Morgunblaðið - 03.08.1988, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 3. ÁGÚST 1988
Aldarminning:
PÉTUR OTTESEN
ALÞINGISMAÐUR
eftir Davíð
Ólafsson
Þjóðlífíð á síðari helmingi 19. ald-
ar bar merki umbrota. Þjóðin var
að vakna af aldalöngum dvala og
áhrifín af starfi margra hugsjóna-
manna allt aftur til 18. aldar og af
frelsisbaráttu 19. aldar, lengst af
undir forystu Jóns Sigurðssonar,
fóru smám saman að koma í ljós.
Alþingi var endurreist 1845 og þó
starfsemi þess væru þröngar skorður
settar fyrst í stað, þar sem það hafði
hvorki löggjafarvald né íjárveiting-
arvald, mótuðust þar og á þjóð-
fundunum þær tillögur, sem leiddu
til stjómarskrárinnar 1874, þar sem
Alþingi var veitt löggjafarvald og
fjárveitingarvald.
Næsti þáttur í sjálfstæðismálinu
stóð svo til ársins 1904 þegar íslend-
ingar fengu heimastjóm og þeim
þriðja lauk með sambandslagasamn-
ingnum 1. des. 1918. Samhliða sjálf-
stjómarbaráttunni og þó e.tv. öllu
heldur í kjölfar hvers unnins áfanga,
komst svo meiri skriður á framfarir
í atvinnumálum, §ármálum og
menningarmálum og óx sá skriður
þegar á tímann leið.
Nálægt miðju þessa tímabils
fæddist að Ytra-Hólmi í Borgarflarð-
arsýslu 2. ágúst 1888 Pétur Otte-
sen. Aldarafmæli hans er því um
þessar mundir. Um ættir hans segir
svo í grein, sem Ásgeir Pétursson,
þáverandi sýslumaður í Borgaríjarð-
ar- og Mýrasýslum skrifaði árið
1969 í bók, sem ber heitið „Bókin
um Pétur Ottesen".
„Foreldrar hans vom hjónin Odd-
geir Ottesen, hreppstjóri á Ytra-
Hólmi, og kona hans, Sigurbjörg
Sigurðardóttir. Bæði vom foreldrar
Péturs af merku fólki komin. Faðir
Sigurbjargar var Sigurður Vigfús-
son frá Efeta-Bæ í Skorradal, af-
komandi Jóns fræðimanns Magnús-
sonar, bróður Árna prófessors og
handritasafnara. Af Sigurði, sem
talinn var búmaður mikill og greind-
ur svo af bar, er komið margt vel
gefið manndómsfólk. Oddgeir var
sonur Péturs Ottesens á Ytra-
Hólmi, sem var mikill sjósóknari og
fékk á sinni tíð „æmlaun iðni og
hygginda frá Iandsstjóminni. Hann
var Lámsson (Oddssonar) Ottesen,
en frá honum er Ottesensnafnið
komið. Láras var sonur Odds Stef-
ánssonar, í yfirdómi á Alþingi. Al-
bróðir Odds var Sigurður, síðasti
biskup á Hólum, en hálfbróðir, sam-
feðra, var Ólafur Stefánsson stift-
amtmaður, faðir Stephensensættar-
innar.“
Pétur ólst upp í andrúmslofti sjálf-
stæðisbaráttunnar og er 16 ára þeg-
ar ísland fær heimastjóm og Hannes
Hafstein verður ráðherra með að-
setri í Reykjavík. Hann hefur sagt
frá því, að hann hafi snemma byijað
að fylgjast með stjómmálum og eins
og ungir menn á þeim tíma heillast
af framtakssemi og kjarki Einars
Péturssonar þegar hann árið 1913
var á skemmtisiglingu á Reykjavík-
urhöfn með hvítbláa fánann uppi og
danskir sjóliðar vom sendir til að
taka af honum fánann, því Danir
höfðu ekki viljað samþykkja notkun
hans. Þetta atvik taldi Pétur síðar
hafa haft þýðingu f sjálfetæðisbar-
áttunni og flýtt fyrir því, að íslend-
ingar fengu sinn sérfána 1915, sem
síðar varð íslenzki fáninn eins og
hann er í dag, en hann var í fyrsta
skipti dreginn að hún á fánastöng
Stjómarráðsins 1. des. 1918.
Pétur tók snemma þátt í hreyf-
ingu ungmennafélaganna, sem áttu
sinn þátt f sjálfetæðisbaráttunni á
fyrstu áratugum aldarinnar. Þar
fékk hann sína fyrstu æfingu í ræðu-
mennsku, sem hann taldi sér hafa
verið gagnlega síðar.
Pétur naut ekki mikillar skóla-
menntunar þó engum, sem þekkti
hann gæti dulist, að hann var góðum
gáfum gæddur og víst er, að hann
átti þess kost, ef hann hefði kosið
að stunda langskólanám. En hann
valdi sér annað hlutskipti og fór að
stunda sjó 18 ára. Réri hann úr
Garðinum í sex vertíðir, m.a. með
hinum kunna sjósóknara og útgerð-
armanni Guðmundi Þórðarsyni í
Gerðum. Hann hafði auðvitað vanizt
því heima að róa til fiskjar og leggja
fyrir hrognkelsi því frá Ytra-Hólmi
var stutt á miðin í þann tíð. Þannig
aflaði hann sér þekkingar á sjávarút-
vegi eins og hann var rekinn í þá
daga og hlutskipti sjómannsins.
Seinna stundaði hann svo verzlunar-
störf f bóka- og ritfangaverzlun
Mortens Hansen en hann var mikill
vinur föður Péturs.
Eins og áður segir hafði Pétur
snemma fengið áhuga á stjóm-
málum og þá fyrst og fremst sjálf-
stæðismálinu. Er óhætt að segja, að
það mál hafi alla ævi hans verið letr-
að gullnum stöfum á skjöld hans því
hann mat flest mál út frá því hvaða
þýðingu þau hefðu fyrir sjálfstæðis-
málið. Árið 1916, þegar hann var
28 ára gamall bauð hann sig fyrst
fram til Alþingis. Þá vom umbrot í
flokkaskipan, Sjálfetæðisflokkurinn,
gamli, var að klofna, á því ári var
Alþýðuflokkurinn stofnaður og á
næsta ári Framsóknarflokkurinn.
Um þetta segir Pétur í viðtali, sem
Birgir Kjaran hagfræðingur átti við
hann og birt er í áðumefndri bók
um Pétur. Birgir spyr hann hvenær
hann hafi fyrst komið inn á þing og
fyrir hvaða flokk. Svarar Pétur því
svo:
„Það var 1916, og eg kom þá inn
fyrir Sjálfstæðisflokkinn, sem var
klofinn í tvennt, langsum og þvers-
um — það var Sigurðarparturinn.
Sigurður Eggertz var þá forystu-
maður þar. Sigurður var mjög
hræddur í sambandi við þessar kosn-
ingar, þvf að í Borgarigarðarsýslu
hafði Sjálfstæðisflokkurinn aðeins
haft meirihluta, áður en hann klofn-
aði í tvennt, og í þessum kosningum
komu þeir fyrst fram þessir óháðu
bændur, sem urðu stofninn að Fram-
sóknarflokknum 1917, árið eftir.
(Hér er átt við Bjama Bjamason á
Geitabergi og Jón Hannesson í
Deildartungu.) Já eg var líka hálf
hræddur, en þá snerist það þannig,
að áhrifamikill heimastjómarmaður
hér á Akranesi, Þorsteinn Jónsson á
Gmnd, tekur sig upp og fer að safiia
meðmælendum handa mér. Já, það
var nefnilega það, og þá klofnar
Heimastjómarflokkurinn, og mínir
fyrstu meðmælendur urðu Einar á
Bakka, mikill formaður hér á Akra-
nesi, og Halldóra kona hans, og
sfðan vom þau það alla tfð, unz Ein-
ar dó, en eftir lát hans hélt hún það
út og var fyrsti meðmælandi minn
þar til eg hætti. Hún var föðursystir
Halldórs Laxness." Sigraði Pétur
glæsilega og fékk nærri 48% at-
kvæða.
Það var fyrst sem alþingismaður,
sem Pétur kom fram á sjónarsviðið
og varð brátt landskunnur fyrir
þingstörf sín.
Þó hann hafi verið „hálfhræddur“
við fyrstu kosningamar þá hvarf það
brátt, því við tvennar kosningar
næst á eftir baúð sig enginn fram
á móti honum. Hann bauð sig fram
1919 utanflokka en þó fyrir Sjálf-
stæðisflokkinn, og 1923 fyrir flokk,
sem nefndi sig Borgaraflokkinn, en
í þeim hópi vom flestir þeir, sem
síðar urðu fremstir í Sjálfstæðis-
flokknum við stofnun hans 1929.
Árið 1926 bauð hann sig fram fyrir
íhaldsflokkinn og 1931, við fyrstu
kosningamar eftir sammna Ihalds-
flokksins og Fijálslynda flokksins í
Sjálfstæðisflokkinn, bauð hann sig
fram fyrir þann flokk og ætíð síðan
þar til hann hætti þingmennsku
1959.
Lengi framan af hafði hann jafnan
verið kosinn með um helmingi at-
kvæða eða meira, en þó það hlutfall
lækkaði eitthvað þegar flokkunum
fór fjölgandi þá náði hann ávallt
ömggri kosningu Gleggst mun það
hafa staðið í kosningunum 1956
þegar Framsóknarflokkurinn og Al-
þýðuflokkurinn mynduðu með sér
bandalag, sem almannarómur gaf
nafnið hræðslubandalag. Miðað við
atkvæðatölur í næstu kosningum á
undan töldu þessir flokkar ömggt,
að frambjóðandi Alþýðuflokksins,
Benedikt Gröndal, hlyti að fella Pét-
ur. Það fór á annan veg því Pétur
fékk nú fleiri atkvæði en nokkm
sinni fyrr og náði kosningu með 73
atkvæðum yfir Benedikti. Kjósend-
umir tóku í taumana og létu ekki
segja sér fyrir verkum. Sýndi þetta
einnig hið mikla persónufylgi hans.
Bjami Benediktsson forsætisráð-
herra segir svo frá í grein í fyrr-
nefiidri bók um Pétun
„Eg þekkti Pétur raunar allt frá
bamæsku minni en kynntist starfs-
háttum hans og skoðunum fyrst af
eigin raun eftir að eg var kosinn i
miðstjóm Sjálfetæðisflokksins og fór
að sælqa þingflokksfundi. Pétur
hafði þá setið á þingi í meira en
tuttugu ár og meira en aldarfiórð-
ung, þegar eg var fyrst kosinn á
þing. Hann hafði lengi verið í röð
áhrifamestu og virtustu þingmanna,
eins og marka má af því, sem vinur
minn Jón Blöndal frá Stafholtsey
sagði mér um 1930, að „karlamir"
þar efra væm allir stoltir af að hafa
Pétur fyrir þingmann, einnig þeir,
sem ekki kysu hann.“
Til marks um það hversu snemma
Pétur vann sér álit á Alþingi má
vísa til þess, sem Ólafur Thors sagði
í ræðu á aldarfjórðungsafmæli Sjálf-
stæðisflokksins árið 1954, að sögn
Pétur Ottesen um sjötugt.
Morgunblaðsins 1. júní það ár. Þeg-
ar farið var að ræða um hver skyldi
verða formaður hins nýja flokks, sem
stofnaður yrði með sammna íhalds-
flokksins og Fijálslynda flokksins,
kom í ljós að Fijálslyndi flokkurinn
vildi ekki að Jón Þorláksson, sem
var formaður íhaldsflokksins, fengi
þá stöðu, heldur annaðhvort Pétur
Ottesen eða Ólafur Thors. Um þetta
varð nokkurt þóf sem endaði svo
með því að samkomulag varð um
að Jón yrði formaður þriggja manna
framkvæmdaráðs hins nýja flokks
og þar með í rauninni formaður
flokksins. Sem að líkum lætur vom
þingstörf Péturs margvísleg, en þó
má segja, að hann hafi helgað sig
mest fáum málaflokkum.
Var þar fyrst sjálfstæðismálið og
síðan komu atvinnumálin, sam-
göngumálin, landhelgismálið og svo
auðvitað þau mál sem snertu kjör-
dæmi hans sérstaklega því þar taldi
hann sig hafa skyldum að gegna
gagnvart því fólki, sem kosið hafði
hann til æðstu trúnaðarstarfa.
Þegar hann hóf þingmennsku var
kjördæmi hans að langmestu leyti
landbúnaðarkjördæmi. Þorp var þó
komið á Akranes þaðan, sem fisk-
veiðar vom stundaðar og átti sá
staður eftir að eflast mjög á næstu
áratugum. Þrátt fyrir að landbúnað-
urinn væri svo yfirgnæfandi í kjör-
dæminu var landhelgismálið strax í
byijun eitt af aðaláhugamálum Pét-
urs á Alþingi. Honum var Ijóst
hversu þýðingarmikið það væri að
vemda fiskimiðin fyrir ágengni út-
lendinga og jafnhliða því að öðlast
fullt sjálfstæði yrðu íslendingar að
fá yfirráð yfir fiskimiðunum um-
hverfís landið. Vafalaust er, að Pét-
ur hefur á þeim ámm, sem hann
stundaði róðra í Garðinum komizt í
náin kynni við erlenda togara, sem
sóttu í vaxandi mæli á íslandsmið,
og einmitt gmnnmið í Faxaflóa og
smábátaútgerðin þar urðu mjög fyr-
ir barðinu á þessum óvelkomnu gest-
um. Em margar sögur til af því.
Skilur maður þá betur þann mikla
áhuga, sem Pétur sýndi landhelgis-
málinu alia tíð.
Áður en kemur að því að rekja
afskipti Péturs af því máli verður
minnst á nokkur önnur mál, sem
hann sinnti sérstaklega og er mér
þó ljóst, að engan veginn getur það
orðið tæmandi, og verður því að
stikla á stóm.
í kjördæmismálum vom það auð-
vitað samgöngumálin sem bmnnu
heitast á þingmanninum. Eins og
víðast á landinu vom vegir í Borgar-
firðinum mjög ófullkomnir þegar
Pétur kom á þing. Samgöngur í sýsl-
unni vom enn erfiðar fyrir það, að
ár em þar margar og sumar stórar.
Þar var því ekki aðeins vegagerðin
sálf, sem lá á heldur þurfti um leið
að brúa ámar. Að þessu gekk Pétur
með alkunnum ákafa sínum og varð
mikið ágengt í öllum samgöngumál-
um sýslunnar. Þá áttaði hann sig
fljótt á því hversu mikið hagræði
síminn gæti orðið fyrir sveitimar og
beitti sér mjög fyrir því, að sími
kæmi á hvem bæ og varð einnig
þar vel ágengt.
Enn eitt mál má nefna, sem hafði
almenna þýðingu fyrir sýsluna. Ra-
forkumálin vom ofarlega á baugi
eftir síðari heimsstyijöldina þegar
menn sáu hilla undir það, að byggð-
imar gætu notað sér virkjunarmögu-
leika, en skoðanir vom skiptar á því
hvaða leiðir skyldu famar. Pétur
gerði sér fljótt grein fyrir því, að
ef Borgfirðingar reyndu ekki sjálfir
að leysa orkumál sín þá gæti lausn-
arinnar orðið langt að bíða. Hann
var einn af frumkvöðlum í þeim
málum í Borgarfjarðarsýslu og naut
þar góðs stuðnings ýmissa manna í
sýslunni. Beittu þeir sér fyrir því að
nota nærtækan virkjunarkost í sýsl-
unni, þar sem Andakílsárfossar vom.
Mun hafa staðið nokkur styrr um
hvort skynsamlegt væri að ráðast í
þá virkjun, en um það segir Ásgeir
Pétursson í fyrrgreindri bók um
Pétur:
„Það er ekki vafa undirorpið, að
það þurfti bæði bjartsýni og þraut-
seigju til að vinna þessu máli braut-
argengi. í dag er orkuverið bezta
eign sýslanna, og þarf ekki að lýsa
því, hvert gagn það hefur þegar
unnið héraðinu og atvinnuvegum
þess.“
Skipaskagi var gamall útgerðar-
staður enda lá hann vel við gjöfulum
miðum í innanverðum Faxaflóa.
Þegar Pétur kom á þing var þar
komið allmyndarlegt þorp, Akranes.
Skilyrði fyrir áframhaldandi vexti
útgerðarinnar og þar með staðarins
vom bætt hafnarskilyrði, en frá
náttúmnnar hendi vom þau engin
fyrir stærri báta. Hér þurfti því að
taka til höndunum. Var það mikið
verkefni fyrir duglegan og útsjónar-
saman þingmann því fjárveitingar
til slíkra framkvæmda fóm í gegnum
Alþingi. Studdi hann Akumesinga
með ráðum og dáð og höfnin óx stig
af stigi unz komin var hin ömgg-
asta höfn fyrir allar stærðir fiski-
skipa og þau flutningaskip sem að
jafnaði annast flutninga hér við land.
Var þetta mikil lyftistöng fyrir út-
gerðina og viðgang bæjarfélagsins,
sem þama óx upp og varð brátt
blómlegasta byggðarlag á Vestur-
landi.
Pétri var ljós nauðsyn þess, að
vaxandi bær þurfti fjölbreyttari at-
vinnukosti. Þegar umræðan um
byggingu sementsverksmiðju var
komin á það stig eftir styijöldina,
að sýnilegt var, að til framkvæmda
kæmi vom menn ekki á eitt sáttir
um staðsetningu verksmiðjunnar.
Mest hafði þó verið rætt um Vest-
fírði, vegna hráefnisöflunar, sem þar
var talin hagstæð, en aðrir bentu á
Reykjavík vegna nálægðar markað-
arins. Varð um þetta allmikil deila,
þar sem Pétur hélt fram málstað
Akraness, en þá hafði fundizt hent-
ugt svæði til hráefnisöflunar (skelja-
sandur) í flóanum skammt undan
Akranesi. Lauk málinu svo, að Pétur
hafði sitt fram og hefur verksmiðjan
verið þýðingarmikill þáttur í at-
vinnulífi bæjarins. Sat Pétur I stjóm
verksmiðjunnar firá byijun og allt til
dauðadags.
Enda þótt Pétur hafi sennilega
alltaf ætlað sér að verða bóndi þá
hefur sjórinn efalaust dregið að sér
athygli hans, enda vom gjöful mið
skammt undan Ytra-Hólmi á þeim
tíma, sem hann var að vaxa úr
grasi. Hann afiaði sér líka reynslu
á sjónum og kynntist útgerð á þeim
ámm, sem hann stundaði sjó í Garð-
inum. Kynntist hann þá einnig vel
hinum miklu auðævum Faxaflóa. Á
hinn bóginn vom svo blómleg land-
búnaðarhémð Borgarfj arðarsýslu,
Pétur og Petrína með börnum sínum, Sigurbjörgu og Jóni. Myndin er tekin 1934.