Morgunblaðið - 08.06.1986, Qupperneq 41

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 8. JÚNl 1986
41
Svetlana Alliluyeva ásamt föður sínum, Josef Stalin.
Nei, Gorbachev hitti mig aldrei.
Hann sendi aðra til að ræða við
mig, eitt sinn mann frá KGB, síðar
nánasta samstarfsmann sinn Liga-
chev (Yegor K. Ligachever næst
æðsti leiðtogi kommúnistaflokks
Sovétríkjanna). Svo var það 25.
febrúar, daginn sem 27. þing
kommúnistaflokksins hófst, að við
Olga reyndum að komast inn í
bandaríska sendiráðið til að sýna
sovézkum yfírvöldum að sem
bandarískir ríkisborgarar ættum við
rétt á því.
Við vorum stöðvaðar og varðliðar
fluttu okkur á brott. En sama dag
komu fulltrúar frá KGB og tveir
samstarfsmenn utanríkisráðuneyt-
isins að ræða málin við okkur. Þeir
dáðust að rússneskukunnáttu Olgu
og að röksemdum hennar. Það var
að beita lipurð og kænsku í þessum
viðræðum, því þegar þér hefur
tekizt að fá munnleg vilyrði fyrir
einhveiju, en ekkert skriflegt, verð-
ur þú að gæta þess að tefla því
ekki í tvísýnu með auknum kröfum.
Þeir gáfust upp á Olgu. Tveimur
dögum síðar hringdi ég til Eng-
lands, í skólastjórann, til að segja
honum að hún kæmi til að halda
áfram námi.
Fjórtánda marz sendi ég Gor-
bachev annað bréf ásamt ósk til
Æðstaráðsins um að fá að afsala
mér sovézku ríkisfangi. Einnig bað
ég á ný um að fá að ræða við hann.
Svo heyrði ég ekkert í marga daga.
En 3. apríl hringdi fulltrúi í
utanríkisráðuneytinu til mín og
sagði mér að ég mætti fara. „Þú
mátt fara með bandaríska vega-
bréfíð þitt,“ sagði hann, „ef þú vilt
ekki bíða eftir ógildingu á sovézku
ríkisfangi þínu. Það tekur nokkum
tírna."
Ég svaraði því til að ég vildi fara
á bandaríska vegabréfinu. Við vor-
um þá komnar til Moskvu á ný,
bjuggum á sama hótelinu og áður.
Með nokkrum erfíðismunum tókst
mér að ná tali af fulltrúum banda-
ríska sendiráðsins — á hótelinu,
ekki í sendiráðinu.
Hvernig
viðtaiið
var tekið
ViðtaliA sem hér birt-
ist, útdráttur úr tveggja
og hálfs tíma viðrœðum
sem fram fóru á ensku,
var tekið f Spring Green
og Madison í Wisconsin.
Þegar Svetlana Alllluy-
eva undirbjó viðtalið
kvaðst hún vilja skýra
Bandaríkjamönnum frá
tilfinningum sfnum og út-
skýra hvers vegna hún
fór til Sovétríkjanna og
sneri sföan til baka til
Bandaríkjanna. Hún
sagðist einnig vilja rœða
um Iffið og stjórnmála-
ástandið í Sovótríkjun-
um.
Hún settl það sem skll-
yrði að viðtalið yrði birt
i forml spurninga og
svara og óskaði eftir að
fá að lesa yfir spurning-
arnar og svörin. Svetlana
Alliluyeva fór sfðan yfir
handritið með Raymond
Anderson og bjó það til
prentunar eins og það
birtist hór. Anderson
segir að það sem fellt
hafi verið nlður hafi verið
atriði sem áður hafa
birst.
Hún gerði elnnig smá-
vægilegar breytingar á
handritinu til að skýra og
útlista betur sumt sem
þar kom fram.
Það voru gamlir vlnir
Svetlönu Alliluyevu sem
höfðu samband við And-
erson til að kanna hvort
hann væri fús til að taka
viðtalið. Hún þekkti til
skrifa Andersons frá þvf
hann var starfandi blaða-
maður.
Ligachev bað mig að ræða málin
við sig 5. apríl. Honum lfkaði ber-
sýnilega illa við ákvörðun mína um
að fara frá Sovétríkjunum, og
honum tókst ekki að dylja tilfinn-
ingar sínar. En það var bersýnilega
Gorbachev sjálfur sem hafði ákveð-
ið að hleypa mér úr landi.
„Finnst þér margt hafa breytzt
í samfélagi okkar allan þann tíma
sem þú varst í burtu?" spurði Liga-
chev.
Ég svaraði: „Nei, ég hef ekki
orðið vör við miklar breytingar. Það
er enn allt eins og þegar ég fór.“
Ég sagði við Ligachev, eins og ég
hafði sagt í bréfínu til Gorbachevs:
„Ég hef verið að bíða eftir veruleg-
um efnahagsúrbótum i Sovétrílqun-
um í 30 ár. En, því miður, ekkert
hefur verið gert énn.“ Ligachev var
kurteis, en honum gramdist þetta
bersýnilega.
Ef ég lít til baka býst ég við að
ef Gorbachev hefði verið við völd
1985 hefði það verið íhugað gaum-
gæfilega hvort leyfa ætti mér að
snúa ti baka. Konstantin Chemenko
var flokksleiðtogi þá og með honum
þeir sem tilheyrðu gamla tímanum.
Það tók mig aðeins viku að fá heim-
ild til að koma til Sovétríkjanna,
og þeir voru þijá daga að ganga
frá sovézkum borgararéttindum
mínum. Ég efast um að þetta hafí
verið löglegt.
Mér virðist sem Gorbachev hafí
viljað vera heflaður stjómandi í takt
við tímann. Hann vildi sýna að „við
höldum ekki fólki hér gegn vilja
þess“.
Ég trúi því statt og stöðugt nú
— eftir að hafa hitt son minn og
nýju konuna hans — að sonur minn
hafí fengið fyrirmæli um að skrifa
mér og hvetja mig hvað eftir annað
til að koma aftur til Sovétríkjanna.
Þegar við svo stóðum frammi fyrir
honum þótti honum það vandræða-
legt en ekki ánægjulegt að hitta
móður sína.
Þetta var vissulega óþokkabragð,
°g mjög líklega átti KGB þar sökina
án vitundar forustumaiina í flokkn-
um. Ég efast um að svona vinnu-
brögð gætu átt sér stað í stjómar-
tíð Gorbachevs.
Gorbachev veldur vax-
andi vonbrigðum
Sp.: Talandi um Gorbachev,
hvemig virðist honum takast að
tryggja sig í sessi? Þegar þú fórst
til Moskvu var Chemenko enn á lífi
— þótt hann væri langt leiddur. Svo
andaðist hann og ungur og greindur
Gorbachev tók við völdum. Hvemig
tóku vinir þínir og nágrannar þess-
um breytingum? Hvemig tóku þeir
kröfunum um að þeir ynnu meira,
legðu meira að sér og að samfélagið
yrði opnara?
Sv.: Þegar Gorbachev komst ti
valda og menn sáu myndir af
snaggaralegu andliti hans í blöðun-
um, urðu allir fegnir, og það var ég
einnig. Þessir gömlu, hálfdauðu
leiðtogar höfðu lengi verið aðgerð-
arlausir og allir vonuðu að yngri
leiðtogi gæti komið á umbótum,
opnað samfélagið og komið hreyf-
ingu á efnahagsmálin.
Ef þú hittir leigubílstjóra, eða
mann sem seldi grænmeti á mark-
aðstorginu, var það segin saga að
þeir fóru upp úr þurru að tala um
þörfina fýrir einkaframtak, því „það
fæst ekkert gert án einkafram-
taks".
Það kom mér á óvart að fólk
skyldi fara að tala um þetta óspurt.
Þetta hlýtur að hafa verið ofarlega
í huga þess. Það er á allra vitorði
í Sovétríkjunum að ný efnahags-
stefna hefur verið tekin upp í Kína
og að hún hefur reynzt vel.
En eftir því sem nær dró 27.
flokksþinginu, þeim mun oftar
heyrðust ummæli á borð við: „Ó,
þetta verður áfram óbreytt, það
verður „ljúkið áætluðum afköstum,
og afkastið svo meiru og farið fram
úr áætlun". Ekkert nýtt.“
Ég held að þjóðin hafi orðið fyrir
vonbrigðum með að nýi leiðtoginn
hafði ekkert að færa annað en kröfu
um meiri vinnu. Sovézka þjóðin er
vinnusöm, en hún fær ekkert fyrir
vinnu sína. Þetta er enn aðal veik-
leiki sovézks samfélags. Þetta er
enn aðal veikleiki sovézks samfé-
lags. Þetta er ástæða þess að enn
reyna menn að komast til Vestur-
landa. Þeir vita að þar fá þeir
greitt fyrir vinnu sína.
Sú var tíðin að styijöldinni var
kennt um þrengingamar. Síðar var
mistökum Stalíns kennt um, og
þvínæst mistökum Krúsjeffs. En
nú sagði leiðtoginn að það væri
þjóðinni sjálfri að kenna að hún
bæri ekkert úr býtum fyrir vinnu
sína.
Ég gat ekki séð að fyrirætlanir
Gorbachevs um að auka framleiðsl-
una nytu mikillar hylli hjá þjóðinni.
Af hveiju að auka eitthvað eða
hraða einhveiju sem var ranglega
upp byggt?
Gorbachev ætlaðist til að fínna
innri styrk í því sem þeir nefna
þróuðum sósíalisma án breytinga á
undirstöðuatriðum. Það er ekki það
sem þjóðin ætlast til af ungum,
nýjum og menntuðum leiðtoga.
Gorbachev lét það viðgangast að
efnahagsmálin væm gagnrýnd
meðan á flokksþinginu stóð, en sú
gagnrýni var vandlega skipulögð.
þar gat komið fram gagnrýni á
eitthvert ráðuneytið og jafnve! ein-
hver embættismaðurinn þar til-
nefndur. En engum leyfðist að
kryfja málin til mergjar, fínna
undirrót ringulreiðarinnar.
Sú mynd sem svona skipulögð
gagnrýni dregur upp af ringulreið-
inni í iðnaðinum, og sú mynd af
spillingu meðal frammámanna í
flokknum, birtist milljónum lands-
manna sem enn búa við fátækt án
nokkurra þæginda. Landsmenn
leggja hart að sér við vinnu, en
þeir missa smám saman áhugann
á að vinna vegna þess að erfiðið
gefur þeim ekkert.
Mér virðist Gorbachev vera hug-
sjónamaður í beztu merkingu þess
orðs. Orðið „hugsjónamaður“ er
óvinsælt í Sovétríkjunum. Það sem
ég á við er að Gorbachev hefur sínar
eigin skoðanir. Hann fékk hug-
myndina um frið, og hann kunnger-
ir hana við öll tækifæri. Og ég held
að hann vilji í raun frið.
En þegar komið er að innlendu5 *
vandamálunum eru gömlu kenni-
setningamar enn við líði. Ekki
breyta neinu meðan utanaðkomandi
hætta steðjar að. Ég held að íhalds-
öflin leggi áherzlu á þetta atriði.
Það ríkja stöðug átök milli íhalds-
afla og framfaraafla í Sovétríkjun-
umjxitt þau komist ekki í hámæli. *
Eg held að eitthvað athyglisvertT
hljóti að gerast af því þeir em í
miklum efnahagsvanda, og þeir
þurfa að finna leið út úr honum.
Það er skelfílegt að horfa upp á
þann aðbúnað sem íbúamir verða
að gera sér að góðu. Það er hryggi-
legt og sorglegt að sjá þjóðina glata
allri von um umbætur. Ég held að
vonbrigði og reiði fari vaxandi.
Efnahagur Sovétríkjanna
í alvarlegri sjálfheldu
Sp.: Ég veit að þú vilt ekki koma
með neina spádóma svo ég ætla
ekki að spyija þig hvað muni gerast
í Sovétríkjunum. En mig langar til
að spyija, hvaða umbætur heldur
þú helzt að sovézkir borgarar al-
mennt vilji að gerðar verði á lífs-
kjömnum?
Sv.: Enginn, að undanskilinni
forréttindastétt embættismanna
flokksins, er ánægður með ástandið
í Sovétríkjunum í dag. Það er
Gorbachev ekki heldur, og hann
reynir að koma á velmegun með
því að hvetja þreytta þjóðina til að
leggja enn harðar að sér.
Lífið í sveitunum og í landbúnaði
er slæmt. Skólanemar em enn . _
sendir til þorpanna til að aðstoða
við uppskemna. Sveitafólkið, sem
fínnur enga fullnægingu í búskapn-
um, hefur flykkzt til yfírfullra borg-
anna. Þetta hefur valdið því hvað
Moskva er orðin stór og torkennileg.
Þessu fólki er ekki um að kenna
— þótt borgarbúar líti það með
vanþóknun — því bændafólkið hefur
aldrei aðlagast lífinu á samyrkjubú-
unum. Það neytir allra bragða til
að komast þaðan.
Menntamenn og vísindamenn em
gramir út í fávísa flokksgæðinga
sem stjóma þeim og búa við betri
kjör en þeir. Unglingar fylgjast með
öllum straumum f popp- og rokk
tónlist. Þeir vilja gjaraan fara úr
landi eða giftast erlendum ferða-
mönnum til að fá brottfararleyfí.
Ég vil ekki spá neinu, en allir
sjá að þörf er á ítarlegum efnahags-
umbótum, að efnahagsmálin em í
alvarlegri sjálfheldu. Það er ástæð-
an fyrir því hve mikil leynd hvflir
yfir öllu sem miður fer, fyrir öllu
sem á að sýna „lýðræði" og „vel-
megun“, fyrir öllum skrúðgöngun-
um, hátíðahöldunum og ræðunum.
Allt lýsir þetta ótta og öryggisleysi
stjómarflokksins. Við sáum merki
þess á hveijum degi.
Við sáum einnig gífurlegan vöxt
og aukningu hersins, tæknivæðingu
og sérþjálfaðar sveitir. Hátíðahöldin
í sambandi við að §ömtíu ár vom
liðin frá þvf sigur vannst f síðari
heimsstyijöldinni stóðu í heilt ár,
og stanguðust undarlega á við allar
yfírlýsingar um frið á jörð. Hemað-
arhugarfarinu er haldið stíft að
yngri kynslóðinni, sem er alls ekki
áfjáð í að meðtaka það.
Sovézki herinn hefur alið upp
áhrifamikla nýja yfírmenn, sem em
herskáir og óbilgjamir. Flokknum
hefur hinsvegar ekki tekizt að ala
upp áhrífamikla leiðtoga, hugsjóna-
menn nýrra tfma.
Við sáum mjög öflugan og vel*
búinn herafla og þróttlítinn og úr-
eltan stjómarflokk. Gorbachev er
einlægur og hreinskilinn í friðarvilja
sínum. En em marskálkar hans og
hershöfðingjar á sama máli? Getur
Gorbachev — hugsjónamaðurinn —
haft meiri áhrif en þeir? Ég óska
honum góðs gengis og ég er hlynnt
tilraunum hans — eða vilja hans —
til að opna sovézkt samfélag, koma
þar á meira réttlæti og lýðræði.
Tíminn einn mun leiða í ljós hvort
hann og aðrir hans líkar vinna bug
á skriffinnskuskrímslinu, hemum
og gamaldags hugmyndafræði. Ég
get ekkert um það sagt, en eftir
að hafa litið ættland mitt á ný eftir
18 ára fjarvem hef ég enn meiri
áhyggjur af framtíð þess en áður.
Er það þá nokkuð undarlegt þótt ég
sé á ný komin til Bandaríkjanna?
(New York Times)