Morgunblaðið - 29.07.1984, Blaðsíða 30

86
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 29. JÚLÍ 1984
Konungur „spaghetti-vestranna66
Að sjá hann í kvikmyndaverinu
fyrir nokkrum mánuðum við
töku nýjustu myndar hans, „Einu
sinni var í Ameríku", liktist Serg-
io Leone frekar danshöfundi við
Bolshoi-ballettinn að hugsa út
sýningaratiði en „enfant terrible"
ítalskrar kvikmyndagerðar, eins
og sumir vilja nefna hann.
Með hendur á mjöðmum og klút
lauslega hnýttan um hálsinn
fylgdist þessi 63 ára kvikmynda-
stjórnandi einbeittur með kaflan-
um, sem verið var að mynda úr
þessari stórmynd hans um glæpa-
menn í Bandaríkjunum, þar sem
Robert De Niro leikur aðalhlut-
verkið.
Þótt hann hafi verið óumdeildur
meistari ítölsku „spaghetti-
vestranna" á sjöunda áratugnum,
er Leone í dag hylltur sem nýr
brautryðjandi ítalskrar kvik-
myndagerðar vegna þessara nýju
kvikmyndar sinnar. Á síðustu
kvikmyndahátíð í Cannes hlaut
„Einu sinni var“ frábæra dóma.
Jafnvel franskir gagnrýnendur
lofuðu myndina, þótt þeir hefðu,
áður en hún var frumsýnd, neitað
að viðurkenna að ítölskum leik-
stjóra gæti tekizt að stjórna
kvikmynd byggðri á bandarískum
atburðum, og með leikara, sem er
jafn þekktur fyrir að láta illa að
stjórn og Robert De Niro.
En eftir opinbera kynningu á
þessu nýja verki Leones, birtist
leikstjórinn i nýju ljósi. Mynd
hans var fagnað sem „meistara-
verki“, „kvikmynd ársins", „af-
burða mynd“.
En samt, þrátt fyrir allt lofið í
Cannes, var Leone ekki ánægður
með sýningu myndarinnar í
Bandaríkjunum. Þar var sýnd
mjög stytt útgáfa — tók tvær
stundir og 23 mínútur — miðað
við þriggja tíma og 40 mínútna
evrópska útgáfu. Hann viður-
kenndi vonbrigði sín við ítölsku
blöðin, sem höfðu eftir honum:
„Ég segi þetta vegna bandarískra
áhorfenda. Þeir (dreifendur
myndarinnar) hafa leikið þá grátt
... Þeir fá að sjá mynd mína í
smáskömmtum ... nærri helm-
ingur myndarinnar eins og hún
var upprunalega klippt, smábrot
miðað við þær 37 klukkustunda
myndatökur, sem tók sjö mánuði
að vinna."
Þessi stórmynd hans krafðist
gífurlegrar vinnu, sem fáir
hefðu tekið að sér. En Leone lét
ekkert aftra sér. Hann er harð-
duglegur, og lítur á kvikmyndun
sem köllun sína. Og eins og trú-
boða sæmir, vann hann krafta-
verk.
„Ég hafði takmarkaðan tíma til
að taka myndina," sagði Leone,
„og ef ég hefði þurft að taka hana
á ítölsku, hefði það tafið okkur um
nokkrar vikur. Svo ég ákvað að
taka myndina á ensku og jiddísku.
Að sjálfsögðu kann ég ekkert í
þeim málum."
Aðstoðarmenn, tæknimenn og
ljósamenn Leones trúðu ekki eigin
augum. Af óbilandi tilfinningu gat
Leone stöðvað tökur, leiðbeint
leikurunum, fara sér hægar, hraða
sér, eða breyta um tón. „Jafnvel
þótt ég skildi ekki málið, vissi ég
hver hugmyndin var,“ útskýrði
Leone. „Kvikmyndir eru búnar til
úr myndum, og til að skilja þær
þarftu aðeins að skilja tungumál
hreyfinganna. Margar kvikmyndir
væru betri án hljóðs, því samtölin
eru oft einn hrærigrautur frá
hendi textahöfunda."
Ef til vill er þetta ástæða þess
að Leone hefur venjulega, unnið
með leikurum, sem láta vel að
stjórn og hlíta fyrirmælum. Það
var ný reynsla að starfa með De
Niro. „Því er haldið fram að De
Niro sé of mikill leikari fyrir mín-
ar myndir, þar sem aðeins þurfi
leikgrímur," sagði Leone. „En sú
varð ekki reynslan. Eftir að hafa
kynnzt De Niro varð mér ljóst að
unnt er að segja ævintýrasögu,
þótt sögupersónan sé mjög ólík því
sem ég hafði ímyndað mér. Það er
rétt eins og ef Collodi (höfundur
Gosa) segði söguna af Gosa og
hefði barn í hlutverkinu í stað tré-
dúkku.“
Það var þó ekki auðvelt, daglega
samstarfið við De Niro. „Dag
nokkurn kom Fellini við á sviðinu
þegar við vorum að taka upp kafla
í einum upptökusalnum í Cine-
citta,“ kvikmyndabænum ítalska,
sem minnir á Hollywood. „De Niro
var í rúminu, og átti að vakna við
símahringingu. Ég gaf merkið:
Síminn hringdi, og Robert stöðv-
aði myndatökuna. Þetta er ekki
rétt, sagði hann um hringinguna.
„Of lágt.“
Reynt var á mý, og enn mót-
mælti De Niro. „Þetta er óeðli-
legur tónn. Það trúir honum eng-
inn.“ Kallið á sviðstæknimennina.
Fellini var orðinn óþolinmóður.
Reynt var með hljómmagnara,
með tóntölvutæki, en í hvert skipti
hristi De Niro höfuðið jafn ákveð-
inn og fyrr. Haft var samband við
símafélagið. Tíminn leið.
„Langar ykkur að vita hvernig
fór?“ spurði Leone. „Við strikuð-
um þennan kafla út úr handrit-
inu.“
En ofnæmi De Niros fyrir sím-
um minnkaði ekkert við
þetta. „í annað skipti var Robert í
símaklefa. Hann átti að velja
númer og bíða eftir svari. Það
tókst reyndar, í fertugustu og
fimmtu töku um miðja nótt.“
Fleiri vandamál þurfti einnig að
leysa. „Við vorum eins og farand-
fjölleikahús," sagði Leone. Stjórn-
andinn fór með hina aðalleikar-
ana, Elizabeth McGovern og Treat
Williams, til Toronto í Kanada,
þar sem dvalizt var í tvær vikur,
sjö vikur í New York og til París-
ar, Rómar og Feneyja. Leone
stöðvaði myndatökur í nokkrar
vikur þegar taka átti kafla í Kína-
hverfi. Hverfin í New York og San
Francisco voru of nútímaleg. í Los
Angeles bar hverfið of mikinn svip
af Kaliforníu. Hópurinn fór til
Hong Kong. Og í Brooklyn í New
York, þar sem kaflinn um tvo gyð-
inga á þriðja áratugnum gerist, lét
Leone gera eftirlíkingu af bæna-
húsi Gyðinga og götu frá Róm.
Öll þessi ferðalög leiddu til auk-
ins kostnaðar. „Áætlað hafði verið
að myndin kostaði 25 milljónir
dollara," sagði Leone, „en kostnað-
urinn fór upp í 55 milljónir. Sem
betur fór sýndi framleiðandinn,
Aron Milchan, mjög mikinn skiln-
ing.“
Hvernig tók Leone öllu um-
stanginu við kvikmyndunina? „Ég
lærði list þolinmæðinnar frá föður
minurn," sagði Leone. „Ég fékk ást
mína á kvikmyndum frá honum.
Eftir að hafa starfað sem leikari
með leikhópi Eleonor Duse, sem
var fræg leikkona, gerðist Vinc-
enzo Leone kvikmyndaleikstjóri í
Róm þegar kvikmyndun var á
byrjunarstigi. Hann stjórnaði
80% þeirra mynda, sem Francesca
Bertini lék aðalhlutverk í, en hún
var stærsta stjarna þöglu mynd-
anna á Ítalíu. Hann var íburðar-
mikill maður, sem sendi myndir
sínar frá sér undir dulnefninu
Roberto Roberti í samræmi við ít-
alska hefð frá upphafi þöglu
myndanna. Kvikmyndastjórnend-
ur þeirra tíma notuðu sjaldan eig-
in nöfn vegna þess að kvikmyndir
voru ekki mikils metnar.
„Hann var svipmikill maður,"
segir Sergio Leone um föður sinn.
„Þegar ég var barn á árum ein-
ræðisstjórnar fasista, hélt hann
sig frá kvikmyndum af stjórn-
málaástæðum. Við . sultum, en
hann lét sig ekki. En ég man enn
þegar ég fékk að sjá hann við
kvikmyndastjórn, ég í stuttbuxum
og snoðklipptur."
egar Leone var 15 ára, skipaði
faðir hans hann aðstoðarleik-
stjóra. Þegar Vittorio De Sica
gerði eina af sínum beztu mynd-
um, „Reiðhjólaþjófinn", var ungi
Leone honum til aðstoðar. „Þettta
voru tímar „dolce vita“ í Róm,“
segir hann. „Fyrstu bandarísku
leikstjórarnir komu til Cinecitta.
Eftir Silvia Kramar
Ég starfaði með Fred Zinneman,
Robert Aldrich, Billy Wilder. ít-
ölsk kvikmyndun var þá svo ný.
Við höfðum gífurlegt hugarflug,
en allt of litla reynslu. Að hugsa
sér tækniþróunina í Hollywood í
dag: Með beitingu tækninnar er
unnt að skapa meistaraverk á
borð við „ET“, en fyrir aðeins 30
árum áttum við ekkert."
Leone minnist þess þegar verið
var að taka stórmyndir í Róm á
borð við „Ben Hur“ og „Quo Vad-
is“, og þá tæknigalla, sem sjá má á
myndunum í dag. „f einni sögu-
legri senunni sjást hundruð
skylmingamanna frá Rómaborg
hinni fornu, en fyrir ofan þá, uppi
á himninum, er farþegaþota á
flugi... “
Á sjöunda áratugnum skapaði
Sergio Leone ítölsku „spaghetti-
vestrana", sem urðu vinsælir um
allan heim. Sá þekktasti þeirra,
„The Good, the Bad and the Ugly“
með Clint Eastwood í aðalhlut-
verki, olli tímamótum í Bandaríkj-
unum. Árið 1968 kom Robert
Kennedy fram í sjónvarpi í bar-
áttu sinni fyrir forsetaframboði,
sem fékk svo hörmulegan endi, og
sagði, „í gærkvöldi sá ég „The
Good, the Bad and the Ugly“ eftir
þennan ítalska leikstjóra. Eg hvet
kjósendur mína til að sjá þessa
mynd, því hún er svo dæmigerð
fyrir ástandið. (Robert) McNam-
ara (varnarmálaráðherra Banda-
ríkjanna), (Lyndon) Johnson (þá-
verandi forseti) og ég föllum vel í
hlutverkin. Eftir er hinsvegar að
ákveða hver leikur hvern. Hvað
mig varðar, er ég hvorki ófríður né
spilltur..."
„Hversvegna er ég hugfanginn
af Bandaríkjunum?" spurði Leone
sjálfan sig. „Vegna þess að Banda-
ríkin eru land mundaðra skamm-
byssna, dauðadala, rykfallinna
bæja, kirkjugarða í tunglskini. En
þau eru einnig land Víetnams,
Kóreu, Nixons, Watergate, fyrstu
sporanna á tunglinu, kjarnorku-
vera, mótmæalagangna ung-
menna, Steinbecks, Jane Fonda,
KKK, Billy the Kid, A1 Capone og
Reagans."
Að segja sögu Bandaríkjanna,.
segir Leone, er eins og að
segja veraldarsöguna, með öllum
hennar gæðum og göllum. „Banda-
ríkin búa yfir ótakmörkuðu efni
til kvikmyndagerðar. Það aðdrátt-
arafl, sem svona Babylon hefur
fyrir Evrópubúa úr gamla heimin-
um eins og mig, stendur á gömlum
merg. Því meir, sem þú þekkir
Bandaríkin, þeim mun hændari
verður þú að þeim, þótt þú vitir að
þar ríkja allt aðrar aðstæður en
þú hefur áður kynnzt."
„Einu sinni var í Ameríku" átti
upphaflega að vera dæmisaga
frekar en söguleg frásögn, segir
Leone. „Þar koma fram þeir góðu
og þeir illu, rétt eins og í „Þyrni-
rósu“ og „Mjallhvit", sagði leik-
stjórinn, „því það er einungis fyrir
tilveru Kains að við elskum Abel.“
í lokakafla nýjustu myndar
sinnar tekur Leone á ný fram ein-
vígið miskunnarlausa úr vestrun-
um sínum. „Þetta er táknrænt, og
hafið yfir sjálfan söguþráðinn,"
sagði Leone. „Einvígið er tákn lífs-
ins: Þú kemst ekki frá því án þess
að hafa gert þér grein fyrir til-
gangi lífsins fyrir dauðann."
Leone fékk hugmyndina að
töku myndarinnar „Einu
sinni var í Ameríku" fyrst árið
1967. „Ég man að ég ræddi það við
Warren Beatty um þetta leyti,"
sagði hann Diego Gabutti, sem er
þekktur ítalskur rithöfundur, „og
nokkrum vikum seinna — ein-
kennileg tilviljun — skýrði hann
frá því að hann yrði í mynd Arth-
ur Penns „Bonnie og Clyde“,“ sem
einnig var söguleg stórmynd um
glæpamenn í Bandaríkjunum.
Leone fannst athyglisvert hvernig
hugmyndirnar runnu þarna sam-
an, og, ekki síður, á alveg sama
tíma. „Og aftur, mörgum árum
seinna,“ sagði Leone, „eftir að ég
bauð Rússunum að gera kvikmynd
um sögu John Reed og Október-
byltinguna, en sovézku framleið-
endurnir höfnuðu boðinu og töldu
mér nægja að kvikmynda reynslu
hans í Bandaríkjunum, kom
Warren Beatty með mynd sína
„Reds“, sem einnig var um John
Reed.
En það getur enginn leikið eftir
Leone í uppbyggingu myndanna.
„Helzti munurinn á mér og banda-
rískum leikstjóra eins og Zinne-
man eða John Ford, er að ég met
myndina eftir evrópskum mæli-
kvarða" segir Leone. „Og því
ekki? Ég hef sagt það í gamni að
mesti handritahöfundur allra
tíma hafi verið Homer. „ódysseif-
ur“ hans hefur allt til að bera í
evrópska stórmynd. Bandaríkja-
menn hafa ekki gert annað en apa
eftir honum. En þetta leyndarmál
má ég fyrir alla muni ekki segja
Warren Beatty ... “
Áður en hann tók upp samstarf
við De Niro, hafði Leone um
margra ára skeið unnið með Clint
Eastwood. Reyndar skapaði hann
kvikmyndapersónu Éastwoods
með myndum eins og „A Fistful of
Dollars", „Once Upon a Time in
the West“ og „The Good, the Bad
and the Ugly“.
En Leone á erfitt með að bera
þessa tvo leikara saman. „De Niro
fyllir myndina," sagði leikstjór-
inn. „Hann þarf ekki einu sinni
handrit til að leika eftir, hann hef-
ur mjög sterka framkomu.
Eastwood þarf hinsvegar alltaf
einhverja leikmuni. „í Fistful of
Dollars" var það Mexíkanasjal og
vindill. I öðrum myndum var hann
umkringdur öðrum leikurum eins
og Jesúbarnið í jötunni."
Talandi um búninga og leik-
sviðsmyndir, þá má aftur
líkja Sergio Leone við ballett-
meistara hjá Bolshoi, sem vinnur í
anda fegurðar og glæsileika. Hann
réð heilan hóp færustu leikhús-
klæðskera Rómar fyrir töku „Einu
sinni var í Ameríku", sem var
sögulega fullkomin kvikmynd.
„Það er atriði, sem ég lærði hjá
föður mínum og De Sica,“ sagði
Leone. „Þeir kröfðust báðir glæsi-
leika í kvikmyndum. f þeirra aug-
um þurfti jafnvel tötrumbúinn fá-
tæklingur að vera klæddur í réttu
tötrana, bóndi varð að vera bóndi
með glæsibrag."
Leone er á því að með „Einu
sinni var í Ameríku" hafi hann
náð lengra en í fyrra kvikmynda-
ævintýri sínu, „Einu sinni var í
vestrinu". „Þetta þýðir ekki að ég
hætti að stjórna ítölskum vestr-
um,“ segir Leone „Mér hefur aldr-
ei komið neitt annað í hug en virð-
ing fyrir Bandaríkjum John
Fords, með einvígjum í sólinni,
flengreið á hestum, karlmannlegri
vináttu, reykfylltum drykkju-
krám, skínandi stjörnunni á
brjósti fógetans og óravíðáttu. Sú
mynd af Bandaríkjunum er jafn-
vel enn í dag nær raunveruleikan-
um en flestir kvikmyndaleikstjór-
ar gera sér grein fyrir. Það er
kvikmynda-dæmisaga, sem virðist
heyra fortíðinni til, en er þrungin
sannleika um nútímann."
(Úr Los Angeleð Times)