Sturlusyni
lítið eftir. Frásögnin af Hvamm-Sturlu og
Þorleifi beiskalda í Hítardal útaf farsótt
sem gekk um héraðið og ummæli hvors um
annars líðan minna mjög á leiftrandi
glettur Sighvats við Sturlu son sinn í ís-
lendinga sögu, en farsóttarþátturinn er í
Sturlu sögu. Báðir minna þessir kaflar á
meinfyndna frásögn af Birni í Mörk og
Kára í Njáls sögu. Allar eru þessar sögur
úr sama fjöðurstaf og það er mikill rithöf-
undur sem á honum heldur. Þegar
Hvamm-Sturla segir um Þorleif beiskalda,
„allar kvalir munu honum sparðar til ann-
ars heims" og Þorieifur um Sturlu, „hann
mun nú hafa illt, en hálfu verra síðar",
minna þessi ummæli á frásögn Njáluhöf-
undar, m.a. þau orð Njáls, að ekki munu
þeir brenna bæði þessa heims og annars:
„Trúið þér og því, að guð er miskunnsamur
og mun hann oss eigi bæði láta brenna
þessa heims og annars." Sturla Sighvats-
son í rauðu skikkjunni yfir brynjunni
minnir einatt á Njálupersónur, en þó eink-
um Sighvatur faðir hans og þá ekki sízt
þegar hann kemur við sögu með þeim
hætti, að Sturla Þórðarson nær „þeim
listgripum óræðra frásagna, að annars
staðar mun vart listilegar til þeirra
bragða gripið í íslenzkum bókmenntum 13.
aldar“, svo að vitnað sé til Gunnars Bene-
diktssonar.
Draumar og dulræn efni eru eftirminni-
leg einkenni Njálu, ekki síður en Eyr-
byggju og Grettis sögu. Sjálfur hefur
Sturla Þórðarson haft miklar dulrænar
gáfur eins og lýst er í fyrrnefndum þætti
um hann og hefur hugboð um óorðna hluti
eins og Njáll sem er líkur honum um
margt og gæti verið staðgengill hans í sög-
unni. Sturla var hjátrúarfullur í betra
lagi, segir Sigurður Nordal. Njáll var mis-
vitur og Grettir sá „flest fyrir þó að hann
gæti eigi að gjört". Það er lítill sannfær-
ingarkraftur í þeim orðum, sem Sturla
Þórðarson lætur Sturlu bræðrung sinn
Sighvatsson segja, þegar hann vaknar
morguninn fyrir Örlygsstaðafund: „Ekki
er mark að draumum."
Njáll er kynntur með þessum hætti í
sögu sinni: „Njáll hét maður; hann var
sonur Þorgeirs gollnis, Þórólfssonar. Móð-
ir Njáls hét Ásgerður og var dóttir Áskels
hersis hins ómálga; hún hafði komið út
hingað til íslands og numið land fyrir
austan Markarfljót... Hann var lögmaður
svo mikill að enginn fannst hans jafningi,
vitur var hann og forspár, heilráður og
góðgjarn, og varð allt að ráði, það er hann
réð mönnum, hógvær og drenglyndur,
langsýnn og langminnugur; hann leysti
hvers manns vandræði, er á hans fund
kom.“ Mörg þau lýsingarorð sem hér eru
notuð eiga einnig við Sturlu Þórðarson og
augljósar eru þær mætur sem Njáluhöf-
undur hefur á lögmannsnafnbótinni. En
aðrir staðgenglar höfundar Njálu eru Hös-
kuldur Hvítanessgoði og Mörður Valgarðs-
son sem eru innfluttar persónur, en tákn-
gervingar Sturlungaaldar og verður um þá
fjallað annars staðar. Gunnar á Hlíðar-
enda er tilbúin rómantísk persóna sem
sprettur úr sömu bókmenntatízku og
Kjartan Ólafsson.
Athyglisvert er það einnig, að höfundur
Njálu notar ekki Melabók eða Landnámu-
gerð Styrmis fróða þegar hann kynnir
Njál í sögu sinni, heldur Landnámu Sturlu
Þórðarsonar, enda kemur það ekki á óvart.
Þar er Þorgeir einkenndur með orðinu
gollnir, en í Melabók stendur: Þorgeir
goldni. Hér er um lítið atriði að ræða, en
gæti þó sagt mikla sögu. Höfundur Grettis
sögu notar Sturlubók Landnámu af mikilli
kunnáttu og kemur það ekki á óvart. Hann
þekkir einnig ógrynni heimildarita, ekki
síður en Njáluhöfundur.
X
Sturlu Þórðarsyni hugnuðust að vísu
ekki afskipti Hákonar konungs af málefn-
um Islands eins og víða kemur fram 1
heimildum, en sættir sig þó við orðinn hlut
og örlög landsins eftir 1262. En þá er samt
eins og hús hans brenni. Hugsjón hans
verður eldi að bráð, persónugerð í Njáli
Þorgeirssyni, talsmanni hans. Slíkt tákn-
mál var algengt í heimsmynd kaþólskra
manna á þessum tíma og Sturla notar það
í Grettlu, þar sem íslenzk örlög birtast í
gæfuleysi Grettis. Þjóðin er persónugerð í
honum; hann verður táknlegt fyrirbrigði
íslenzkra örlaga. Sjálfur glímdi Sturla
Þórðarson við erlent konungsvald, féll —
en hélt velli. En í glímunni við Glám
sortnar þeim báðum fyrir augum, Gretti
Ásmundarsyni og Sturlu Þórðarsyni. Og
þótt Njáll væri vitur, kunni hann ekki allt-
af fótum sínum forráð. Það kunni Sturla
Þórðarson ekki heldur, hvorki réð hann
alla þá drauma sem hann dreymdi í vöku
né svefni. En suma drauma réð hann eins
og heimildir herma, þótt misvitur væri.
XI
Sturla Þórðarson skýrir frá og lætur
persónur sínar lýsa sér með orðum og at-
höfnum, en það er aðalsmerki Njáluhöf-
undar öðru fremur. Sturla dæmir ekki,
hann er of veraldarvanur til þess. Veit nóg
um freistingar mannskepnunnar til þess
honum þyki ástæða að setjast í dómara-
sæti. I Islendinga sögu fara raunar engir
halloka fyrir honum, nema e.t.v. brennu-
menn á Flugumýri. En Flosi siglir aftur á
móti með reisn, þótt vont sé skipið. Það
eru táknleg endalok mikilla örlaga í Njálu.
Ritlist Sturlu Þórðarsonar rís hæst í
Magnús lagahætir. Höggmynd í dómkirhj-
unni í Stafangri.
samtölunum sem stundum eru glettin og
gamansöm eins og hjá Njáluhöfundi. Og
þótt fjöldi sögupersóna ryðjist fram á
sjónarsviðið í frásögn hans og þar gerist
margir smáir atburðir, verður allt þetta
mannhaf svipuð tíðindi og öldur sem
brotna við strönd; eftirminnileg kveðja frá
hafi tímans. Þessi frásagnarháttur minnir
einna helzt á það sem Halldór Laxness
segir í Skeggræðunum um ósvikna sveita-
sagnfræðinga. Ég bendi á sumt í lýsingu
nóbelsskáldsins á Gísla Konráðssyni, „
— þegar minnst varir, og í skyndingu ...
dregur hann upp mynd af stórsögulegum,
dramatískum atburðum með einföldum, en
skörpum dráttum, og umvafða birtu leift-
ursins, svo áþreifanlega að lesandinn
vaknar með andfælum. En það er eins og
hann taki ekki eftir því sjálfur. Stundum
aftur á móti þegar hann kemur að stór-
viðburðum, setur hann allt í einu tóndeyfi
á strengi sína í staðinn fyrir að maður
hefði búizt við að nú hækkaði hann rödd-
ina og færi að æpa ..."
En Sturla var meira en sveitasagnfræð-
ingur. Hann var sagnameistari og mikið
skáld, ekki sízt ljóðskáld. Og hann var
háttvís rithöfundur. Hann nefnir sjálfan
sig til sögunnar eins og hvern annan. Ann-
að hefði truflað sannfræði sagnanna.
Sturla Þórðarson er eins og hver önnur
sögupersóna í ritum sínum. Okkur hefði
varla dottið hann í hug sem höfundur ís-
lendinga sögu, ef við vissum ekki betur.
Enda má segja hann sé ekki höfundurinn,
heldur þátttakandi; tæki í höndum at-
burðarásar. Og hún sé höfundurinn. Hvað
skáldsögunum við kemur er hann höfund-
ur frumgrettlu og áreiðanlega e.k. hand-
leiðsla þegar hún er endanlega rituð á of-
anverðum dögum hans. Og þegar hann
skrifar Njálu, tekur fortíðin sér bólfestu í
honum, en samtíðarreynsla stjórnar tákn-
legum skírskotunum. Sturla er þannig per-
sónugervingur ritstýrðrar sagnfræði, en án
hennar verða hvorki skýrðar fornar bók-
menntir né nýjar.
Halldór Laxness hefur komizt svo að
orði, að sá sem skrifar sögu verði því að-
eins þýðingarmikill, að hann leyni sér sem
Öriygsstaðir. Skiltið vísar á staðinn þar sem
allra mest, láti sem allra minnst á sér bera
í sögunni; því aðeins viðurkenni lesandinn
viðurvist hans og að hún sé nauðsynleg;
því einungis að höfundurinn sé háttvís. Að-
alatriðið í allri skáldsagnagerð sé að höf-
undurinn „sé eins ósýnilegur og hægt er að
gera sig“. Þegar lesandinn les bókina verði
hann ekki var við hann, en taki allt sem
hann skrifar sem góða og gilda vöru. Höf-
undar Islendinga sagna hverfi ávallt í
söguefninu, þeir séu svo vel menntaðir og
uppaldir að þeir trani sér ekki fram. Þess-
ar sögur séu svo vel gerðar að þær standi
hver um sig sem sérstök veröld út af fyrir
sig, „þar sem maður sér ekki guð“. Við
trúum Njálu af því hún er skrifuð af svo
mikilli háttvísi.
Allt getur þetta átt við um Sturlu Þórð-
arson og mér fannst þessi orð sem mælt af
hans munni, þegar ég heyrði þau. En
Sturla er ekki einungis háttvís í ritum sín-
um, heldur einnig — og ekki síður — í lífi
sínu. Skáldið stingur jafnvel í stúf við um-
hverfið. En það er ekki þar með sagt að
hann hafi verið í tómagír; hlutlaus; metn-
aðarlaus rithöfurtdur. Síður en svo. Hann
ætlar sér hvorki meira né minna en þann
hlut sem hæfir höfuðskáldi. Hann verður
hirðskáld og síðasti konungasagnaritar-
inn. Hann er í hópi mestu og dýpstu
skemmtisagnahöfunda landsins um sína
daga, en það sem var meira um vert að
eigin dómi lögspekingur og lagahöfundur.
Loks hyggst hann rita sögu þjóðar sinnar
á margar bækur, sem síðan á að setja sam-
an á eina bók, en til þess endist honum
ekki aldur og það fellur í hlut minni spá-
manna sem klúðra því. Hann er alla ævi að
skrifa heimskringlu íslenzkrar sögu,
hvorki meira né minna. ólafur bróðir
hans, sem lézt 1259, og hefur því ekki getað
skrifað Njálu, virðist einnig færast mikið í
fang, ef hann er höfundur Knýtlinga sögu
sem Bjarni Guðnason telur líklegt, en 01-
afur dvaldist um skeið við hirð Valdimars
Danakonungs og er hann kallaður til sög-
unnar með sama hætti og Sturla Þórðar-
son er nefndur í Grettis sögu og Guðný
amma hans í Eyrbyggju. Þeir bræður, ól-
afur og Sturla Þórðarsynir, sóttu ekki í
nein hreysi um sína daga. Og það er hátt
til lofts þar sem minning þeirra er varð-
veitt. Svo virðist sem höfundur Knýtlinga
sögu hafi haft í huga að reisa sér sams
konar bautastein með ritun Danakonunga-
sögu og Snorri hafði gert með Heims-
kringlu. Metnaður þeirra frænda var í
góðu meðallagi og má vel vera að ólafur
hvítaskáld hafi skrifað Laxdælu eins og
stungið hefur verið upp á.
Turville-Petre segir í Uppruna íslenzkra
bókmennta, að Egla sé samin á beztu árum
Snorra og erfitt að koma auga á annan