Morgunblaðið - 12.08.1984, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. ÁGÚST 1984
67
•2 OJ
í ©
6 á _
« ® ö
a> . e E
43. £ >•
3 <D
c u «
= 4»
o. >
cu x;
X (Q
•» —
3*
<
(D
-í
5L
o
CQ
e
3
X3
B>
3*
X*
B>
Allir aem reynt hafa hinn nýendorbætta YÁLKA-KATTl-
BÆTI viCurkenna, aC hann sje jafngóCur hinum bestu út-
lendu kaffibætistegundum. AthugiC verCmuninnl
55 aura pakkinn (stðngin).
Auglýsing Ingólfs G.S. Espholins um Fálka-kaffibætinn, úr Morgunblaðinu
14. ágúst 1929.
Vélar mannvirKjaíæki.
Undirritaðir útvega og selja allskonar vjelar og verkfrœðlsleg:
Ahðld til hvaða staðar í íslandi sem vera skal. Meðal annars: Motora
I skip og báta, - motora til vinnu i landi, — jaröyrkju-
motora og motorplóga. feina ttgundin, sem dugar einnig hjer á Is-
landi), — motor- og eimvaltara til vegagerðar, — motorvlndur til
skipa og hreyfanlegar do. til ýmsrar notkunar á landi. — Einnig
rennibekki, borvjelar, heflivjelar og önnur verkfæri fyrir vjelaverk-
staeCi og yfir höfuð vinnuvjelar og tæki til hvaða iðngreinar sem
er. — Ennfremur allar vjelar og útbúnað til rafaflstððva af
öllum stærðum og með vatns- eða motorafi, — fiystivjelar til
stœrri og minni skipa og fyrir fshús á landi, — miöstöðvarhit-
unar-toeki. Þess utan steinmulningsvjelar, margskonar nýtísku-
vjelar til steinsteypu, - vjelskóflur eba graftrarvjelar og öll
önnur nytískutæki til mannvirkjagerðar o. s. frv,
Bifreiðar og vöruflutningsvagna, motor-reiðhjól
og eftir stríðið
flugvjelar.
NB. Við erum eina sjerfrœðing-afirmað á (slandi i þeim greinum
sem starfsemi vor nær yfir og hðfum þau skilyrði fram yfir aðra, er
tryggja kaupendum og viðskiftamönnum virkilega góöa hluti fyrir sánn
gjarnt verð.
.Espholins". Espholin
AKUREYRI
Þessi auglýsing úr íslendingi 11. október 1918 er merkilegasta auglýsing um
vélar og tæki á sínum tíma og án efa fyrsta auglýsing á fslandi þar sem
flugvélar eru boónar til kaups.
sest á þá parta vélarinnar, sem
gera hana óhæfa sem flugu, þar eð
ísingin sest eðlilega framan á
vængi o.s.frv. ... Annars kemur ís-
ingin aðallega fyrir það norðarlega
(og sunnarlega) á hnettinum, að
hún hefir ekki hingað til verulega
bagað flugframkvæmdum, nema
eitthvað síðasta frostavetur í Evr-
ópu. Hefir þvl lítið verið gert til að
vinna á móti þessu náttúruafli, en
ég efast ekki um að fundin verða
bráðlega ráð við þessum aðalgalla
á Atlantshafs-loftleiðinni yfir fs-
land. Aftur álíta flestir flugmenn
nú þokuna og þykkni sem skæðasta
óvin sinn. Að fljúga í þoku er þó
hreint enginn ógerningur nú orðið,
þegar radíó-tæki eru í vélinni og
miðunartæki á þeirri leið, sem far-
in er. Þó veldur erfiðleikum að
lenda á áætlunarstöðum, ef þoka
er. Tilraunir hafa verið gerðar til
að yfirbuga þetta, t.d. með rafgeisl-
um, og eru líkur til þess, að í mjög
náinni framtíð geti flugvél farið
leiðar sinnar og lent á ákvörðun-
arstöðum þrátt fyrir þoku og
myrkviðri ... Þá verður lika að
minnast þess, að sú þyngd, sem
þarf af bensini til að framleiða
vissan hestaflafjölda, er að
minnsta kosti V* meiri en þyrfti af
hrá- eða dieselolíu ... Þarf þvi
ekki að efast um, að i náinni fram-
tíð fái bensinflugmótorinn skæðan
keppinaut í dieselflugmótornum."
Eftir að hafa fjallað nokkuð um
mistök í íslandsflugi segir Ingólfur
að lokum um að banna beri illa
undirbúið flug um ísland: „Umsögn
og vottorð heimsflugsambandsins
(FIA) mætti t.d. krefja flugmenn
um. Það mun lítið vera til fyrir-
stöðu að banna slíkt, og íslenska
ríkið mun vaxa mikið i áliti erlend-
is við þesskonar ráðstafanir, fyrst
með því að vernda framtíðarmögu-
leika sína, og einnig með þvi óbeint
að ýta undir, að þeim peningum,
sem nú er kastað i sjóinn í mis-
hepnuð og gagnslaus flug, sé varið
til framkvæmda sem að gagni
koma.“ Ingólfur mun að mestu
hafa séð um Reykjavikurviðskipti
þeirra bræðra, m.a. uppbyggingu
Sænsk-íslenska frystihússins og
kaffibætisverksmiðjuna. Um 1931
er hann við breytingar á frystihúsi
KEA á Akureyri en siðustu spurnir
eru af honum f Reykjavík og býr
hann þá í Höfða, þar hafði hann
mikið safn uppstoppaðra fugla og
flutti úr húsinu 1965 og mun hafa
látist um 1970.
Hjalti virðist aðallega hafa
starfað á Akureyri, m.a. við tunnu-
verksmiðjuna, en hann var heilsu-
veill og lést um 1940.
Jón S. Espholin
Jón var elstur þeirra bræðra og
frá honum segir í merkilegri frétt í
Norðurlandinu 8. júlí 1916: „ís-
lenskur hugvitsmaður, Jón S.
Espholin vélfræðingur hefir fundið
upp nýja bifvélagerð (Motor), sem
sérfræðingum í þeirri grein geðjast
mjög vel að. Jón hefir lagt stund á
ýmsa vélfræði erlendis í mörg ár,
var til dæmis lengi í þjónustu
Burmeister & Wain. Síðastl. ár var
hann hér heima og fullgerði þá
teikningarnar af bifvél sinni og fór
með þær utan í nóvbr. sfðastl. Þeg-
ar til Kaupmannahafnar kom, fékk
hann þegar ýms tilboð um smíði á
vélinni, og snéri hann sér að síð-
ustu að nafnkunnri bifvélaverk-
Co.
Talsimi fyrsi
um sinn:
,Espholin
Company'
Espholin-bíllinn „Dixie-Flyer“ irgerð 1919 sem enn er til og nýlega seldur óþekktum aðila. Bíllinn var m.a. notaður
í kvikmyndina „Land og synir“.
smiðju þar, sem þegar tók til starfa
við smíðið, eftir teikningum og
uppdráttum Jóns. Þetta er fyrsta
bifvél sem búin er til af Islendingi,
og er ánægjulegt að allar líkur eru
til, að gerðin reynist mæta vel.
Ættu útgerðarmenn nú að taka
höndum saman og styðja Jón til
þess að koma á fót bifvélaverk-
smiðju hér eða í Reykjavík, svo at-
vinna aukist í landinu og arðurinn
af þessari alíslensku uppfynding
lendi ekki í erlendar hendur. Ný-
komin bréf frá Jóni segja, að smíði
fyrstu vélarinnar miðar vel áfram.
„Espholinmótor" á barnið að heita.
Einn af kostunum er sá að 12—15
hestafla „Espholinmótor" tekur
ekki meira rúm og eyðir ekki meiri
olíu, en t.d. 8 hestafla „Heinmótor".
Nú er Jón að gera teikning af skip-
abifvélum, 25—30 hestafla, með
einum „Cylinder" og 50—60 hest-
afla með tveimur „Cylindrum".
Annars hefir hann haft umsjón
með bygging 4 mótorskipa í vetur
og þegar því er lokið, kemur hann
heim, snögga ferð. Þá hefir hann
fyrsta „Esphólínsmótorinn" með
sér ef hann verður fullgerður."
Jón auglýsir síðan Espholin-
mótorinn í Norðurlandinu svo sem
sjá má hér á síðunni.
Jafnframt er Jón með umboð
fyrir Vesta-mótorinn sem fram-
leiddur var af A/B Bergsunds mek.
Verkstad, Stokkhólmi og auglýsir
hann þann mótor einnig og er Jón
hverfur utan til Danmerkur um
haustið gerist Lárus J. Rist kenn-
ari umboðsmaður Jóns fyrir
Vesta-mótorinn. Engar nánari
fregnir er að hafa um Espholin-
mótorinn en árið 1924 þegar Jón er
með eigið verkstæði á Akureyri
auglýsir hann i íslendingi 31/10:
„Fiskimenn athugið! ... Nýung! Ég
hefi hugsað mér, ef nógu margir
kaupendur gefa sig fram fyrir Jól,
að smíða á verkstæði mínu í vetur
nýja vél, hentuga í litla fiskibáta.
Verður það ca. 5 hesta vél, aðeins ■
rúm 200 kg á þyngd, brennir vana-
legri mótorsteinolíu og mun kosta
kringum 1500 kr. ..."
Um verkstæði Jóns og vélsmíðar
segir næst í íslendingi 13. febrúar
1925: „t húseign Carl Höpfners, er
liggur sunnan við Torfuneslækinn,
en rétt ofan við bæjarbryggjuna,
hefir nú Jón Espholin sett á lagg-
irnar „Vélaverkstöð", er hann nefn-
ir svo. Áhöld öll eru af nýjustu
gerð: 2 rennibekkir, 2 borvélar, 1
stálsög, rafrekstursvél, „slípivél"
o.fl. vinnuvélar, auk verkfæra af
margvíslegri gerð. í sumar og
haust hefir Jón aðallega gert við
mótora, en hugmynd hans er, að
smíða þarna mótora alveg að nýju,
en það er einmitt það takmark, sem
einhver Islendingur verður að ná
fyrir þjóðarheildina, fyrir þjóðina,
sem notar eins marga moótora og
íslendingar gera. Síðstliðið vor
smíðaði Jón 12 „snyrpispil" og seldi
öll jafnharðan. Þau líkuðu mjög
vel, reyndust traust og góð og voru
þó ódýrari en þau útlendu. Nú er
Jón að taka aftur til óspilltra mál-
anna við „snyrpispil“-smfðið og
mun búa til mörg í vetur.
Vert er að geta þess, að „Véla-
verkstöð" sína hefir Jón raflýst
með raforku, er hann framleiðir
sjálfur með lítilli bifvél, og einnig
hitar hann með orku frá sömu vél
alt húsið og skrifstofuna og rekur
einnig allar vinnuvélarnar með raf-
orku, er sú vél framleiðir. Hefir
hann rafmagnsgeymi, er hann
safnar í og getur svo notað af eftir
vild, þótt orkuvélin sé ekki í gangi.
Á verkstöð Jóns hafa unnið 4 menn
í vetur. Er vonandi, að þessi vísir
hans til fullkominnar bifvéla-
verksmiðju blómgist og dafni, svo
hann megni að stöðva þann straum
af íslenskum peningum, sem nú
lendir í vösum útlendinga, fyrir
mótora og línuspil, sem íslendingar
þurfa að nota.“
Þrátt fyrir þessar hugmyndir
Jóns um mótorsmíði og frásögnina
og auglýsinguna um Espholin-
mótorinn í Danmörku hefir eigi
tekist að fá staðfest að nokkur
Espholin-mótor hafi verið byggður.
Hugsanlegt er að vísu að mótorinn
í Danmörku hefi verið smíðaður og
framleiddur í fjöldaframleiðslu en
þá aðeins undir nafni verksmiðj-
unnar sem Jón treysti fyrir smíð-
inni.
Jón lét mjög til sín taka þennan
áratug sem hann býr sem útlærður
vélfræðingur hér heima á Islandi.
I tengslum við bifreiðaumboð
þeirra bræðra var stofnað félag,
Hf. Bifreiðafélag Akureyrar, sem
berði út Dixie Flyer-fólksbifreið-
irnar A-3 og A-5 og Old Hickory-
flutningabílinn A-4. Jón S. Esphol-
in var framkvæmdastjóri fyrirtæk-
isins sem ekki starfaði lengi en út
úr því fór Jón með annan fólksbíl-
inn, A-5, sem hann leigði síðan út
frá vélaverkstöð sinni en bifreið-
astjórar voru vélfræðingar sem
jafnframt störfuðu á verkstæðinu,
m.a. Árni Jónsson vélfræðingur, nú
á Húsavík, og Vilhjálmur Jónsson
vélamaður.
I auglýsingu Jóns um bílinn segir
í Islendingi 1/8 1924: „A-5 er
ábyggilegasta og ódýrasta bifreið
bæjarins. — Bifreiðarstjóri er nú
Árni Jónsson, vélamaður á verk-
stæði minu, reglusamur, gætinn og
góður vélamaður. — Bifreiðin fæst
ætíð í langar ferðir (en ekki í smá-
túra um bæinn, þegar annríki er á
verkstæðinu). Jón S. Espholin.
Símar 15 og 175.“
Það skemmtilega við þessa aug-
lýsingu er að Jón segir Árna góðan
og gætinn vélamann en ekki bíl-
stjóra. Staðreyndin var sú að Jón
hafði nýverið lokið við að kenna
Árna á bíl og hafði hann tekið
bílprófið 17. júlí eða tæpum hálfum
mánuði áður. Árni ekur enn og
heldur væntanlega upp á 60 ára bfl-
stjóraafmæli sitt um þessar mund-
ir. Færi vel á því að núverandi eig-
andi Dixie Flyersins A-5, sem síðar
varð A-2 og nýverið var seldur á
1250 þús. kr„ leyfði Árna að taka í
gripinn á þessum tímamótum enda
er gfrkassinn nú f lagi en sumarið
sem Árni ók bflnum var annar gfr-
inn bilaður og ónothæfur.
Þótt þetta sé innskot er vert að
hafa f huga að þessi Dixie Flyer
sem enn er til er gamli Espholin-
billinn.
Hugmyndir Jóns um að fram-
ieiða mótor hér á Islandi virðast
hafa orðið að engu og þrátt fyrir
margvísleg umsvif fór svo að árið
1927 flytja Carolina Espholin og
Jón til Danmerkur og eru á lífi þar
árið 1941.
Þegar þau flytja utan eru eign-
irnar seldar sem virðast allmikíar
sem ráða má af auglýsingum. Þar
kemur fram að selt er: „Ibúðarhús-
ið, Hafnarstræti 66 (fjórar íbúðir,
sölubúð með bakherbergi, stór
kjallari o.s.frv. Eignarlóð). Véla-
verkstæðið, fullbúið vélum ... bif-
reið í fínasta standi .. \ Góð ný-
tísku húsgögn o.fl. ..." Jafnframt
selur Jón vönduð skrifstofuhús-
gögn og áhöld og loks er þessi litla
merkilega auglýsing í Islendingi 15.
júlí 1927: „Ungu piltar! Litli dina-
morinn og gufuvélin, er ég smíðaði
er ég var unglingur, er til sölu nú
þegar. Jón S. Espholin.“ Sama dag
auglýsir Carolina tannsmíðar og
segir í hennar auglýsingu: „Þann
18. þ.m. er ég alfarin héðan og eru
þeir, sem ætla að fá tennur hjá mér
beðnir að koma sem fyrst. Gjald-
frestur til hausts ef óskað er. Caro-
line Espholin."
Carolina virðist þó hafa gert sér
ferð til Islands árið 1930 en þá
auglýsir hún í lok maí tannklinik
opna í húsi Guðbjörns Björnssonar
kaupmanns.
Um líf þeirra hjóna í Danmörku
hefi ég engar fregnir, aðeins
óstaðfest að Jón hafi starfað hjá
Burmeister & Wain sem ekki er
ósennilegt. Þá má bæta því við að
Ingólfur og Hjalti giftust ekki og
áttu ekki afkomendur svo kunnugt
sé. Um Carolinu og Jón er mér ekki
kunnugt að þau hafi eignast börn
en Árni Jónsson á Húsavík heldur
að Carolina hafi verið vanfær er
þau hjónin fluttu af landi brott.
Niðurlag
Eins og í upphafi sagði eru þetta
sundurlausir punktar um merki-
legt fólk, fólk sem átti sér stór-
kostlega drauma og djarfar hug-
myndir. Vegna þess sem rættist og
Espholinarnir fengu að sjá verða
til fjár og gagns landinu okkar og
jafnvel ekki síður vegna hugmynda
þeirra sem þeir settu fram og síðar
urðu að merkilegum þáttum í þjóð-
lífinu, þá væri vert að skrá sögu
þeirra betur. Einhver góður maður
þyrfti að gera það áður en of langt
líður.
Viðbætir
Nýlega hefir fundist á víðavangi
mótorvél með merkinu Bergsunds
mek. verkstad og merkinu Espholin
Co. Ekki er nokkur vafi á að þar er
kominn Vesta-mótorinn sem Jón S.
Espholin var tekinn að auglýsa ár-
ið 1916. Þessari vél þarf að bjarga,
og sem betur fer er sá sem fann
vélina starfsmaður Þjóðminja-
safnsins.
HeiniMir:
MorfOinbladiA, NorAurlnnd, Inlendinipir, Dag-
ur, Vesturlnnd, Viair.
Heimildamenn:
Páll l.índal, Árni Jónsson. Ásgeir & Bjttrnn-
son. Sifnirttur Helfason, Steindór Steindórsson.