Morgunblaðið - 27.05.1990, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ MAIVIIMLIFSSTRAUMAR SUNNUDAGUR 27. MAÍ 1990
C 11
w
msmm/iiafa stjamfrædingar upplýst
leyndarmálib?___
Hröðun tifstjama
Á UNDANFÖRNUM tveimur
áratugum hafa tifstjörnur verið
mikilvægt viðfangsefhi stjarneðl-
isfræðinga um allan heim. Sérs-
takt einkenni tifstjarna er að þær
senda frá sér reglubundin slög
rafsegulbylgna sem flestar hafa
sveiflutíðni á bilinu 0,03 til 4,5
sekúndur. Fyrir rúmum sjö árum
uppgötvaði D.C. Baker tifstjörnu
með langtum skemmri sveiflu-
tima, sem nam ekki meir en 1,55
millisekúndum. Tifstjörnur þess-
ar nefnast ms-tifstjörnur og í dag
eru færri en tíu sllkar stjörnur
þekktar.
Stjamvísindamenn telja nú
fullvíst að tifstjörnur séu nif-
teindastjörnur og að sú slagkennda
rafsegulgeislun sem þær senda frá
sér orsakist af miklUm snúnings-
bhbhbhbh^hi hraða stjarnanna.
Nifteindir á yfir-
borði stjörnunnar
ummyndast í raf-
eindir og róteindir
sem fljúga út í
segulsviðið sem
eftir Sverrir umlykur stjörnuna
Ólofsson snlst m?ð
henm. Þar verða
eindirnar fyrir mikilli hröðun og
leiðir hún til myndunar sterkrar
rafsegulgeislunar sem gengur útfrá
segulpólum tifstjörnunnar. Venju-
lega fellur stefna segulássins ekki
saman við stefnu snúningsássins
og því snýst rafsegulgeislinn um
rúmið með sömu tíðni og hring-
hreyfing stjömunnar.
Vegna stöðugs orkumissis sem
tifstjörnur verða fyrir við það að
senda frá sér orkumikla rafsegul-
geislun hægja þær á sér með tíman-
um. í samræmi við þessa hugmynd
gerðu vísindamenn lengi vel ráð
fyrir því að eldri tifstjörnur snérust
með minni tíðni en þær sem yngri
voru. Ms-tifstjörnur voru því taldar
vera ungar nifteindastjörnur sem
enn snémst með miklum hraða.
Fljótlega fóm þó sumir fræði-
menn að efast um sannleika þessar-
ar skýringar, sérstaklega þó eftir
að ljóst varð að nokkrar (ef til vill
allar?) ms-tifstjörnur virtust búa í
tvíbýli með öðrum stjörnum. Sú
hugmynd sem menn fengu fljótlega
áhuga á gerir ráð fyrir því að ms-
tifstjömur séu í rauninni gamlar
tifstjörnur og hafi því hægt á sér
með tímanum, en seinna orðið fyrir
hröðun af völdum efnis sem flust
hefur milli tifstjörnunnar og þeirrar
stjörnu sem hún myndar tvístirni
„lífdaufra" nifteindastjarna sem
dreifast innan um aðrar ljósdaufar
dvergstjörnur kúluþyrpingarinnar.
Þéttni stjarna í kúluþyrpingum er
mikil og því ekki ólíklegt að dverg-
stjarna geti hreppt nifteindastjörnu
og myndað með henni tvístirni.
Rannsóknir vísindamanna á undan-
förnum árum benda eindregið til
þess að slíkt geti gerst og nýlegar
niðurstöður stjarnfræðinga frá há-
skólanum í Manchester styðja þá
hugmynd.
Þegar dvergstjarnan nálgast
ævilok sín bólgnar hún og spýr út
efni sem flyst til nifteindastjörnunn-
ar og eykur snúningshraða hennar.
Þessi feriil gæti útskýrt tilvist ms-
nifteindastjarna og aflmikilla rönt-
gen-geislagjafa sem greinst hafa í
kúluþyrpingum, en þeir munu
Geislakíkirinn í Jodrell Bank-stjarnvísindasto&iuninni við Manchester
hefur gegnt mikilvægu hlutverki í rannsóknum á tifstjörnum.
með. Sú staðreynd að flestar ms-tif-
stjörnur hafa fundist í kúluþyrping-
um styður þessa kenningu.
Það er nú almennt viðurkennd
hugmynd að stjömusprengingár
innan kúluþyrpinga hafi leitt til
myndunar nifteindastjarna. Á
líftíma stjarna gengur á brennslu-
efni þeirra, sem leiðir til þess að
kjarni þeirra þjappast saman. Ef
stjarnan er a.m.k. átta sinnum
þyngri en sólin getur samanþjapp-
aður kjami hennar hrunið saman
undir eigin þyngdarkrafti. Slíkt
hrun losar gífurlega orku úr læð-
ingi, sem þyrlar meirihluta af öllu
efni stjörnunnar út í geiminn. Eftir
verður einungis samanþjöppuð
smástjarna sem getur orðið að nift-
eindastjörnu.
Yfir ármilljóna tímabil hægja
nifteindastjömurnar á sér svo að
með tímanum verður til mikill fjöldi
myndast þegar efnið frá dverg-
stjörnunni hrannast niður á nift-
eindastjörnunni.
Snúningshraði ms-nifteinda-
stjarna er svo stöðugur að ná-
kvæmnin jafnast á við bestu atóm-
úr. Talið er að sveiflutíminn breyt-
ist um einungis nokkra milljónustu
hluta úr sekúndu á einni öld! Ms-tif-
stjömur em því trúlega einungís í
tvíbýli við aðrar stjörnur meðan á
hröðun þeirra stendur þar sem slíkt
sambýli mundi sveigja hreyfíbraut
þeirra og leiða til tíðnihliðrunar af
völdum „Doppler-hrifa“. Enn sem
komið er hafa stjarnfræðingar tak-
markaða þekkingu á því hvernig
nifteindastjama losnar úr tvíbýlinu
til þess að mynda ms-tifstjörnu.
Frekari skilningur á því mundi vera
mikilvægt skref fram á við í þekk-
ingu vísindanna á æviferli tif-
stjarna.
mannagjár megi sjá flestar gerðir
eldstöðva sem finnast hér á landi,
jarðhitasvæðið á Nesjavöllum, eitt
mesta háhitasvæði landsins ogýms-
ar menjar um áhrif jökuls á mótun
lands. „En frægastir eru Þingvellir
fyrir sigdældina", segir á einum
stað. Ennfremur segir próf. Pétur:
„Gróðurrannsóknir sýna að vatna-
svið Þingvallavatns er í hættu statt
vegna ofbeitar, vatns og vinda ...,“
og .....Lífrannsóknir sýna mjög
markverð tengsl milli umhverfis
vatnsins og lífríkis þess.“
Náttúmfræðistofnun íslands sá
um gi-óðurrannsóknir á Þingvöllúm
árin 1986-87. í greinargerð þaðan
segir að almennt sé ástand gróðurs
nokkuð gott — beitarfriðun undan-
farin ár hafi orðið til góðs. Ýms
svæði hafi þó látið á sjá hvað gróð-
urfar varðar en allar gróður-
skemmdir skrifast á mannfólkið.
„Allt svæðið næst Lögbergi er troð-
ið niður í svað,“ segir þar.
Meðfram vatnsbakkanum er
gróður víða spilltur og land illa far-
ið svo liggur við örtröð vegna þess
að það þolir ekki hinn mikla átroðn-
ing þeirra sem stunda stangaveiði
þar.
Sr. Heimir Steinsson þjóðgarðs-
vörður tók saman fróðlegt ágrip af
SÖgu byggðar í grennd við Þing-
velli síðustu 6o ár og athugun var
gerð á ferðavenjum í þjóðgarðinum.
Engar upplýsingar voru áður til um
•AC'N

r~ 'T'

binda fyrir hana. Carrel fékkst líka
við æðar og datt niður á einfalda
og örugga aðferð til að sauma þær
saman og láta blóðið streyma um
þær á ný (sjá mynd). En það er eins
og nærri má geta ófrávíkjanlegt
skilyrði þess að veigamiklar
græðsluaðgerðir geti átt sér stað.
Nú er svo komið að á hálfu öðru
hundraði sjúkrahúsa víða um lönd
eru hjörtu grædd í fólk en óvíða eru
aðstæður til að flytja bæði hjarta
og lungu. Landnám græðslulækn-
inga stækkar jafnt og þétt, eins og
dæmið í upphafi þessa pistils ber
vott um. Alltaf er eitthvað nýtt að
koma á daginn, aðgerðum fjölgar, æ
fleiri njóta góðs af en eftirspumin
eykst. Nothæf líffæri liggja ekki á
lausu og í Bretlandi einu bíður um
eitt hundrað ungmenna eftir
ígræðslu hjarta eða lungna og
hjarta. Biðlistar eru langir og bágt
er að bíða þegar mikið er í húfí. En
horfur þeirra sem komast að eru
harla góðar.
Carrel var framsýnn þegar hann
skrifaði árið 1906: „Spurningunni
hvort flutningur líffæra milli ein-
staklinga gæti blessast er ekki auð-
svarað. Er líklegt að ígrætt líffæri
geti lifað og starfað til frambúðar í
nýju umhverfi? Svo yrði trúlega
vandamál að komast yfír líffæri sem
hentaði hverju sinni. Vafalítið þyrfti
að finna ráð gegn ofnæmissvörun
þiggjandans áður en reynt yrði að
flytja líkamshluta úr dýrum í menn.
Sennilegast er að líffæri fólks sem
ferst í slysum gætu orðiö öðrum til
bjargar."
Svo mörg voru þau orð.
slíkt. í ritinu er lýsing á skipulagi
svæðisins, birt lög um friðun Þing-
valla og gerð grein fyrir áformum
um breytingar á þjóðgarðsgirðing-
unni. Gert er ráð fyrir að öll þjón-
usta við ferðamenn verði vestan
Almannagjár vegna vaxandi ferða-
mannastraums. Þinghelgin er sögu-
frægasti helgidómur þjóðarinnar og
jafnframt er þar einkar viðkvæmt
gróðurfar. Þangað sækja flestir
ferðamenn sem til Þingvalla koma
og örtröð er mikil. Stefnt er að því
að engin óþarfa þjónusta, sem laðar
fólk að, sé neðan gjár, en gert ráð
fyrir menningarmiðstöð vestan gjár
við Kárastaðastíg. Jafnframt er
gert ráð fyrir lítilli þjónustumiðstöð
á Gjábakka. Breytt verði vegastæði
að Skógarhólum og nýtt tjaldstæði
skipulagt við Leirulæk.
Bent er á að Þingvallahraun sé
vinsælt fyrir ferðafólk en núverandi
aðstaða ekki fullnægjandi — getur
valdið slysahættu. Umhirða tijá-
gróðurs á Þingvöllum er mikilvæg
að dómi skipulagshöfunda og þeir
vara við frekari gróðursetningu
barrtijáa. Furulundurinn sem
markar upphaf skógræktar á Is-
landi hlýtur þó náð fyrir þeirra
augum. Loks er bent á nauðsyn á
sérstakri gróðurvernd í þjóðgarðin-
um og að samningar um sumarbú-
staði þar verði ekki framlengdir
þegar þeir renna út nema til 10 ára
í senn. Leita þurfi eftir samningi
við Landsvirkjun um sem minnsta
sveiflur á vatnsborði Þingvallavatns
og veiði verði bönnuð á aðal-hrygn-
ingarsvæði bleikjunnar.
Þetta skipulag samþykkti Þing-
vallanefnd sem stefnumörkun í maí
1988. Það er mikið lán að nú hefur
slík úttekt verið gerð á eðli þessa
svæðis og að skipulagsvinna hefur
farið fram. Ekki mátti seinna vera
þar sem margskonar náttúru- og
menningarverðmæti eru í hættu og
þar með sá skaði á næsta leiti sem
ekki verður bættur. En það eru
fleiri dýrmæt svæði á íslandi í yfír-
vofandi hættu vegna ágangs. Er
ekki tímabært að hefja úttekt og
vandaða skipulagsvinnu víðar? Um
þessa staði í er mikið talað en ekk-
ert framkvæmt.
í sumar verður sjálfsagt íjöl-
mennt á Þingvöllum sem endranær.
Það er ekki úr vegi að þeir serh
hyggja á dvöl þar kynni sér þessa
stefnumörkun um skipulag og fari
um svæðið með hana í huga. Því
fleiri sem gera varðveislu Þjóð-
garðsins að sínu máli, því meira
öryggi skapast um farsæla lausn.
V
FYRSTA SENDINGIN
KOMIN TIL LANDSINS
Peugeot reiðhjólin eru þekkt fyrir endingu og gæði, enda hefur
Peugeot 100 ára reynslu í smíði reiðhjóla.
I boði eru:
Keppnishjól
Fjallahjól (24 og 26 tommu)
Götuhjól
10 gíra hjól
3 gíra hjól m/fótbremsu
7% staðgreiðsluafsláttur
4 mánaða raðgreiðslur
V/SA*
JÖFUR
ÞEGAR ÞÚ KAUPIR HJÓL
NÝBÝLAVEGI 2 - SÍMI 42600