Morgunblaðið - 28.09.1986, Blaðsíða 13

fólkið og staðina varð hann að
drekka meira en hann var maður
til og hafa þó jafnframt stjóm á
sér, og þannig varð hann að fara
að bæta á sig til að haida sér við
rænu eftir að mál var til komið
fyrir hann að deya. Seinast hafði
hann varla nokkumtíma stundlegan
frið til að vinna."
Fitzgerald var einstaklega við-
kvæm sál og fátt særði hann meir
en orðflugur konunnar sem hann
elskaði; ef til vill er þar komin skýr-
ingin á þessum orðum í Veislu í
i farángrinum: „Zelda sagði að ég
væri þannig vaxinn að ég gæti aldr-
’ ei fullnægt neinni konu... hún
sagði að það væri málbandsatriði."
Zelda sveifst einskis til að ná sínu
fram; Nancy Milford segir á einum
stað í ævisögu Zeldu að Zelda hafi
gmnað að Fitzgerald og Heming-
way væm ástfangnir! Að því kom
að ólæknandi sjúkdómur dró hana
til sín, sinnisveikin ágerðist, hún
var lögð inn á dýmstu sjúkrahús,
en allt kom fyrir ekki, Zelda hvarf
gersamlega inní sjálfa sig. „Scott
var feikna hrifinn af Zeldu og mjög
hræddur um hana,“ segir Heming-
way okkur.
Zelda lifði hann um átta ár en
það vissi Fitzgerald ekki árið 1930
er hann barðist við að setja saman
hina stórmerku bók Tender Is the
Night, sem út kom árið 1934; á
hveiju ári sem síðan er liðið hafa
birst ótal lofritgerðir um þessa bók,
en útgáfuárið lofaði ekki góðu, Fitz-
gerald sá ekki framúr skuldum og
eigin óhamingju. Hann samdi smá-
sögur en þær vom ekki eins eftir-
sóttar og tíu ámm áður, nú var
hann jassgeggjumnum löngu
gleymdur. Bókin seldist lítið sem
ekkert og Fitzgerald sökkti sér í
viskíglasið sitt. Engu að síður rat-
aði hann til vesturstrandarinnar, til
kvikmyndaverkbólsins í Hollywood,
þar sem hann ætlaði sér að græða
peninga á skömmum tíma.
Ljúfar nætur?
En áður varð hann að klára Tend-
er Is the Night. Mánuðina og árin
sem hann var að skrifa þá flóknu
bók drakk hann til að gleyma rifrild-
um sínum við Zeldu nær og fjær,
til að hressa upp á sjálfstraustið,
til að geta unnið og skrifað. Eftir
að Fitzgerald var handtekinn fyrir
ölvun við akstur var honum sagt
af lækni að líf hans væri í hættu
ef hann drykki áfram svo sleitu-
laust. Fitzgerald yppti aðeins
öxlum.
Fitzgerald fór aldrei langt í burtu
frá reynsluheimi sínum í leit að
skáldskaparefni; hans eigið líf var
honum nægtabmnnur í þeim efn-
um. Fitzgerald var búinn að lifa
nógu Iengi til að geta sett saman
sögu um sinnisveiki og drykkju-
sýki; hvort tveggja þekkti hann of
vel. Hann hætti að skrifa smásög-
ur, en á þeim hafði hann lifað síðan
1922, til að beisla alla orku sína í
skáldsöguna. Fitzgerald var í stök-
ustu vandræðum með að finna heiti
á söguna, loks er hann hafði barið
hana saman. Fyrst datt honum í
hug að kalla hana „The Dmnkard’s
Holiday", síðan „Dr. Diver’s
Holiday", eða bara „Richard Div-
er“, eftir aðalpersónunni. En á
endanum fann hann yndislegt ljóð
eftir Keats, Oðinn til næturgalans,
og í því komu fyrir orðin: Tender
Is the Night: Nóttin er ljúf.
Fitzgerald leit alltaf á þessa bók
sem sína bestu, þeim mun meiri og
alvarlegri urðu vonbrigði hans með
söluna, bókin gekk illa út, ekki
fleiri en 12.000 eintök seldust fyrsta
árið. En bókin hefur staðist hina
alræmdu tönn tímans, bókmennta-
fræðingar og bókelskt fólk um víða
veröld hampa henni og hún gengur
vel út.
Sumir fullyrða meira að segja
að Tender Is the Night sé meira
listaverk en Gatsby. Það eru þó
miklar ýkjur að mínu mati, því verk-
. ið er ekki eins heilsteypt. Sagan er
| mikið safn sundurlausra minninga-
brota úr lífi sálfræðingsins Divers,
sem kvænist einum sjúklinga sinna,
hinni undurfögm og lífsglöðu Nic-
olc. Zelda er aldrei langt í burtu
frá Fitzgerald. Hann byggði mörg
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. SEPTEMBER 1986
B
Fitzgerald skrifaði um skemmtanafíkn fólks í Bandaríkjunum
á bannárunum, þegar dansinn dunaði og jassinn hljómaði og
vínið flaut.

ÍJíUJiS
(Jitúftftfyhuw S'tihuji
//./„Mj/icAvft,
atriði bókarinnar á eigin reynslu
er hann dvaldi í Frakklandi; fæst
þeirra geðfelld eða skáldinu að
skapi.
Allir hljóta að vera sammála um
það að Fitzgerald hafi enginn auk-
visi verið að vitsmunum. Hann nýtti
sér ætíð reynslu sína og konu
sinnar, enda upplifðu þau á
skammri ævi meira en venjulegt
fólk. Fitzgerald átti listfengi og
mannþekkingu á háu stigi, en sú
mannþekking kom aðeins í ljós þeg-
ar listfengi hans fékk að njóta sín;
þegar hann var sestur að skrifborði
sínu, vopnaður penna og reynslu
gærdagsins. Hann sólundaði ævi-
dögum sínum en færði þá í listræn-
an búning er hann vaknaði
hátimbraður morguninn eftir. Hann
lifði og hrærðist í samtímanum og
sjaldan var yfir honum nokkurt
stórsýnt áhyggjuleysi.
í Tender Is the Night er meira
efni tekið til meðferðar en títt er í
sögum Fitzgeralds. En frásögnin
er með þeim hætti að lesandinn
verður að hafa lógaritmatöflu sér
við hlið til að raða hinum sundur-
lausu minningabrotum saman.
Þessi frásagnarmáti er ruglingsleg-
ur en hæfir engu að síður sögu
þeirri sem Fitzgerald segir af sál-
fræðingnum áttavillta; enda sagði
Hemingway löngu síðar að sér virt-
ist sagan batna og skýrast við hvern
lestur. í sögunni allri er kynlegur
öldugangur, stöðug barátta sálar-
innar, reglubundin hrynjandi
minningabrotanna sem flæða fram
eins og léttar og stilltar öldur uns
öldugangurinn vex og hrynjandin
þyngist og ríður yfir. Orðfæri
skáldsins á sinn þátt í fegurð og
þrótti bókarinnar. Fitzgerald sló
ekki um sig með skrúðyrðum, hon-
um var annt um einfaldleika
textans án þess þó að hann koðn-
aði niður og segði ekkert. Orðavalið
er öruggt, þaulhugsað og listrænt,
það gefur textanum allt í senn feg-
urð og gleði, klökkva og söknuð,
alvöru sýktrar sálar og tilfinninga-
semi ástfanginna sjúklinga, að ekki
sé minnst á hinn fagra, rómantíska
blæ sem einkennir allar bestu sögur
Fitzgeralds.
Skáld til sölu
Fitzgerald kom, sá og leist illa
á. Kvikmyndaverkbólið Hollywood
var ekki fyrir hann, frekar en Lax-
ness. En Fitzgerald var blankur og
sárvantaði peninga, ekki fyrir
brennivíni, því það fékk hann ódýrt,
heldur til að kosta nám augasteins
síns, hennar Scottie, og sjúkrahús-
dvöl Zeldu, en hún varð því ruglaðri
sem lengra leið. (Henni auðnaðist
þó að ljúka við eina skáldsögu,
Save Me the Waltz, ef skáldsögu
skyldi kalla, því sagan er lítt dul-
búið æviágrip hennar.) Hann komst
á launaskrá hjá Metro-Goldwyn-
Meyer en þoldi engan veginn
Thalberg-bygginguna, sem honum
fannst líkjast um of sjúkrahúsi.
Fitzgerald fór einförum, eignaðist
fáa vini, fólk vissi af honum en
umbar hann eins og ósjálfbjarga
sjúkling. Fyrsta verkefni hans var
að endurskrifa sögu um sprelligosa
í Oxford, en hið næsta var freist-
andi: hann átti að skrifa kvik-
myndahandrit eftir sögu
Rem-arques, Þrír félagar. Remar-
que var umtalaður eftir að „Tíðinda-
laust á vesturvígstöðvunum" tók
kvikmyndaheiminn með áhlaupi.
Fitzgerald réðst til atlögu við verk-
efnið, sem hann kunni vel að meta,
en ánægjan var tekin af honum er
honum var fenginn aðstoðarpenni,
gamall kunningi sem Fitzgerald
hafði gert grín að í sinni fyrstu
bók. Samstarfið gekk engan veg-
inn; Fitzgerald lagði rækt við hinn
evrópska anda sem einkenndi sög-
una, en aðstoðarpenninn skrifaði
texta sem Fitzgerald fannst eiga
heima í kúrekamynd. Um svipað
leyti fékk hann óvænta heimsókn
frá Ginervu King, æskuástinni sem
hann fékk aldrei að njóta; hún
hleypti sálarbögglingi skáldsins í
óleysanlegan hnút. Kvikmyndin
„Þrír félagar" var gerð með tals-
verðum breytingum á því handriti
sem Fitzgerald sendi frá sér, en
myndin hlaut góðar undirtektir al-
mennings og Fitzgerald ávann sér
traust séffanna á fjórðu hæð, eig-
endanna með stóru vindlana, og
samningur hans var framlengdur.
Næsta verkefni var honum mjög
að skapi. Hann átti að skrifa sögu
um framhjáhald og titillinn Infíde-
lity fannst honum snilld. En gallinn
var sá að leikkonan Joan Crawford,
mesta skass síns tíma, var ekki jafn
hrifin. Það sem var þó verst var
að Fitzgerald fannst lítið til skess-
unnar koma: „Það er erfitt að skrifa
fyrir leikkonu sem ekki getur sýnt
svipbrigði í sama atriðinu án þess
að kalla til heilan her af andlitsmál-
urum“, sagði hann í bréfi. Hann
lagði það mikla erfiði á sig að horfa
Zelda, sem Fitzgerald elskaði og kvæntist ungur, ætlaði sér
alltaf að verða listakona, en skaplyndi hennar stefndi í aðra
átt. Zelda fórst í eldsvoða er hælið, sem hún dvaldi i, brann
til kaldra kola árið 1948.
á allar myndir hennar og lærði inn
á „leikstíl" hennar. Fitzgerald lauk
við handritið, en þá kom kvik-
myndaeftirlitið siðsama, rak glyrn-
urnar í titilinn, og eiganda
fyrirtækisins, Louis Mayer, íhalds-
sömum manni í stjórnmálum og
siðfræði sem hafði tekið að sér það
strembna hlutverk að vernda heim-
ili og fjölskyldur hins bandaríska
þjóðfélags, tókst hið ótrúlega: hann
varð siðsamari en hið kaþólska
kvikmyndaeftirlit. Fitzgerald var
því kominn inn í sannkallaðan frum-
skóg tilfinningalausra viðskipta og
siðferðilegrar hræsni, þar sem
„væmnar tíusenta kossamyndir",
eins Laxness segir um kvikmyndina
amerísku 1928, voru gerðar og eru
gerðar enn.
Endalokin nálguðust. Fitzgerald
drakk æ meira, hann mætti til vinnu
ofurölvi og var borinn burt, og
Sheila Graham, stúlkan sem tók
hann að sér, gafst upp á skáldinu.
Hann kynntist rithöfiindinum Nat-
haniel West, sem einnig reyndi fyrir
sér á kvikmyndaverkbólinu, með
svipuðum árangri og Fitzgerald.
En upp úr reynslu hans á vestur-
ströndinni spratt hugmynd að sögu
sem honum auðnaðist ekki að klára:
það var The Last Tycoon, sem
fannst í skrifborðinu að honum látn-
um.
Fitzgerald ætlaði sér að skrifa
um lífið og viðskiptin í Hollywood
og gera úr því jafn góða sögu og
Gatsby. Textinn sem við höfum í
höndunum lofar góðu en sagan var
ekki hálfnuð og flestir kaflarnir
grófskrifaðir (uppkast). Á hverri
síðu handritsins er að finna athuga-
semdir skáldsins, hugmyndir hans
um þróun persóna og samtala. Að-
alpersónan er Monroe Stahr (leikur
sér að star/stjörnudýrkun heims-
frægra leikenda), undrabarn
kvikmyndaheimsins, og er fyrir-
myndin vafalaust Irving Thalberg.
Fitzgerald er enn að skrifa um öfga-
fullar andstæður; hér eru það
veraldleg auðæfi sem ekki skortir
í Hollywood andspænis andlegri
pínu og vesöld; listamaðurinn neyð-
ist til að selja sig, sálina sem ef til
vill hefur metnað í aðra átt, til þess
að halda vinnunni og eiga fyrir
salti í grautinn; og eyðileggur sig
þar með. Fitzgerald er óbeint að
skrifa um sjálfan sig, eins og alltaf.
En The Last Tycoon er sennilega
þroskaðasta saga Fitzgeralds, hann
var með mikilfenglegt efni í hönd-
unum sem honum því miður
auðnaðist ekki að Ijúka við. Aðal-
persónur fyrri bóka hans voru allar
ungir, rótlausir menn: Amory
Blaine og Antony Patch í fyrstu
bókunum hans tveim, This Side of
Paradise, og The Beautiful and the
Damned, voru busar í menntaskóla,
rómantískir hænuhausar, og ansi
líkir höfundi sínum; Gatsby og Div-
er voru skrifaðir úr meiri Qarlægð,
á hlutlægari hátt; en sagan um
Monroe Stahr er einkennileg blanda
af þessu tvennu: djúp, tilfinningarik
saga ungs athafnamanns, og þrátt
fyrir ljós og leynd ádeiluatriði innan
sögunnar er ljóst að samúðin er öll
Stahrs megin.
Fitzgerald var orðinn sjúkur
maður þegar hann byrjaði á sög-
unni, og hann skrifaði síðasta
stafinn í henni daginn áður en hann
lést, 21. desember 1940. Hann hafði
mörg ævintýraleg áform á pijónun-
um, hugðist meira að segja ferðast
til Evrópu og skrifa um stríðið í
bandarísk blöð. En hann vissi ekki
hversu langt hann var leiddur.
Sheiia Graham sá um hann síðustu
vikurnar, klæddi hann, gaf honum
að borða, dró hann heim drukkinn,
háttaði ofan í rúm og beið næsta
morguns. Hann fékk kast og Sheila
vissi ekki hvað átti að taka til
bragðs, hringdi í lækni sem ekki
ansaði og skáldið gaf upp öndina,
þar sem hann lá ósjálfbjarga á gólf-
inu. Hann var rétt rúnJega 44 ára.
Fitzgerald var þá flestum nema
örfáum traustum vinum gleymdur,
og enginn varð til að kynda undir
minningu hans uns greinasafnið
The Crack-Up kom út, þá fóru
menn að ræða Fitzgerald á ný og
sú umræða hefur aldrei lognast út
af og mun ekki gera meðan við
lesum bækur.
Hemingway skrifaði tuttugu
árum eftir dauða Fitzgeralds:
„Skáldgáfa hans var eins náttúrleg
og víindi í duftinu á fíðriidisvængj-
um. Þar kom að hann skildi þetta
ekki fremur en fiðrildið og hann
hafði ekki tekið eftir hvenær gáfan
þoldi hnekk og varð brostin. Þegar
frá leið varð hann þess vís að vængj-
um hans hafði daprast flug og hann
fór að hugsa um hvernig þeir hefðu
verið settir saman og lærði að hugsa
vísvitandi en gat ekki lengur flogið
af því ást hans á flugi var horfin
og hann mundi það eitt að sú var
tíð hann fló án átaks.
Helgi Jónsson