Morgunblaðið - 24.05.1989, Side 16

Morgunblaðið - 24.05.1989, Side 16
16 MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 24. MAÍ 1989 Agnar Þórðarson og stalínisminn (Nokkrar leiðréttingar) eftirJón Óskar Agnar Þórðarson rithöfundur hef- ur skrifað grein um víðsýni. Sú grein er reyndar einnig um stalínisma. Hún birtist 6. maí sl. í Morgunblaðinu. Tilefnið nokkrir útvarpsþættir, þar sem flallað var um tímaritið Birting sem hér kom út fyrir allmörgum árum, sumum til hrellingar, en öðrum til gleði, eftir því hvernig viðhorf manna voru gagnvart menningar- málum og pólitík þeirra tíma. Agnar fullyrðir í grein sinni að ritstjórar Birtings, þeir sem fram komu í þátt- unum, hafi mjög hælt sjálfum sér fyrir víðsýni og fordómaleysi. Ekki tilgreinir hann þó nein orð eftir nein- um ritstjóranna til sönnunar þessu né getur hann þess hvort hann hafi hlustað á okkur alla, þessa sem þraukuðum á annan áratug við útg- áfu Birtings, þó við værum ekki sömu skoðunar um hvaðeina, en það voru auk mín Einar Bragi, Thor Vilhjálms- son og Hörður Ágústsson, hins vegar enginn nema ég nefndur á nafn í grein Agnars. Til að lýsa sjálfhælni okkar líkir Agnar okkur við mann nokkum sem hann kveðst muna, að hafi verið á Kleppi fýrir mörgum árum. Hann hafi talið sig heilagan og ætlast til að honum væri sýnd lotning í sam- ræmi við heilagleikann. Ennfremur hafði hann borið á sér mynd af sjálf- um sér, „þar sem geislaði allt í kring- um höfuð hans,“ eins og Agnar orð- ar það, og sýndi þessi heilagi maður myndina gestum og gangandi. Agnar segir okkur heldur seint frá þessum manni, því öll árin sem við félagar stjómuðum Birtingi gleymdum við að birta myndir af sjálfum okkur í ritinu, svo fólk gæti séð hvemig heil- agir menn væru álitum. En auðvitað hefur greinarhöfundur sína sérstöku ástæðu til að líkja okkur við þennan geðsjúkling. Hver er hún? Einhver hafði minnst á víðsýni í sambandi við Birting, ég veit ekki hver. En Agnar hafði einu sinni skrifað grein handa Birtingi og meiri hluti rit- stjómar hafnaði henni. Það var eðli- legt að honum sámaði það, og nú mörgum árum seinna þykir honum sem við munum hafa verið sjálfum- glaðir og fordómafullir stalínistar. Agnar riíjar upp, að honum var boðið til Sovétríkjanria fyrir mþrgum árum ásamt nokkrum öðrum íslend- ingum, og getur sérstaklega um Stein Steinarr, en lætur lítið á því bera að einn af ritstjórum Birtingar var með í förinni. Það var sá sem þetta ritar. Mikið lætur Agnar af tveimur viðtölum sem birtust í dag- blöðum eftir heimkomu sendinefnd- arinnar, annað við hann sjálfan í Morgunblaðinu, hitt við Stein Stein- arr í Alþýðublaðinu. Kveður hann þau hafa vakið talsverða athygli og viðbrögð mikil og Steinn hafði sagt: „Þeir fyrirgefa okkur aldrei,“ og átti hann þar við íslenska sósíalista, — en Agnar bendur á, að ekki hafi verið venja að menn þökkuðu fyrir slíka boðsferð með öðru en háfleygu lofí um Sovétríkin. Hjá þeim hafði kveðið við annan tón. Og það er rétt, að viðtöl þessi vöktu athygli, hægri öflin kættust mjög, en kommar hófu upp sönginn um sovétníð. Eftir að viðtalið við Agnar birtist í Morgun- blaðinu kveðst hann hafa verið beð- inn að skrifa stutta grein um ferðina í Birting. En sú grein var aldrei prentuð þar, og er rétt frá hermt, að meðritstjórar mínir vildu ekki birta frásögn hans nema hann gerði á henni einhveijar breytingar sem mig minnir nú að væru mjög fáar, en hann féllst ekki á neinar breyting- ar og hef ég aldrei láð honum það, enda hafði ég ekki_ heldur verið andvígur grein hans. Ég var reyndar sjálfur vel kunnugur þeirri umtöluðu för til Sovétríkjanna, þar sem ég var einn í hópnum, sem fyrr segir, og það voru ekki einungis Agnar og Steinn sem sögðu eitthvað frá þeirri ferð án þess að hafa uppi háfleygt lof um Sovétríkin, því sjálfur skrifaði ég í Birting um heimsókn okkar fé- laga til rithöfundarins Ilja Erenbúrgs í Moskvu, og ég er hræddur um að þar hafi þótt kveðið við nýjan tón og ekki þann tón sem heimfæra mætti undir stalínisma. Ég hafði ekki gert annað en skýra satt og rétt frá, en það var hægt að fá kald- ar kveðjur fyrir slíkt á tímum þess kalda stríðs sem þá var háð, og þurfti ekki stórar fyrirsagnir í dag- blöðum til að svo færi. Getur Agnar hugleitt í góðu tómi hvort sósíalistar hafi verið fljótir að fyrirgefa mér þessa ritsmíð mína eða önnur þau skrif mín sem Sovétríkin hafa varð- að. Agnar kveðst hafa unað því illa, að grein hans skyldi ekki vera prent- uð í Birtingi og hafi hann því fengið hana birta í jólablaði Tímans og tek- ið hana nokkrum árum síðar óbreytta upp í bók sína Kallað f Kremlarm- úr, þar sem hann sagði frá um- ræddri ferð til Sovétríkjanna. Sú bók kom raunar ekki út fyrr en 1978, löngu eftir að ég hafði lýst þessari för í bók minni Páfinn situr enn í Róm og vakið slíkan úlfaþyt í blöðum með „sovétníði" að bækur mínar hafa ýmist verið lastaðar eða snið- gengnar síðan í Þjóðviljanum. Um skipti sín við ritstjóm Birtings við- hefur Agnar þessi orð í Morgunblaðs- grein sinni: „En þetta atvik sýnir ljós- lega að víðsýni þeirra félaga var ekki upp á marga fiska ef við annan tón kvað en þeim var að skapi. En slík viðhorf voru algeng á þeim árum, víðsýnin var afskaplega tempruð hjá mörgum góðum mönnum. Stalínisminn lifði lengi eftir að sá gamli hafði verið borinn fúinn út úr leghöllinni á Rauðatorginu og graf- inn utan garðs...“ Þama gefur Agnar n\jög ákveðið í skyn, að við ritstjórar Birtings höf- um verið stalínistar á þeim árum, þegar Krúsjoff var með sínar umbót- Jón Óskar „Sú bók kom raunar ekki út fyrr en 1978, löngu eftir að ég hafði lýst þessari för í bók minni Páfinn situr enn í Róm og vakið slíkan úlfaþyt í blöðum með „sovétníði“ að bækur mínar hafa ýmist verið lastaðar eða sniðgengn- ar síðan í Þjóðviljan- um.“ atilraunir, og þess vegna hafi grein hans ekki verið tekin í ritið. Úr þessu gæti orðið slæm söguleg fölsun sem ég hygg betra að leiðrétta, því oft étur hver eftir öðmm, þegar tímar líða, slík ógætileg ummæli. Það geta ýmsar ástæður legið til þess að ritsmíð er hafnað. Þarna hafa eflaust ráðið pólitísk sjónarmið, þar sem rit- stjóm Birtings lá sífellt undir áföllum bæði frá hægri og vinstri. En stalín- ismi er nokkuð annað. Og heldur skýtur skökku við að kenna þá við stalínisma sem hvergi vom eins illa séðir og meðal stalínista. í sama hefti Birtings og ég lýsti heimsókninni til Uja Erenbúrgs var dægurpistill eftir Einar Braga, þar sem hann íjallaði stuttlega um við- horf manna gagnvart Birtingi og gat þess til dæmis, að ^kólapiltur einn hefði sagt honum frá mektarmanni nokkmm sem hafði viðhaft þessi orð um Birting: „Ég les ekki svona and- skotans kommúnistarit.“ En síðan rakst Einar Bragi á vin sinn á götu, „gamalreyndan félaga, hvers andi hvílist enn í sælum Stalín", eins og hann orðaði það í pistlinum, en þeg- ar hann impraði á þvi, að vinurinn hefði ekki enn gerst áskrifandi að Birtingi, var svarið: „Ég hef ekki hugsað mér að gerast kaupandi að riti, sem flytur tóma úrkynjaða auð- valdslist." Hann hafði greinilega ekki komið auga á stalínisma Birtingsmanna. Og ekki fór meira fyrir stalínisma í næsta hefti Birtings, því þar var mjög afdráttarlaus ritstjómargrein um uppreisnina í Ungvetjalandi og skorað á þá íslendinga, sem fylgj- andi væm sósíalisma, að gagnrýna Sovétríkin ekki síður en önnur ríki og hætta að veija þau á þeim for- sendum að þar væri verið að fram- kvæma sósíalisma. Fomstumenn só- síalista sáu að vonum lítinn stalín- isma í þessu, og hringdi einn þeirra í ábyrgðarmann ritsins, Einar Braga, til að skammast yfir þjónkun okkar við auðvaldið. En við létum okkur ekki segjast, því skömmu seinna birt- um við bréfaskipti ráðstjómarrithöf- unda og franskra rithöfunda vegna atburðanna í Ungveijalandi. Þetta var mótmælaályktun ýmissa helstu rithöfunda Frakka, vinstri sinnaðra, síðan réttlætingarbréf ráðstjómarrit- höfunda vegna ályktunar Frak- kanna, og að Iokum svar frönsku rithöfundanna við bréfi ráðstjórnar- höfundanna, þar sem Frakkarnir láta engan bilbug á sér finna og svara af fullri einurð og rassskella, að kalla má, sovésku höfundana. Agnar mun fara nærri um, hvort birting þessa efnis hefur þótt góður stalínismi. Örfáum ámm seinna kom út bók eftir Thor Vilhjálmsson um ferð hans til Ráðstjómarríkjanna, Undir ger- vitungli, og minnist ég þess ekki að hún bæri vott um stalínisma, en kynni hins vegar að finnast þar nokk- ur gagnrýni á kerfið undir gervi- tungli. Slíkri upptalningu mætti halda áfram, en ætti að vera nóg komið. Ég get vel skilið sárindi Agnars vegna þess, að ritsmíð hans kom ekki í Birtingi forðum daga, og ég skrifa ekki til að afsaka það, heldur til að leiðrétta það sem er villandi og rangt í grein hans. Höfiindur er rithöfimdur. MEÐAL ANNARRA ORÐA Viðbrögð þjóðarsálar eftir Njörð P. Njarðvík Þjóðarsálin á rás 2 í Rfkisút- varpinu er merkilegt fyrirbæri. Hún segir manni hispurslaust hvað sumt fólk er að hugsa upp- hátt. Að vísu er það trúlega frem- ur framhleypið fólk sem þangað snýr sér með visku sína. Hinir varkárari og íhugulli em ekki endilega líklegir til að ijúka í símann þótt Stefán Jón Hafstein og Ævar Kjartansson bjóði þeim eyra landsmanna til hlustunar. En engu að síður — það vekur undran hversu margir finna hjá sér hvöt til að láta ljós sitt skína — og umfram allt: fella dóma. Þessi útvarpsþáttur hefur verið mér talsverð opinbemn, ekki síst vegna þess að þar hef ég þóst sjá örla á fyrirbæri sem mér finnst bera keim af þjóðareinkenni. Það er í stuttu máli sú árátta að telja sig vita allt um það, sem maður veit í rauninni ekkert um. Svo er að sjá sem við íslendingar þykj- umst geta kveðið upp úrskurð í flóknum málum án þess að kynna okkur málavexti, og stundum er engu líkara en við séum nánast ónæm fyrir rökum og staðreynd- um. Þess vegna vaknar sú spum- ing í tilefni af nýafstöðnu löngu verkfalli háskólamenntaðra ríkis- starfsmanna, hvort nokkur von sé til þess að þjóð sem þannig hugsar (ef hugsun skyldi kalla), geti nokkum tíma lært að meta menntun. Menntun er einmitt fólgin í því að afla sér þekkingar og vitneskju og þess vegna í raun viðurkenning á því að maðurinn veit ekki allt af sjálfum sér án fyrirhafnar, — að bijóstvitið dugir ekki til alls. Bijóstvit er betra en bókvit — segir gamall íslenskur máls- háttur, en er sennilega sprottinn af nauðvöm þjóðar sem átti ekki kost á almennri menntun öldum saman. Reyndar er orðið bijóst- vit einkennilegt orð. Það mun varla til í öðmm tungumálum, enda illþýðanlegt. Á ensku væri það þýtt með common sense (al- menn skynsemi), á sænsku sunt fömuft (heilbrigð skynsemi), á frönsku bon raison (góður skiln- ingur). En að baki þeirra orða em önnur viðhorf. Bijóstvit er það vit sem býr í bijósti mannsins, er honum meðfætt. Án þess er bók- vit að sönnu iítils virði, því að hvað dugir heimskum manni bók? En það eitt hrekkur líka skammt. Hæfíleikar sem aldrei em ræktað- ir, em ekki líklegir til að draga langt. Hvort tveggja þarf að fara saman vit og vitneskja, greind og lærdómur, hyggindi og reynsla. Hæfileikar manna til fordóma „Gekk þetta viðhorf svo langt að kennarar voru kallaðir hryðju- verkamenn í þjóðar- sálinni margum- töluðu.“ bijóstvitsins komu skýrt í ljós í því langa og erfiða verkfalli sem nú er því betur til lykta leitt. Fyrst var eins og engir væm í verkfalli nema kennarar. Fiski- fræðingar, lögfræðingar, hjúk- mnarfræðingar, veðurfræðingar, dýralæknar (o.s.frv.) gleymdust með öllu. Svo var eins og kennar- ar bæm einir alla ábyrgð. Gagn- aðili vinnudeilunnar, ríkið, virtist ekki eiga neinn hlut að því að skólastarf lægi niðri. Gekk þetta viðhorf svo langt að kennarar vom kallaðir hryðjuverkamenn í þjóðarsálinni margumtöluðu. Þá var dregin fram sú gamla firra að kennarar, þeir þyrftu nú ekki að kvarta, sem ynnu 45 mínútur á hveijum klukkutíma í átta mán- uði á ári og væm að auki búnir klukkan tvö á daginn. Hélt ég satt að segja að slíkt bull hefði verið endanlega kveðið niður, þeg- ar einn fyrrverandi fjármálaráð- herra varð að viðundri fyrir ámóta tal á Alþingi. Þetta minnir dálítið á annan stjómmálamann í um- ræðu um nauðsyn þess að stækka Sinfóníuhljómsveit íslands. Stækka hana? sagði sá ágæti bijóstvitsmaður. Ég hef séð til þeirra. Þeir sitja sumir með hljóð- færin á hpjánum langar stundir. Væri ekki ráð á að láta þá vinna fyrst allan tímann, áður en farið er að bæta við mönnum? Sú þjóð er að sönnu ekki illa stödd sem er stjómað af þvílíku bijóstviti! Það sem alvarlegast er Loks er svo það sem alvarleg- ast er, en hefur þó aldrei komið fram — beinlínis, hið einkennilega djúpstæða viðhorf til þess, hvaða störf séu þörf, gagnleg og mikil- væg. Annars vegar em hinir svo- kölluðu undirstöðuatvinnuvegir, einkum sjávarútvegur og fisk- vinnsla. Bændur em núorðið svona heldur litnir homauga. Hins vegar em svo þeir sem em tengd- ir tækni. En hvað um þá sem starfa að manneskjunni sjálfri? Læknar og tannlæknar em að vísu hálaunað- ir. En hvemig stendur á því að fóstmr, kennarar og hjúkruna- rfólk fær lág laun? Er það af því að við teljum börnin okkar og framtíð manneskjunnar lítils virði? Umönnun og uppfræðsla, em það lítilflörleg störf? Finnst okkur það, þegar við emm veik og þurfum að leggjast inn á sjúkrahús? Þegar ég var að alast upp, þá lagði verkalýðshreyfingin mikla áherslu á menntun. Að menntun ætti ekki að vera forréttindi efna- fólks og yfírstéttar. Nú hefur orð- ið sú gerbreyting á þessu, að mik- ill fjöldi menntamanna er kominn af alþýðufólki og leggur pólitískri baráttu verkafólks lið. Þá bregður svo við að það andar köldu til menntamanna frá verkafólki. Kemur það ekki síst fram þjá formanni Dagsbrúnar, sem sjald- an setur sig úr færi að hnýta í þá sem starfa að menntun og menningarmálum. Ekkert stendur baráttu launafólks fyrir bættum lífskjörum meira fyrir þrifum en innbyrðis metingur og agg. Þá fyrst mun launabarátta þessa fólks skila árangri þegar það skynjar samstöðu sína en ekki sundmngu — og þetta þurfa for- ystumenn allra stéttarfélaga að læra. Stundum hvarflar að mér að ýmsir hugsi enn sem svo, að umönnun og uppfræðsla séu í eðli sínu fórnarstörf og heyri und- ir góðverk. Þess vegna sé ekki nema eðlilegt að það góða fólk sem vill fórna sér í þágu annarra, uni lágum launum og geri litlar kröfur til annarra en sjálfs sín.. Finni hamingju sína í þjónustu- lund sinni. Og því hnykki mönnum við, þegar þetta fólk hefur allt í einu upp kröfur og vill jafnvel fá svipuð laun og þeir sem flytja inn franskar kartöflur. Getur það náð nokkurri átt? Höfiindur er rithöfimdur og dós- ent i íslenskum bókmenntum við Háskóla íslands.

x

Morgunblaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.