Morgunblaðið - 19.07.1989, Blaðsíða 14

MÖRGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 19. JÚLÍ 1989
14
Eru konur ógnun
við „lýðræðið“?
eftir Sigþrúði Helgu
Sigurbjarnardóttur
Það er munur á pólitísku
atferli kynjanna
Karlar velja aðra forgangsröð,
þeir kjósa aðra starfshætti og þeir
skilgreina hið pólitíska svið öðruvísi
en konur gera. Við sem fylgjumst
með stjómmálum vitum þetta og á
síðustu árum hafa rannsóknir stað-
fest að þetta er svona.
Eitt er að sýna fram á staðreynd-
ir og annað að útskýra af hveiju
hlutirnir eru eins og þeir eru. Marg-
ir útskýra pólitískt atferli kvenna
með reynsluleysi þeirra. Það er jú
ekki ýkja langt síðan þær fóru yfir
höfuð að taka þátt í stjómmálum
og það tekur tíma að hasla sér völl
og öðlast öryggi á nýjum sviðum.
Þeim sem leita útskýringa á þessum
nótum dettur nánast aldrei í hug
að skilgreina pólitískt atferli karla.
Því það er hið „eðlilega". Nei, það
þykir liggja ljóst fyrir að það séu
konurnar sem ekki em alveg með
á nótunum. Þær eru frávik.
Aðrir láta sér skýringar í þessum
dúr ekki nægja og leita til dæmis
eftir ástæðum mismunandi hegðun-
ar karla og kvenna í grundvallar-
mun kynjanna. Það þarf engum að
koma á óvart að það voru kvenfrels-
iskonur sem fyrst skýrrjuðu að ekki
var allt með feíldu þegar þær fóm
að grúska í sígildum pólitískum
kenningum og heimspeki. Kven-
frelsiskonur áttuðu sig á því að til
að geta skilið og skilgreint pólitískt
atferli kvenna, er nauðsynlegt að
hafna hefðbundíriní skilgreiningu
þess hvað pólitík er og endurskoða
þau hugtök sem aðferðarfræði
stjórnmálafræðinnar notar. • Kven-
frelsiskonur benda á mikilvægi þess
að átta sig á því að stjómmálafræði-
leg hugtök em afurðir þess sögu-
lega og pólitíska ferils sem hefur
skapað ímynd um samsvörun milli
(karl) mannlegs atferlis og
stjórnmála. Af því leiðir ímynd
um kvenleika sem andhverfu
slíks atferlis.
Hugtök stjórnmálafræðinnar er
ein af orsökum þess að líf kvenna
er skilgreint sem ópólitískt og að
menning þeirra hefur fram að þessu
verið ósýnileg.
„Félagslegt kyn“
Uppúr 1975 verður til nýtt hug-
tak í kvenfrelsiskenningum. Það var
hugtakið „félagslegt kyn“ (á ensku
„gender", á skandinavisku er gjarn-
an notað „sósíalt kjönn“). Þetta
hugtak er notað til að gera skilin
milli þess menningarlega og hins
líffræðilega greinilegri. Einstakl-
ingurinn fæðist með líffræðilegt
kyn og í gegnum uppeldi og félags-
lega mótun öðlast hann sitt félags-
lega kyn. Þannig fæðast einstakl-
ingamir hvorki sem „karlmaður"
eða „kona“, það ræðst af mótun
hvort þeir verða.
Ég ætla ekki að fara nánar út í
þessar kenningar, aðalatriðið er að
samkvæmt þeim þróast kynin í
grundvallaratriðum ólíkt, gerð per-
sónuleikans verður ólík og það
verða til tvö „félagsleg kjm“. Mark-
mið kenningarinnar er m.a. að sýna
hvemig hið karlmannlega hefur
orðið hið „eðlilega" á öllum sviðum
samfélagsins.
Vinstri-hægri víddin
(skilgreining)
Hefðbundnar pólitískar skilgrein-
ingar miðast við skilgreininguna frá
hægri til vinstri, en ólíkir hagsmun-
ir dreifbýlis og þéttbýlis er líka
mikilvægur þáttur í skilgreining-
unni. Skilgreiningin vinstri/hægri
virðist almennt höfða minna til
kvenna en karla. Rannsoknir frá
Svíþjóð hafa sýnt að í pólitískum
samtökum og aðgerðum þar sem
starfið byggist ekki á þessari skil-
greiningu, eru konur jafn virkar og
karlar. Ef þátttaka kvenna, í form-
legum stjórnmálastofnunum og í
almennum stjórnmálaumræðum, er
skoðuð kemur í ljós að þær eru
mun óvirkari en karlar í umræðum
um dæmigerð vinstri/hægri mál-
efni. Þetta á t.d. við um ýmis efna-
hags- og tæknileg mál. Aftur á
móti eru þær virkar í félagslegum
málum, umhverfisvernd og aðstoð
við þróunarlönd svo eitthvað sé
nefnt. Það hefur sýnt sig að skipt-
ingin í hægri/vinstri er mun óljós-
ari í þeim málefnum sem konur
hafa mestan áhuga á heldur en í
dæmigerðum „karlamálum“. (Ég
hef engar tölulegar upplýsingar um
þetta frá íslandi og styðst því við
erlendar rannsoknir. Ég geri ráð
fyrir þv í að ísland sé ekki að þessu
leyti svo ólíkt öðrum Evrópulönd-
um.)
„Þriðja víddin“
Kvennalistinn er ljóslifandi dæmi
um aðstöðu eða öllu heldur af-
skiptaleysi kvenna gagnvart
vinstri/hægri skilgreiningunni.
Kvennalistakonur hafa algjörlega
hafnað þessari skilgreiningu, telja
hana ónothæfa fyrir sig. Þær hafa,
eftir því sem ég best veit, ekki lát-
ið hafa sig út í miklar umræðum
um þetta og hafa ekki mikið skipt
sér af hvemig aðrir skilgreina þær.
Þegar Kvennafamboðið kom fram
var fljótt alveg ljóst að stjómmála-
flokkamir höfðu mikla þörf fýrir
og töldi^ raunar höfuðatriðið að
skilgreina þær til vinstri eða hægri.
Það var eina aðferðin sem þeir
þekktu til að reyna að skilja hvað
hér væri á ferð. Ég hafði það á til-
finningunni að ef ekki væri hægt
að setja „réttan miða“ á Kvenna-
framboðið, þá væri það „tómt“.
Fínar umbúðir utan um ekki neitt.
Sigþrúður Helga Sigurbjarnar-
dóttur
„Kvennalistakonur eru
gagnrýndar fyrir að
vera óljósar í svörum
þegar þær eru beðnar
um að skilgreina sína
pólitík. Þegar betur er
að gáð er þetta ekki svo
undarlegt. Kvennalist-
inn er að fara alveg
nýja og áður óþekkta
slóð í hinu pólitíska
landslagi.“
Það er líka ljóst að í viðureign
sinni við Kvennalistann hafa sjtórn-
málaflokkarnir reynt að færa um-
ræðumar inn í hefðbundinn feril,
frá vinstri til hægri. En málið
snýst ekki bara um þetta, heldur
er þetta hluti af skilgreiningabar-
áttunni, liður í baráttunni um að
ráða hinni pólitísku dagskrá. Þeta
er auðvitað vel þekkt úr pólitískri
baráttu og í raun það sem hún, því
miður alltof oft, snýst um. Sósíalist-
ar hafa lengi verið gagnrýndir fyrir
að tileinka sér starfsstíl og aðferðir
borgaralegra stjórnmálaafla. í
grein sem Þröstur Haraldsson skrif-
aði í Þjóðviljann 7. október 1978
vitnar hann í Paul Hedlund. í grein-
inni stendur; „Hann [Hedlund]
bendir á að það sé fyrst og fremst
hið borgaralega þingræði sem
ákvarði um hvað pólitík fjalli og
hvað ekki, og móti því allt starf
sósíalista. Þeir þurfa jú stöðugt
að hafa klára afstöðu til þeirra
hluta sem efstir eru á baugi
hveiju sinni í störfum þings og
fjölmiðla. Þetta hefúr þau áhrif
að hraðinn í starfi sósíalískra
samtaka ákvarðast af þvi sem er
að gerast í hinu „opinbera lífi“.
(feitletur mitt).
Þegar konur krefjast þess að fá
að vera í pólitík „á eigin forsend-
um“, er það nákvæmlega þetta sem
málið snýst um. Þær krefjast þess
að eiga þátt í að ákvarða um hvað
pólitík snúist og því að setja leik-
reglurnar í staðinn fyrir að ganga
inn í ríkjandi pólitískan starfsstíl
karla.
Kvennalistakonur halda því blá-
kalt fram að þær séu „þriðja víddin“
í pólitíkinni. Og fólk spyr eðlilega
hver þessi „þriðja vídd“ sé eigin-
lega? Kvennalistakonur em gagn-
rýndar fyrir að vera óljósar í svömm
þegar þær em beðnar um að skil-
greina sína pólitík. Þegar betur er
að gáð er þetta ekki svo undarlegt.
Kvennalistinn er að fara alveg nýja
og áður óþekkta slóð í hinu pólitíska
landslagi. Konumar hafa áttað sig
á því að ráðandi skilgreiningar og
hugtök í pólitíkinni duga þeim ekki,
en þær em bara rétt að byija að
þróa sín eigin hugtök. Á þessu
sviði, sem öðmm, er tungumálið
tungumál karla. Konur hafa ekki
orð og hugtök til að tjá tilfinningar
sína og drauma,
Þegar kvennalistakonur segja að
þær séu „þriðja víddin" er ég ekki
viss um að þær séu allar með það
á hreinu hvað þær eiga við með
því. Ég held aftur á móti að þær
skynji að þetta er leið sem konur
verði að fara. í því þróunarferli sem
konurnar hafa sett af stað mun
meðvitund og tungumál kvenna
þróast. , ?
Ég ætla hér í lokin að gera grein
fyrir því hvað ég á við með því
þegar ég tala um „þriðju víddina“
í stjórnmálum og þá kem ég aftur
að hinu „félagslega kyni“ og kenn-
ingunni um kvennamenningu, sem
er undirstaða þessarar víddar. Það
sem ég á við með hugtakinu
MEÐAL ANNARRA ORÐA
eftir Njörð P.
Njarðvík
Að því var vikið í síðasta pistli
mínum, að málaflokkurinn „listir
og menning" ætti sér fáa mál-
svara í stjómkerfinu og hópi
stjórnmálamanna, og varla nokk-
um raunverulegan baráttumann.
Þegar mynduð er ný ríkisstjóm
fær þessi málaflokkur oftlega svo
sem eins og eina almenna máls-
grein í sinn hlut í málefnasamn-
ingi, eitthvað á þá leið „að efla
beri íslenska tungu og menn-
ingu“, eða annað ámóta óljóst
orðalag. Fátt (ef nokkuð) er sagt
um markmið og enn færra um
framkvæmd. Stjómmálaflokkam-
ir keppa ekki sérstaklega eftir að
fá menntamálaráðuneytið í sinn
hlut, þótt fræðslu- og skólamál
séu þar fyrirferðarmest.
íslenskir stjómmálamenn em
hraustmenni og láta sér ekki allt
fyrir bijósti brenna. Stundum er
engu líkara en þeir telji sig geta
allt. Ég þykist vera sæmilega
menntaður á ákveðnu sviði, en
ansi er ég hræddur um að það
rynnu á mig tvær grímur, ef ég
ætti að taka að mér forystu á
vettvangi sem ég kynni engin
skil á. Það er kannski af því að
ég er ekki stjómmálamaður. Þeir
kippa sér ekki upp við þess háttar
smámuni. Þeir virðasr geta tekið
við hvaða ráðherraembætti sem
vera skal og gegnt foiystuhlut-
verki fyrir þjóð sína á öllum svið-
um. Þetta værí auðvitað aðdáun-
arvert, ef árangurinn væri í sam-
ræmi við kokhreystina. Svo er
hins vegar ekki, enda væri það
með ólíkindum. Sá maður sem er
kosinn á þing af einhveijum
ástæðum (stundum lítt skiljanleg-
um), þykir vera hæfur til þess að
gegna ráðherraembætti. Engar
aðrar formlegar kröfur eru til
hans gerðar. Ef til vill er það
þess vegna sem hann gerir ekki
aðrar kröfur til sjálfs sín. En ein-
hvem veginn sýnist þetta allt dál-
ítið undarlegt. Ekki mega menn
kenna í barnaskóla (afsakið,
grunnskóla), nema hafa til þess
próf, hvað þá í framhaldsskóla eða
háskóla. En yfirmaður allra
fræðslumála og menningarmála
þarf ekki að uppfylla nein mennt-
unarskilyrði, og ekki heldur að
sýna fram á að hánn kunni nokk-
ur skil á þeim flóknu málaflokkum
sem hann er settur yfir. Og getur
hann þó í vissum tilvikum verið
allt að því einvaldur
Ekki raunveru-
legir leiðtogar
Áður en lengra er haldið, er
rétt að fyrirbyggja misskilning.
Ég er ekki að beina spjóti að nein-
um ákveðnum manni eða ákveðn-
um stjómmálaflokki, heldur tala
almennt. Ég hef séð ýmsa menn
setjast í stól menntamálaráðherra,
óg um ýmsa þeirra má einnig
segja að ekki hafi sérstaklega
orðið vart áhuga þeirra á listum
og menningarmálum. Má vera að j
þessi ókunnugleiki (svo að ekki
sé talað um áhugaleysi) valdi því
fyrst og fremst að stefnuleysi og
skortur á fmmkvæði hafi ein-
kennt störf of margra þeirra. Þó
er ekki við þá eina að sakast,
heldur ríkisstjómir í heild. Ég vil
leyfa mér að halda því fram að
engin ríkisstjóm hafi í raun mark-
að sér nokkra stefnu í listum og
menningarmálum. Það veikir auð-
vitað stöðu allra sem taka að sér
embætti menntamálaráðherra.
Þetta tvennt: ókunnugleiki og
veik staða innan ríkisstjómar hef-
ur sennilega haft í för með sér,
að menntamálaráðherrar hafa
einkum verið metnir eftir undan-
látssemi.
Ég skal skýra þetta ögn nánar.
Því miður hafa menntamálaráð-
herrar ekki verið raunveralegir
leiðtogar á sínu sviði, ekki raun-
veralegir baráttumenn fyrir list-
um og vísindum. Sá sem hefur
komist næst því er sennilega Gylfi
Þ. Gíslason, sem ævinlega hefur
verið mikill áhugamaður um
menningarmál. Aðrir hafa að
sönnu verið velviljaðir en engar
driffjaðrir. Velvilji þeirra og
árangur hefur einkum falist í því,
að hve miklu leyti þeir hafa látið
undan ágángi og kröfum þeirra
sem hafa verið í forystu fyrir hin-
um ýmsu sviðum menningarmála.
Þeir sem hafa látið vel (eða eigum
við að segja mikið) undan slíkum
atgangi, era í talsverðum metum.
En þeirra staða er samt sem áður
býsna þröng. Undanlátssemin
kostar peninga, og þá verður að
sækja í greipar fjármálaráðuneyt-
is. Og þar er nú ekki ævinlega
djúpur skilningur eða einlægur
áhugi á menningu, því miður.
Þessi staða skýrðist vel í dæmi
Ragnars Arnalds, sem var mjög
velviljaður menntamálaráðherra,
en reyndist menningunni enn
meiri haukur í homi sem fjármála-
ráðherra. Höfðu sumir menn þá
á orði, bæði í gamni og alvöra,
að eiginlega ætti engum að leyf-
ast að gegna embætti fjármála-
ráðherra nema hann hefði áður
verið menntamálaráðherra.
Metnaðarleysi
Listin að láta undan er kannski
góðra gjalda verð, en hefur þó
marga annmarka. Þeirra alvarleg-
astir kannski stefnuleysi og hætta
á mismunun sem byggist á klíku-
skap eða greiðvikni vegna per-
sónulegra tengsla. Á það þarf
sannarlega ekki að bæta í þessu
fámenna þjóðfélagi kunnings-
skaparins. í undanlátsseminni
felst líka háski metnaðarleysis og
hálfkáks. Sú freisting að leysa
mál til hálfs til að geta þóknast
fleirum.
Tökum sem dæmi Sinfóníu-
hljómsveit íslands. Til hennar var
í upphafi stofnað fyrir þrýsting
tónlistarmanna og undanlátssemi
ráðherra. Lengi var þessi stofnun
svona eins og hálfgert vandræða-
mál og án þess að hafa fastan
grundvöll til starfa. Það er satt
að segja ekki langt síðan henni
vora samin lög, sem tryggðu
henni tryggan sess. Sannarlega
hefur þessi hljómsveit sannað
ágæti sitt, og ekki skortir vilja
og áhuga tónlistarmanna, En hvar
er þá metnaður stjómmálamann-
anna? Granur minn er sá að þeir
hugsi: nú er þessi hljómsveit
ágæt, og ekki meira um það. í
stað þess að hugsa: hvað þarf til
þess að efla þessa hljómsveit svo
að hún verði enn betri, svo að
hljómur hennar auki hróður
íslenskrar menningar um víða
veröld? Þann metnað vantar. Ekki
bara á sviði tónlistar, þótt það
blasi við í þeim aumingjaskap
stjórnvalda að tónlistaráhuga-
menn þurfi sjálfir að koma upp
tónlistarhúsi í Reykjavík. Hann
vantar á öllum sviðum menning-
ar. Menningarmetnaður virðistþví
miður af skomum skammti hjá
íslenskum stjómmálamönnum.
Þeir mega ekki vera að því að
hugsa um slíkt. Þeir eru alltaf að
leysa efnahagsvanda þjóðarinnar.
Með þessum líka stórkostlega ár-
angri.
Höfundur er rithöfundur og
dósent í íslenskum bókmenntum
við H&skóla íslands.