Morgunblaðið - 08.12.1987, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 8. DESEMBER 1987
35
róðravélarnar veita möguleika a
íSSBS»j-SSS—•

HeimilistæKi hf
SÆTUNI8 - SÍMI69 15 00
(/cd e/uutoWeýyaHÚegA C sa/ttíuK^Mto
stofnum nauðsynlegt að ákveðið
flakk eigi sér stað til þess að koma
í veg fyrir úrkynjun og útrýmingu
vegna innri skyldleika.
Einnig er það viðurkennt að ein-
ungis stofnar sem eru vel aðlagaðir
að hverri á, lifi og hrygni þar. Þetta
náttúruval sem stöðugt er í gangi
bendir til þess að náttúrulegt vist-
kerfi geti hafnað utanaðkomandi
stofnum.
eftirFriðrik
Sigurðsson
Undanfarið hefur töluvert verið
rætt og ritað um j)að að náttúruleg-
ir laxastofnar á Islandi séu í hættu
af völdum aukinna umsvifa í fisk-
eldi og hafbeit.
Aður en lengra er haldið er rétt
að gera sér grein fyrir ákveðnum
grundvallarhugtökum. Fyrsta
spumingin hlýtur að vera: Hvað er
náttúrulegur laxastofn og hversu
margir náttúrulegir laxastofnar eru
á íslandi? Eðlilegt virðist að skil-
greina laxastofn þannig að þar sé
um að ræða hóp laxa sem hrygni
á tilteknum stað og tilteknum tíma
og hrygnir ekki í neinum mæli með
öðrum stofnum á öðrum stað eða
öðmm tíma.
Til þess að kanna hvort einhver
munur sé á stofnum er athuguð
uppbygging eggjahvítuefna með
rafdrætti. (Rafdráttur: Efnafræði-
leg aðferð sem m.a. er notuð til
þess að aðgreina eggjahvítuefni til
þess að sjá mun á stofnum) og
ennfremur að ala fisk af ólíkum
stofnum upp við sömu skilyrði.
Komi fram marktækur munur er
hann arfbundinn og er þá um ólíka
stofna að ræða.
Fáar rannsóknir hafa verið gerð-
ar á Islandi á laxastofnum. Við
vitum ekki hversu margir laxa-
stofnar em á landinu og ekki heldur
hver er erfðafræðilegur munur
þeirra.
Æskilegt er að vitneskja um
fjölda laxastofna og mun á þeim
liggi fyrir áður en hafin er umræða
um útrýmingarhættu náttúmlegra
laxastofna.
Veiðimálastofnun hefur unnið
dyggilega að því sl. 25 ár að dreifa
í ár landsins seiðum úr Kollafjarðar-
stöðinni án nokkurs skilgreinds
markmiðs. Við vitum svo til ekkert
um árangur þessarar fiskiræktar-
starfsemi né heldur hvort „Kolla-
§arðarstofninn“ hafí blandast
náttúrulegum stofnum sem fýrir
vom í ánum eða útrýmt þeim.
Nú berast fiskeldismönnum þau
boð frá Veiðimálastofnun að til
standi að hrinda í framkvæmd verk-
efni sem hafi það að markmiðið að
kanna með rafdrætti laxastofna
víðsvegar á landinu. Við fögnum
þessu.
Akvarðanir um seiðaframleiðslu,
flutning á milli svæða og veiðar á
laxi verða að byggjast á upplýsing-
um um erfðafræðilega samsetningu
stofnsins, til þess að koma megi í
veg fyrir óæskilegt og óþarfa tap
á erfðafræðilegum breytileika,
gegnum erfðaflökt og skyldleika,
óæskilega blöndun eða flutning á
fiski í umhverfí sem ekkí er sniðið
að stofninum. Rafdráttartækni er
mjög góð til þess að gera sér mynd
af erfðafræðilegri fjölbreytni í nátt-
úrulegum stofnum og eldisstofnum
og slíkar upplýsingar eru bráðnauð-
synlegar til þess að geta varðveitt
líffræðilega íjölbreytni í fiskistofn-
um. (Ryman & Utter 1987.) Slíkar
upplýsingar koma líka að mjög góð-
um notum er velja skal stofna til
kynbóta.
Atlantshafslax
Vitað er að Atlantshafslax
(Salmon salar) greinist í marga
erfðafræðilega og tímgunarlega
einangraða stofna. (Ryman & Utter
1987.) Álitið er að Atlantshafslax
skiptist í a.m.k. 3 meginhópa innan
náttúrulegs útbreiðslusvæðis teg-
undarinnar. Norður-Ameríkustofn-
amir og Evrópustofnamir em
fjarskyldastir. Megin hópamir tveir
í Evrópu þ.e. Austur-Atlantshafs-
laxinn og Eystrasaltslaxinn em
skyldari.
Ýmislegt bendir til þess að sumir
stofnar af eldisfiski hafi misst hluta
af erfðafræðilegum breytileika en
ekki er hægt að alhæfa að það gildi
um alla eldisstofna. Til dæmis hafa
allflestir eldisstofnar af regnboga-
silungi sama erfðafræðilega breyti-
leika og náttúmlegir stofnar.
(Ryman & Utter 1987.)
Einnig er ýmislegt sem bendir
til þess að crfðafræðileg samsetning
eldisstofna sé önnur en náttúm-
legra stofna. Höfuðástæðan fyrir
þessu er líklega sú að í eldisstofnum
em oft notaðir fáir foreldrafiskar.
En hvað er þá til ráða Til þess
að koma í veg fyrir óæskilegar erða-
fræðilegar breytingar ber að nota
ekki færri en 30 klakfiska af því
kyni sem færra er af í hveiju til-
viki, af hverri kynslóð.
Á íslandi em aðeins til tveir svo-
kallaðir eldisstofnar, þ.e. stofnar
sem hafa verið nokkrar kynslóðir í
eldi. Villtur klakfiskur er því oft
valinn til undaneldis. Það tryggir
oftast nægilega erfðabreidd í upp-
hafi. Að þessu leyti er íslenskt
fískeldi mjög frábmgðið því norska
sem nær eingöngu byggist á stofn-
um sem hafa verið margar kynslóðir
í eldi. Norðmenn hafa valið fiska
til undaneldis sem hafa síðbúinn
kynþroska og hraðan vöxt. Klak-
fiskar sem notaðir hafa verið í
íslensku fískeldi hafa því væntan-
lega meiri erfðabreidd en sá klak-
fiskur sem notaður er í Noregi.
Eðlileg þróun
hjá dýrastofnum
Til að viðhalda eðlilegri þróun á
dýrastofnum em þekktar fjórar
leiðir sem náttúran notar.
* Erfðafræðilegt flökt, þ.e. tilvilj-
unarkenndar breytingar á erfða-
efninu. Áhrif þessa flökts aukast
þegar einstaklingum í stofnum
fækkar.
* Stökkbreytingar, þ.e. stakar
breytingar á genum.
* Náttúmval, þ.e. hin stöðuga
breyting sem á sér stað á stofn-
um, sem verða fyrir stöðugum
valáhrifum náttúmnnar.
* Stöðugt flakk einstaklinga milli
stofna.
Af þessum þáttum er það oftast
flakkið úr öðmm stofnum sem get-
ur haft áhrif á og breytt erfðamengi
stofnsins.
Fjöldamargar rannsóknir sýna
að það á sér stað flakk á milli áa.
Afleiðing af þessu flakki er að:
* Annars vegar dregur úr áhrifum
innri skyldleika,
* hins vegar eykst erfðafræðilegur
breytileiki.
Þetta þýðir í raun að ef flakkið
milli áa er of lítið gæti stofninn í
ánni úrkynjast vegna innri skyld-
leika. Ef hins vegar flakkið verður
of mikið er hætta á að stofninn
missi eitthvað af erfðafræðilegum
einkennum sínum.
Hvað annað getur
breytt erfðum
í stofnum?
Að sjálfsögðu em fiskeldismenn
engir glæpamenn sem vilja spilla
náttúmlegum laxastofnum eins og
sumir virðast halda. Fjöldinn allur
af öðmm þáttum getur leitt til
breytinga á erfðaefni náttúmlegra
laxastofna.
Ef litið er til Noregs þá er þar
fullyrt að í ámar gangi flökkufiskur
úr kvíum. Hlutfall hans er áætlað
10%. U.þ.b. 90% af heildarlaxa-
stofnum Norðmanna em veiddir í
sjó þannig að eingöngu 10% af lax-
inum gengur í árnar. Þetta þýðir
að stofninn hefur verið grisjaður
niður í lágmark, þannig að leiða
má að því líkur að erfðaflökt sé í
hámarki. Þ.e. erfðabreyting á stofn-
inum. Norðmenn eiga einnig við
annað vandamál að stríða en það
er hið súra regn. Talið er að það
geti valdið því að stofnar verði svo
litlir að erfðaflökt verði í hámarki.
Vitað er að veiðar í sjó geta haft
Eru náttúrulegir
laxastofnar í hættu?
Það má leiða að því líkur að erfð-
aflökt í íslenskum stofnum sé mjög
lítið. Ekki er hægt að fullyrða að
náttúmlegir íslenskir laxastofnar
séu í hættu vegna aukinna umsvifa
í fiskeldi og hafbeit. Ég svara því
spumingu minni í fyrirsögninni
neitandi. íslenskir náttúmlegir
laxastofnar em ekki í hættu.
Heimildir: Ryman & Utter, Ed. 1987:
Population genetics & fishery management.
(U. Wasington Press, Seattle).
Sigurður Guðjónsson, 1987:
Erfðafræðilegur grundvöllur fiskeldis og
fískiræktar. (VMSTR/87034)
Gögn frá Norska hafbeitarráðinu
(Havbeiteraadet, 1987).
Munnlegar upplýsingar frá fslenskum og
norskum erfðafræðingum.
Höfundur er sjá varlíffræðingur
að mennt og er framkvæmdastjóri
Landssambands fiskeldis- og haf-
beitarstöðva.
„Ekki er hægt að full-
yrða að náttúrulegir
íslenskir laxastofnar
séu í hættu vegna auk-
inna umsvifa í fiskeldi
og hafbeit. Ég svara því
spurningu minni í fyrir-
sögninni neitandi.
Islenskir náttúrulegir
laxastofnar eru ekki í
hættu.“
vemleg áhrif á laxastofna. Síðast-
liðin 50 ár hefur meðalstærð
chinook lax (Oncorhynchus tshaw-
ytscha) veiddur við Kyrrahafs-
strönd Bandaríkjanna minnkað um
50% og aldur við kynþroska hefur
Friðrik Sigurðsson
lækkað um tvö ár. Þetta er talið
stafa af veiðum í sjó á þessum
stofni.
Þó svo að sýnt hafi verið fram á
að flökkufiskur frá fiskeldi gangi í
ár hefur aldrei verið sýnt fram í
að hann tímgist þar við náttúmlega
stofna. Eins og bent hefur verið á
hér að framan er það öllum dýra-