Morgunblaðið - 29.07.1984, Blaðsíða 4

60
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 29. JtJLÍ 1984
fróða, er áreiðanlega sú, að hann telur sig
vita nákvæmlega hvenær heimildir sagn-
anna eru traustar og hvenær honum er
óhætt að nota þær. Hann þekkir höfunda
þessara sagna og hefur jafnvel haft hönd í
bagga með ritun þeirra sumra.
VI
Sturla Þórðarson er merkastur þekktra
sagnaritara íslenzkra á Sturlungaöld, að
Snorra frænda hans undan skildum, og
hefur lykilstöðu í bókmenntasköpun ís-
lendinga á 13. öld. Árið 1284 er í Lög-
mannsannál getið dauða hans. Það hafa
þótt mikil tíðindi. Þá safnast til feðra
sinna það skáld íslenzkt og sá rithöfundur
sem öðrum fremur hafði markað bók-
menntastefnu þessarar aldar og hafið ís-
lenzka sagnaritun til heimsmenningar,
ásamt Snorra. Tímatali Jóns Jóhannesson-
ar yfir Sturlungaöld lýkur 1284 með and-
láti Sturlu Þórðarsonar. Þá hnígur til við-
ar sól íslenzkrar sagnaritunar til forna.
En öld bregður við aðra.
VII
Sturlu Þórðarsonar er víða getið í forn-
um heimildum. Hann hefur verið þjóð-
kunnur maður af ætt sinni og ritstörfum
og þegar hann kemur heim með Járnsíðu
ásamt Þorvarði Þórarinssyni eftir langa
útivist í Noregi (1263—71), hirðmaður og
herraður af Magnúsi konungi, tekur hann
við æðsta embætti landsins, sem konungur
hefur nú breytt í lögmannsstarf. Þannig
fetar Sturla með flestum hætti í fótspor
Snorra frænda síns, sem hafði verið lög-
sögumaður eins og kunnugt er, en því emb-
ætti hafði Sturla einnig gegnt tíðindalaust
um tíma. Hann bjó að Staðarhóli í Saurbæ
og varð fullsæmdur höfðingi Sturlunga-
ættar. Hann reyndi að sitja á sárs höfði
við samtíðarmenn sína, enda friðsamur að
eðlisfari. Þegar talað er um Snorra, son
hans, í Sturlu þætti og sagt að hann gerð-
ist uppvöðslumaður mikill, er því bætt við,
að þeir feðgar hafi verið „mjög óskaplíkir".
í Sturlu þætti kemur fram hve orðstír
Sturlu hefur verið mikill um þær mundir
sem hann fór utan í fyrra skiptið, því að
Gautur að Meli segir við hann þegar hann
hittir hann í Björgvin: „Ertu Sturla hinn
íslenzki?" öðrum er ekki til að dreifa, svo
mikil sem frægð hans er. Gautur segir
Sturlu hversu mjög hann hafi verið af-
fluttur við Magnús konung, en þó meir við
Hákon föður hans. Þegar Gautur gengur
með Sturlu á konungsfund, spyr Magnús
konungur hver sá maður sé sem með hon-
um fari, en Gautur svarar: „Þessi maður er
Sturla skáld Þórðarson og er nú kominn á
yðra miskunn, — og hygg ég vera, herra,
vitran mann.“ Konungur tekur þessu fá-
lega, en þá reynir Gautur að bjarga mál-
unum við með því að skýra konungi frá
því, að Sturla muni hafa kvæði að færa
honum og föður hans. Þá segist konungur
ekki munu láta drepa hann, „en eigi kemur
hann í mína þjónustu". Nokkru síðar fer
Sturla samt á skip með konungi og sigla
þeir suður með Noregi. En þegar menn
Iögðust til svefns, spurði stafnbúi konungs
hver skemmta skyldi. Létu flestir hljótt
yfir því, en þá vindur hann sér að Sturlu
og segir: „Sturla hinn íslenzki, viltu
skemmta?“ Sturla segir að hann skuli
ráða. „Sagði hann þá Huldar sögu — betur
og fróðlegar en nokkur þeirra hafði fyrr
heyrt, er þar voru. Þröngdust þá margir
fram á þiljurnar og vildu heyra sem gerzt.
Varð þar þröng mikil." Daginn eftir bað
drottning Sturlu að koma aftur í lyftingu
og hafa með sér tröllkonusöguna. Gekk þá
Sturla í lyftingu og heilsaði konungi og
drottningu. Konungur tók kveðju hans fá-
lega, en drottning vel og léttilega. Enginn
byr var, svo menn höfðu lítið fyrir stafni.
Sagði Sturla þá konungi og drottningu
tröllkonusöguna og ýmsar sögur aðrar
fram eftir degi. Þóttust menn nú skilja að
Sturla var „fróður maður og vitur". Síðan
fór Sturla með kvæði sitt um Magnús kon-
ung og segir þá drottning, að sér hafi verið
sagt að hann væri „hið mesta skáld“, en
konungur að hann hafi spurt að Sturla
kynni að yrkja, eins og hann kemst að orði.
Þetta sama kvöld kallar konungur aftur á
Sturlu, lætur bera fram silfurker fullt af
víni, drekkur af nokkuð, en fékk síðan
Sturlu og mælti: „Vín skal til vinar
drekka." „Guð sé lofaður, að svo sé,“ segir
þá Sturla og léttir mjög. Þar með hafði
hann komið sér í kærleika við konung, eins
og honum var nauðsynlegt, og fer nú með
kvæði sitt um Hákon föður hans en að því
búnu segir konungur: „Það ætla ég, að þú
kveðir betur en páfinn." ísinn er brotinn.
Skáldfrægð Sturlu Þórðarsonar vísar hon-
um veginn að hjarta Noregskonungs. Síð-
an voru húsgötur þeirra í milli. Konungur
skipar nú Sturlu þann vanda að setja sam-
an sögu Hákonar föður síns eftir sjálfs
hans ráði og hinna vitrustu manna for-
sögn, eins og segir f Sturlu þætti. Þegar
hann hittir svo konung í annarri utanferð
sinni er hann með honum vel haldinn og
mikils metinn og setur þá saman sögu
Magnúsar lagabætis eftir bréfum og sjálfs
hans ráði. „Gerðist hann þá hirðmaður
Magnúsar konungs og því næst skutil-
sveinn. Hann orti mörg kvæði um Magnús
konung og þá margfalda sæmd þar fyrir."
Síðan kom utan af íslandi Helga Þórð-
ardóttir kona Sturlu og synir þeirra. Var
hún þar fyrir sakir Sturlu tekin í hina
mestu sæmd af drottningu. Þórður Sturlu-
son kom utan, fór til konungs og var vígð-
ur til prests og varð síðan hirðprestur
Magnúsar konungs og fékk mikla virðingu,
en andaðist í Noregi.
Þegar Sturla kom heim úr síðari Nor-
egsförinni tók hann við búi í Fagradal.
Þann vetur var með honum Þórður Narfa-
son, sem ýmsir telja að hafi sett saman
Sturlungusafnið og ritstýrt því að Sturlu
látnum. í lok Sturlu þáttar er fjallað um
samskipti þeirra Þórðar og Sturlu og legg-
ur höfundur þáttarins áherzlu á að sýna,
að Sturia Þórðarson hafi verið dulrænn
mjög og vitað óorðna hluti.
Þegar deilur milli kennimanna og leik-
manna um staðamál hófust, lét Sturla lög-
sögn lausa og settist hjá öllum vandræðum
er þar af gerðust eins og segir í Sturlu
þætti. Hann gerði bú í Fagurey á Breiða-
firði, en fékk Snorra syni sínum Staðarhól
til ábúðar. Sturla sat þá í góðri virðingu
þar til er hann andaðist einni nótt eftir
Ólafsmessudag. „Var hann og ólafsmessu-
dag fyrst í heim og Ólafsmessudag síðast.
Hann var þá nær sjötugur (svo) er hann
andaðist. Var líkami hans færður á Stað-
arhól og jarðaður þar að kirkju Péturs
postula, er hann hafði mesta elsku á haft
af öllum helgum mönnum."
f Formála í Sturlungasafninu, sem tal-
inn er vera eftir ritstjóra þess, segir svo:
„Flestar allar sögur þær, er hér hafa gerzt
á íslandi, áður Brandur biskup Sæmund-
arson andaðist (1202), voru ritaðar, en þær
sögur, er síðan hafa gerzt, voru lítt ritað-
ar, áður Sturla skáld Þórðarson sagði fyrir
íslendinga sögur (þ.e. hann sagði fyrir sög-
ur Sturlungu), og hafði hann þar til vísindi
af fróðum mönnum, þeim er voru á öndverð-
um dögum hans, en sumt eftir bréfum
þeim, er þeir rituðu, er þeim voru samtíða,
er sögurnar eru frá (þ.e. sögur sem gerðust
fyrir minni Sturlu). Marga hluti mátti
hann sjálfur sjá og heyra, þá er á hans
dögum gerðust til stórtíðinda. Og treyst-
um vér honum bæði vel til vits og einurðar
að segja frá, því að hann vissi ég alvitrast-
an og hófsamastan. Láti guð honum nú
raun lofi betri."
Það er stórt orð Hákot. En þessi um-
mæli eiga vel við um mann sem hefur ort
merkileg kvæði, skrifað um landnám og
kristnitöku, auk allsamfelldrar samtíðar-
sögu eftirminnilegrar aldar, Grettis sögu
svo að allvíst þykir og sennilega einnig
Eyrbyggju, jafnvel Laxdælu, auk annarrar
ritstýrðrar sagnfræði í skáldsagnaformi.
Snorri Sturluson hefur haft einhvers kon-
ar sagnaskóla á sínum vegum og er ein-
sætt, að Sturla Þórðarson hefur tekið úr
umhverfi frænda síns þann arf, sem entist
honum til mikilla afreka. Engan mann
þekkjum við, sem stóð honum á sporði í
sagnfræði og skáldskap á ofanverðri 13.
öld og því fáránlegt að leita alls staðar að
höfundi Njáls sögu annars staðar en í Döl-
um vestur. Höfðinginn á Staðarhóli hafði
alhliða þekkingu, sem minnir á Snorra og
aðgang að ógrynni heimilda sem hann og
samstarfsmenn hans unnu úr mikil rit og
merkileg.
VIII
í nóbelsræðu sinni minntist Halldór
Laxness sérstaklega Guðnýjar Klængs-
dóttur, ömmu sinnar, sem fædd var 1832
og annarra þeirra sem stóðu honum næst í
æsku, fólks sem þá var horfið sjónum —
„og jafnvel meðan þeir voru ofar moldu, þá
nálguðust þeir að vera af kynflokki huldu-
manna að því leyti sem nöfn þeirra voru
fáum kunn; og enn færri muna þau nú. Þó
hafa þeir með návist sinni í lífi mínu lagt
undirstöðuna að hugsun minni,“ sagði
skáldið í ræðunni.
Enginn vafi er á því, að Sturla Þórðar-
son hefði getað tekið í sama streng og nób-
elsskáldið, ef hann hefði átt að minnast
bernsku sinnar og þeirra áhrifa, sem hann
varð fyrir á unga aldri. Svo skemmtilega
vill til, að amma hans hét einnig Guðný og
var Böðvarsdóttir, húsfreyja í Hvammi I
Dölum, kona Hvamm-Sturlu (d. 1183), afa
sagnaritarans og alnafna, en hann var að
vísu ekki við eina fjöl felldur í kvennamál-
... ok töluðu þeir í litlustofu Snorri ok Órækja ok Sturla, en Tumi skenkti þeim.

Staðarhóll í Saurbæ.
um frekar en aðrir Sturlungaaldarmenn
og eru miklar ættir frá honum komnar, en
svipmestir voru afkomendur þeirra Guð-
nýjar. Um hann segir í Sturlu sögu, að
hann hafi verið mikilmenni og ættstór. Við
heyrum að blóð hans dunar í æðum þess er
skrifar, en hann lýkur sögunni með orðun-
um „sem enn mun sagt verða síðar“. Höf-
undur ætlar sér meiri hlut en að skrá
Sturlu sögu eftir Guðnýju Böðvarsdóttur,
enda er margt í Sturlu sögu sem minnir á
íslendinga sögur, t.a.m. eru nöfn þátttak-
enda heiðarvígs nefnd í sögunni eins og
allra þeirra sem létu lífið í örlygsstaða-
bardaga, en eru þó flestir óþekktir að öðru
leyti. Höfundur íslendinga sögu þekkir
ekki einungis Sturlu sögu, Guðmundar
sögu dýra og Presta sögu Guðmundar Ara-
sonar, heldur einnig Þórðar sögu kakala og
Þorgils sögu skarða — og hví skyldi hann
þá ekki hafa haft hönd í bagga með ritun
þeirra? Helztu rit Sturlungu eru sögð af
sjónarhóli Sturlungaættar.
Það þarf ekki að segja neinum annað en
Guðný Böðvarsdóttir hafi tekið ástfóstri
við dreng sem bar nafn manns hennar og
haft gaman af að segja svo efnilegum so-
narsyni eitthvað af lífi sínu og þeirra sem
eldri voru. Hún lézt í Reykholti hjá Snorra
syni sínum 1221 og girntist hann fé hennar
sem var mikið, en hún hafði arfleitt Sturlu
fóstra sinn eins og hann kemst sjálfur að
orði í íslendinga sögu að því öllu. Tókust
sættir um þau mál.
í Reykholti var einnig Styrmir fróði
Kárason, höfundur Harðar sögu og
Hólmverja og Landnámubókar sem við
hann er kennd, en nú glötuð, og vafalaust
einnig einhverra annarra rita og hefur
hann einnig haft áhrif á Sturlu ungan.
Hann var aðstoðarmaður Snorra og mikill
fyrir sér í fræðum sínum án þess hann
hafi enn hlotið þá viðurkenningu sem vera
ætti þrátt fyrir góða tilraun Þórhalls
Vilmundarsonar í þá átt. Frá Styrmi og
Snorra Sturlusyni hafa þeir bræður ólafur
og Sturla Þórðarsynir fengið áhuga á rit-
mennsku, enda handgengnir þeim, og
Styrmir hefur kennt Sturlu ungum margt
í Landnámufræðum, en rit þeirra um þau
efni eru þó harla ólík, ef grannt er skoðað,
þvf að Sturla hefur áhuga á að bæta inní
sína Landnámugerð miklum fróðleik úr
ýmsum ritum, t.a.m. fslendinga sögum.
Ráða má af þeim brotum sem til eru af
Landnámugerð Melabókar, hvernig rit