Morgunblaðið - 07.09.1986, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 7. SEPTEMBER 1986 33
Hvanndalsskriður Ljósmyndir/Ólafur Örn Haraldsson
20 m þó. Og nú stöðvar Konráð bát
sinn.
Við á Hafdísinni vorum ekki ein
í för. I fylgd með okkur voru þrír
ungir sjóvíkingar úr björgunarsveit
Olafsfjarðar á gúmmíbát með utan-
borðsmótor. Þeir fóru sem fugl
flygi, og óðar en Hafdísin hafði
stöðvað siglingu sína, voru þeir
komnir við hlið hennar. Þeir áttu
að flytja okkur í land. Fara varð
nokkrar ferðir, við vorum sex og
farangur að auki. Var hvert okkar
fært í björgunarvesti til öryggis,
en sjálfir voru bátsmennirnir í
froskmannabúningum og óðu sjóinn
upp í axlir, væri þess þörf, og
þurftu jafnvel ekki að hafa fast
undir fótum. Bátarnir halda burt,
en skyldu koma aftur næsta dag
kl. 2.
Við stöndum hér í fjörunni. Þetta
er þá lending Hvanndala. Engin vík
eða vogur, aðeins bugðulaus strönd,
veit til úthafsins gegn norðaustri,
upp af ströndinni um 20 m háir
klettar, víða fellur sjór í berg, ann-
ars staðar stórgrýtisurð, en hér er
þó malarfjara á bletti, og þar stönd-'
um við. Litlu austar er skarð í
klettamúrinn, stutt brekka, snar-
brött, en klettalaus. Við förum að
bjástra við að bera farangur eftir
fjörunni og upp brekkuna. Þarna
liggur strengur upp. Hann hefur
verið á stikum, en er nú niður fall-
inn, hefur sýnilega verið til hand-
styrkingar þeim er hér þyrftu að
fara að vetri í ís og hálku. Nú þurf-
um við ekki slíks, og eftir nokkurt
erfiði erum við komin með farang-
urinn á brún. Við erum í Hvanndöl-
um.
Einhver undarleg tilfínning hlýt-
ur að grípa þann sem stendur í
fyrsta sinn á sjávarbakkanum í
Hvanndölum og litast um. Hér er
eins og heimur út af fyrir sig. Hann
er ekki stór, en fagur og stórbrotinn
í senn. Upp af fjörunni er kletta-
beltið, ekki hátt, en víða ókleift, og
við rætur þess niðar síkvik aldan,
en fram undan endalaust hafið; þó
sést móta fyrir Grímsey í góðu
skyggni. Út við sjóinn afmarkast
svæðið af íjöllum, feikna háum, að
norðvestan er Hvanndalabyrða, en
að suðaustan Hádegisfjall, og er
þar raunar yzti hluti Ilvanndala-
bjargs. Milli þessara fjalla eftir
sjávarbakkanum er vart skemmra
en einn km. og er þar flatlendi, en
breiddin upp frá bakkanum er nokk-
ur hundruð metrar. Tekur þá við
melalda, sem liggur þvert yfir dal-
inn, sýnilega gömul jökulurð. Þar
fyrír ofan mjókkar dalurinn mjög,
og eru þar á báðar hliðar feikna
há §öll með hamrabeltum, sem
ganga saman í botninum, sem er
þá örþröngur. Allir þessir klettar
virðast ókleifir.
Allvæn skál er í suðurhlíð dals-
ins, og er upp brckku að fara
þangað. Heitir hún Selskál, fallega
hvelfd, grasi vaxin í botni og upp
eftir hlíðum. Bendir nafnið til, að
þar hafi fyrrum verið selstaða, en
seltóft er þar enga að sjá. Hóll er
í mynninu, þar sem gengið er í
skálina. Er tóft á hólnum, en minni
en svo, að þar hafi getað verið sel,
stærð 2x4 m. Þarna kynni að hafa
verið smalakofi. Hefði smali verið
vel settur þarna í hjásetunni, en
úr skálinni kemst ekki fé nema á
þessum eina stað, og hefði verið
tiltölulega auðvelt að gæta þess.
Rústir mjaltakvía sjást ekki, en tóft
er á grundinni fyrir neðan skálina,
sennilega eftir fjárhús, og mætti
vera að þar hefðu ærnar verið
mjólkaðar.
Allmikil brekka er upp úr Sel-
skálinni. Ofan hennar er brún
Sýrdals. Hér er ti'öllslegt umhverfi.
Sýrdalur er raunar vítt gil niður í
Hvanndalabjargið, um 200 m háir
klettar úr dalsmynninu niður í §öru
og gínandi hamrar á báða bóga,
ókleifir. Aðeins á einum stað verður
komizt í dalinn úr Hvanndölum.
Sýndi Sigmundur okkur staðinn.
Þar er lítið skarð í bergvegginn,
og er þar fært niður. Þetta var af-
réttur Hvanndalabónda, áreiðan-
lega minnsti og furðulegasti
afréttur landins. Úm þetta skarð
var fé rekið í dalinn á vorin og síðan
hlaðið í skarðið, en það er um 8—10
m breitt.
Stórfengleg hefur verið umgerð
um land Hvanndalabónda, svo sem
nú hefur verið lýst. En hvernig
hefur verið að búa þarna? Það hef-
ur vissulega verið mjög erfitt.
Hlunnindi hafa verið lítil, reki nær
enginn. Tré hafa ekki náð að fest-
ast þar við land. Þó sáum við þar
eitt rekatré. Talið er að þar hafi
verið einhver selveiði. Verst hefur
verið hve lending var ill, og hefur
það totveldað stórum fiskiveiði. Bát
hafa Hvanndalabræður þó einatt
átt, en torvelt er að sjá hvemig
geyma mátti bát þar undir klettun-
um.
Það er því varla vafi, að í
Hvanndölum hefur verið búið eink-
um við grasnyt og sauðfjárrækt.
Snjóþyngsli hafa verið afskapleg,
en jörð hefur komið góð undan snjó.
En graslendi er þar furðu mikið,
svo innikreppt sem allt er, og
kjarngott er þar í besta lagi og land
grasgefið. Við undruðumst, er við
gengum þarna um, hversu feiknar-
lega mikill vöxtur var þar í öllum
gróðri alls staðar þar sem gras gat
vaxið. Þó er þess að gæta, að eng-
in skepna hefur gengið þar nú í
tuttugu ár. Hvanndalir hafa nú
verið í eyði í níutíu ár, frá 1896.
En Olafsfirðingar höfðu þar lengi
fé á sumrin, en við mikið erfiði.
Varð að flytja féð sjóleiðis, en
smalamennska hin erfiðasta í
hlíðum og hömrum, en féð hálf-
tryllt af styggð á haustin. Sagði
Sigmundur okkur ýmislegt frá erf-
iðum smalamennskum, og elting-
um, sem hann hafði lent þar í.
Þótt land Hvanndala sé þröngt
og afmarkað, er þar allmikið gras-
lendi, og hefur margur bóndi búið
við minna. Samt er það samkvæði
allra sem til þekkja, að furðulegt
sé að þar skuli hafa verið bónda-
bær. Það sem mestum erfiðleikum
olli, voi-u samgöngurnar. Þær voru
hinar erfiðustu, og að vetri til hlýt-
ur oft að hafa verið með öllu ófa'rt
til annarra bæja. Skemmst var til
Héðinsfjarðar, vestan við Hvann-
dali. Hátt fjall skilur á milli. Er það
Hvanndalabyrða út við sjóinn, en
innar Víkurbyrða. Yfir hana liggur
leið milli Hvanndala og Héðinsfjarð-
ar, og er fjallið þar sennilega um
eða yfír 500 m hátt. Er farið upp
úr botni Hvanndala. Þar er fært
upp á einum stað, þótt tilsýndar
sýnist ófært. Héðinsfjarðarmegin
er Víkurdalur, og liggur leiðin þar,
einnig mjög brött.
Hvanndalabyrða er afar há og
brött út til hafsins. Þar eru hamrar
efst, síðan snarbrattar skriður. Eru
þær alleinkennilegar, mógular að
sjá, þótt fjallið sé annars gert af
dökku basalti. Þetta eru Hvanndals-
skriður, sem oft eru nefndar „hinar
illræmdu Hvanndalsskriður". En
það sem gerði þær svo illræmdar,
var þar hve torgengar þær eru og
hættulegar. Uijótskriður eru ekki
sem verstar, þótt þungar geti verið;
þar fæst fótfesta. Oðru máli gegnir
um þessar leirskriður. Sigmundur,
sem. oft hafði þarna farið, sagði
okkur, að helst ætti að fara skrið-
urnar alveg upp við kletta. í vætutíð
dignaði leirinn, og mætti þá fá fót-
festu í honum, en í þurrkum yrði
hann harður eins og steinn, þá
markaði ekki s]H>r og þá væri þarna
ófært, en bani vís þeim er félli, því
að fyrir neðan skriðumar taka við
klettar allt niður í fjöm.
Þriðja leiðin er fyrir „Landsenda"
sem kallað er, en það er neðan
kletta niðrí fjöm, en þar er talið
fært um lágfjöru, sé dauður sjór.
Má því sjá að ærnir erfiðleikar em
að komast í Hvanndali. Sumarfag-
urt er þar, en ægileg hefur vistin
verið þar að vetri til í norðanhríð
og stórbrimi, en leiðir til annarra
byggða með öllu ófærar. Verður
því eigi annað sagt en Hvanndalir
séu einn afskekktasti staður lands-
ins, sá er hefur verið byggður til
langframa. Þctta hlaut að hafa
áhrif á okkur sex sem vomm nú
stödd þar og ætluðum að dveljast
þar saman eina nótt. Við fundum
okkur eins og skorin frá samfélag-
inu og um leið nálægari hvert öðm.
Skipbrotsmannaskýli er í Hvann-
dölum. Er þess ærin þörf, því að
þar gæti skipbrotsmenn að landi
borið og hefur enda gert. Hafa 01-
afsfirðingar látið sér mjög annt um
húsið. Það stendur næstum á bjarg-
brún nokkm sunnar en uppgangan
er. Þar gisti nú Sigmundur við ann-
an mann, en hinir fjórir í tjaldi.
Kveldið var fagurt. Við gengum
suður bjargbrún að lítilli á, setn
fellur þar til sjávar. Þar fyrir sunn-
an em fomar rústir, og þar á
bærinn að hafa staðið fyrmm. Þar
heitir Odáinsakur. Er sagt að þar
vaxi lífgrös og geti enginn dáið
þar. Og þó flestir reyni að forðast
dauðann í lengstu lög, þótti ekki
búandi við slíkt, og var bærinn því
færður norður fyrir ána og þangað
sem hann stóð upp frá því. Við för-
um ekki heldur suður á Odáinsakur-
inn, heldur aðeins að mörkum hans
og höldum okkur á landi lífs og
dauða.
Sólarlagið var dýrlegt. Við sáum
ekki með vissu hvort sólin komst
að fullu niður fyrir hafflöt, því að
skýjabönd vom við sjónhring, en
glóandi geislaband lá allt þaðan og
upp undir land í Hvanndölum. Við
sátum lengi úti í veðurblíðunni og
nutum dýrðar hafs og lands. Loks
varð ekki umflúið að ganga til náða.
Næsta dag, laugardag 12. júlí,
var sama veðurblíða. Við áttum
rólegan morgun, gengum síðan upp
í Selskál og allt að inngöngunni í
Sýrdal og nutum útsýnis til stór-
brotins landslags, sem lýst hefur
verið hér að framan.
Þegar komið var heim að tjaldi
og húsi, var komið nokkuð fram
yfir hádegi og liðið að þeim tíma
er bátsmenn kæmu að sækja okk-
ur. Við bjuggumst þvi til ferðar,
en þó gáfu menn sér tíma til að
gróðursetja hjá húsinu nokkrar
birkihríslur, sem vom með í för.
Nái þær að lifa, verða þær senni-
lega einhverjar nyrstu birkihríslur
landsins.
Ekki stóð á bátsmönnum. Brátt
em allir komnir á skipsfjöl, og nú
var stefnt norðvestur með landi í
átt til Héðinsfjarðar.
Stórfengleg var landsýn að
Hvanndalsskriðum. Mér blöskraði
að sjá þær, hversu brattar þær vom
og óárennilegar, og ægði sú til-
hugsun, að þar skyldi áður hafa
verið alfaraleið og hin helsta í
Hvanndali. A þeirri leið hlýtur ein-
att að hafa verið skammt milli lífs
og dauða. En nú var Héðinsfjörður
fram undan, og við tökum þar land
við sléttan sand í fjarðarbotni.
Landsvipur Héðinsijarðar er
mjög ólíkur og í Hvanndölum.
Fjörðurinn sjálfur er allmyndarleg-
ur, þótt eigi sé hann stór. Há brött
fjöll em beggja vegna, einkum vest-
an fjarðar, þeim mun brattara sem
utar dregur. Að austan er brekka
sums staðar minni, og þar var
byggðin. Alls vom fimm jarðir í
byggð að staðaldri, sumar þó einatt
óbyggðar. Þannig er aðeins ein jiirð
í byggð 1712, er Jarðabók Ama
Magnússonar og Páls Vídalíns var
gerð. Var það Vík. Sumar jarðanna
höfðu farið í eyði í Stómbólu 1707.
Heimildir nefna nokkrar fleiri jarðir
eða kot, sem vom byggð um stund-
arsakir.
Undirlendi í Héðinsfirði er mjög
lítið; hafa bæimir staðið í brekku-
rótum. Snjóþyngsli vom mjög mikil,
og jafnvel fennti þar eitt sinn bæ
í kaf. Snjóflóð vom tíð, féllu einatt
á bæi og varð af manntjón. I
Hvanndölum hefur aftur á móti
naumast verið hætta á snjóflóði á
bæinn. Hins vegar hafa nokkur
hlunnindi verið í Héðinsfirði. Bær-
inn Vík stóð út með fírðinum að
austan. Þar var best lending, og
var þar útræði. Selveiði var í firðin-
um, silungsveiði í vatninu, sem er
inn af fjarðarbotni. Tijáreki var
nokkur. Mátti segja að fjömsandur-
inn í fjarðarbotni væri alþakinn viði
er við komum þar, en margt var
það smátt.
Hálfkirkja var í Vík, og er þess
getið í Jarðabók Á.M. og P.V.
Byggð lauk í Héðinsfírði 1949,
mest vegna erfiðra samgangna og
snjóþyngsla. Samgöngur vom þar
samt stómm betri en í Hvanndölum.
Besta leið var um Hestskarð frá
Siglufiiði; hafði verið gerð þar gata,
svo að fara mátti með hest.
Við tjölduðum skammt upp frá
fjaiðarbotni á fögmm stað rétt við
vatnsbakkann, áttum þar rólega
vist og fómm skammt. Þó var reynd
veiði í vatninu, en árangur lítill.
Næsta dag, sunnudag 13. júlí,
komu til okkar þremenningarnir á
hraðbát sínum og með þeim Gunn-
laugur, því að nú var lokið heimsókn
vinabæja. Var ánægjulegt að dvelj-
ast þar með honum og Sigmundi
milli háfjalla, milli vatns og hafs,
dást að kyrrð og náttúrufegurð.
En þama í sumarblíðunni og í
vinahópi svifu einnig í huga mér
hugarmyndir þeirra er eitt sinn
vom hér og háðu með æðmleysi
harða baráttu við óblíð kjör. Það
verður ekki rakið hér, en það
lífsstríð hefur einatt verið svo
strangt, að ótrúlegt er. Má þar
nefna Jón Magnússon, er bjó á
Vatnsenda í Héðinsfirði, einnig á
Möðmvöllum , innsta bæ í firðinum,
síðan í Minna-Holti í Fljótum (d.
1916). Hann orti Ijóð, sem hefur
verið nefnt sveitarljóð Héðinsfjarð-
ar. Ber hann mikið lof á byggðina,
einkum fyrir náttúmfegurð, hlunn-
indi og búsæld. Galla nefnir hann
enga, og hafa erfiðleikar þó verið
nógir þar á innsta bæ byggðarinnar
í þröngri kreppu hárra fjalla. Þar
segir svo m.a.:
Glaðvær syngur fugla Qöld
fagurblá við himintjöld,
blómin anga björt og hrein,
blikar rós á hverri grein.
Sólin blíð signir hlíð
sveipar allt í skraut margfalt.
Hjarðir una haga við,
höldar róa fram á mið.
Björg þar mikil berst á land
blessað meður heilla stand,
heilagfiski, hákarlinn,
hrognkelsi og selurinn.
Silungur sællegur
sést þar líka í hverri vík,
langmest er af þorski þó,
þar sem veiða menn úr sjó.
Annars staðar minnist hann á
búfjárlönd sem
eru þar alls staðar
afbragðs góð, svo finnur þjóð
um þær sveitir engin slik
yfirburða kostarík.
Niðurlag kvæðisins er á þessa
leið:
Héðinsfjörður, heill sé þér,
heimur meðan byggður er,
blómgist fagra byggðin þin,
björt á meðan sólin skín.
Drottins náð lög og láð
lýð þinn blessi alla tíð.
Héðinsfjörður heiil sé þér
heimur meðan byggður er.
Þetta má nú kalla að horfa á
átthagana með ástarinna gleraugu
á nösum.
Skömmu eftir hádegi kom Kon-
ráð á Hafdísi. Nú var ekki til setu
boðið. Til Reykjavíkur skyldi komist
um kveldið. Hraðbátsmenn fluttu
okkur og farangur um borð, og við
höldum heimleiðis. Þetta var þriðja
ferð bátsmanna í okkar þágu í för-
inni. Enn var siglt undir björgum,
og við nutum og rifjuðum upp allt
sem við höfðum heyrt og séð í ferð-
inni. Á Olafsfirði bauð Sigmundur
okkur heim til sín, og hlutum við
veislumóttökur hjá þeim hjónum.
Og ekki lét Gunnlaugur á sér standa
og flutti okkur sem fyrr, nú til
Akureyrar, og komum við þangað
í tæka tíð til að ná síðustu flugferð
dagsins.
Talsvert hefur verið skrifað um
Héðinsfjörð og Hvanndali. Þar má
nefna Lýsingu Eyjafjarðar eftir
Steindór Steindórsson náttúrufræð-
ing. Kafla um Héðinsfjörð og
Siglufjörð í Árbók Ferðafélags Is-
lands 1948 eftir séra Óskar Þor-
láksson, frásögn eftir Eirík
Sigurðsson skólastjóra um Héðins-
fjörð og Hvanndali í tímaritinu
Súlum 12. h. Þar er m.a. kvæði það
sem hér var vitnað til.
Að endingu flyt ég þakkir frá
okkur samferðamönnum til allra
þeirra Ólafsfirðinga sem veittu okk-
ur liðsinni til þessarar ferðar,
rausnarlegar móttöku, flutning,
samfylgd, fncðslu, allt sem varð til
þess að við komumst á þessar tor-
sóttu slóðir, svo að ferðin varð ein
hin eftirminnilegasta og ánægjulcg-
asta sem við höfum farið.
Höfundur hefur feróast mikið um
ísiand og ni.a. skrifað hwkur fyrir
Ferðafélag Islands.