Morgunblaðið - 10.10.1990, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 10. QKTÓBER 1990

Arbók Ferðafélagsins 1990
Að Hraundranga út Hörgárdal/Öxnadal.
_________Bækur______________
Haraldur Sigurðsson
Liðin er tæplega hálf þriðja öld
síðan Vísindafélagi Dana kom til
hugar að afla nánari vitneskju um
hjálenduna ísland og efna til Iýsing-
ar á henni. Verkinu skyldi hagað á
þann hátt, að ákveðnum mönnum
(sýslumönnum) var falið að lýsa
hver sinni sýslu. Þetta var skipun
yfirvalda, sem þeir áttu að hlýða,
enda munu þeir flestir hafa gert
eins og fyrir þá var lagt, þó að
misjöfn aíúð væri lögð að verki.
Frásagnir sýslumannanna voru svo
sendar til Kaupmannahafnar og
lagðar þar til hliðar í skjalageymsl-
um stjórnarinnar, og segir ekki.
frekar af þeim næstu tvær aldir,
þó að einhveijir kunni að hafa vitað
til þeirra. Sú vitneskja sem þær
geymdu kom engum að gagni, og
prentaðar voru þær fyrst nálægt
tvö hundruð ára afmælinu.
Með svipaðri aðferð var fitjað upp
á nýrri lýsingu landsins nærri öld
síðar, þegar Bókmenntafélagið
hófst handa um útgáfu hennar og
Jonasi Hallgrímssyni var falið að
semja. Til undirbúnings og stuðn-
ings því verki var leitað til presta
landsins og þeim sendur langur
spumingalisti, svo að efnismeðferð
yrði ekki of mikið á dreif. Þeini var
gert að lýsa landi og landsháttum,
hverjum í sinni sókn, auk margv-
fslegra spurninga um þjóðhætti og
atvinnuvegi. Flestir urðu prestarnir
við þessum tilmælum og sendu
Bókmenntafélaginu tillög sín næstu
árin. Lýsingar prestanna era harðla
merkar, þótt misjafnar séu, og
hvernig þetta kom mönnum fýrir
sjónir fyrir hálfri annarri öld. Úr
íslandslýsingunni varð hins vegar
ekkert, því að Jónas Hallgrímsson
féll frá um sömu mundir og enginn
til þess að hlaupa í skarðið. Ýmsir
fræðimenn, t.a.m. Kálund, sóttu
þangað mikið efni, en ekki var út-
gáfa þeirra hafín fyrr en nær öld
var liðin og er henni ólokið enn.
Þegar Ferðafélag íslands var
stofnað árið 1927, segir strax í lög-
um þess, að fremsta verkefnið sé,
„að vekja áhuga landsmanna á
ferðalögum um landið, sérstaklega
þá landshluta, sem lítt era kunnir
almenningi og era fagrir og sér-
kennilegir. Til þess gefur það út
ferðalýsingar um ýmsa staði, gerir
uppdrætti og leiðarvísa." Strax árið
eftir kom út lýsing Þjórsárdals og
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
NÝ SAGA. Tímarit Sögufélags.
92 bls. 4. árg. 1990.
JVý-forskeytinu mun oftast ætlað
að boða eitthvað róttækt; eitthvert
endurmat, einhvetja uppreisn gegn
eldri hefð; samanber nýlist, nýraun-
sæi, nýbylgja; eða modernismi, al-
þjóðlega talað. Og síðast en ekki síst
— Ný Saga. Álitamál er þó hversu
róttækt þetta rit getur kallast. Yið-
fangsefnin höfða sum í þá áttina,
önnur ekki. Sumir ræða menningar-
pólitík, aðrir stefnur í söguritun og
sögukennslu og enn aðrir skáldskap.
Og allir leitast við að segja eitthvað
sem ekki hefur verið sagt áður. Ekki
ganga þó allra skrif þvert á fyrri
viðhorf. Það er svona upp og ofan.
Dálkahöfundar fá þarna inni með
hugleiðingar sem sumar hvetjar
snerta aðeins útjaðar sagnfræðinnar.
Skiptar skoðanir heitir það. Ungur
sagnfræðingur, Margrét Guðmunds-
dóttir, heldur skraparotspredikun
yfir blaðagagm-ýnendum, vafalaust
réttmæta. Og Eggert Þór Bemharðs-
son lætur hugann reika til áranna
þegar átthagafélögin séttu svip á
félagslíf höfuðstaðarins og dregur
Kjalvegar árið eftir. Síðan hefur
Árbókin komið út á hveiju ári og
era árgangarnir því orðnir sextíu
og þrír. Með fáum undantekningum
hefur verið gripið til fyrri hátta, að
einum eða fleiri mönnum er falið
að rita um tiltekið landsvæði eða
sérstök landfræðileg fyrirbæri. Þess
er jafnan freistað að fá til verksins
staðkunnustu menn eða sérfróða
um verkefnið sé það almennara
eðlis. Árbókin er þannig orðin yfir-
gripsmesta og rækilegasta lýsing
landsins sem við eigum. Svo má
heita, að hún spanni allt landið, ef
frá er talin öræfin sunnan Köldu-
kvíslar, suður um Tungnaárfjöll til
Svartahnúksfjalla. Þar er aðeins
staldrað við á stöku stað eins og
við Veiðivötn og á Landmannaleið
eða Fjallabaksveg nyrðri. Auk þess
vantar enn lýsingar á jöklum miðhá-
lendisins. Þess er ekki að dyljast,
að efnismeðferð hinna ýmsu höf-
unda er með helsti ólíkum hætti og
gildi þeirrá fjarska mismunandi.
Elstu lýsingarnar eru nokkuð
ágripskenndar og stuttar. Hitt nem-
ur þó meiru hve miklar breytingar
hafa orðið á flestum sviðum síðan
þær voru ritaðar. Gamlar leiðir um
landið era að týnast og nýir vegir
koma í þeirra stað. Ár, sem fyrir
sextíu áram vora hinar mestu ófær-
ur, eru nú brúaðar, og ferðir sem
áður námu dagleiðum eru nú farnar
á nokkram klukkustundum. Ásókn
vex með ári hveiju til staða, sem
áður vora aðeins kunnir smölum
næstu byggðarlaga. Þó að landið
sé í rauninni hið sama og áður,
skynjum' við það á annan hátt en
fyrr. Það er engu líkara en það
hafi breytt um svip. Margar áhersl-
ur eru aðrar en fyrir sextíu áram.
Ferðafélagið hefur reynt að mæta
þessum breytingum með því að
endumýja héraðalýsingar sínar hin-
ar eldri, auka þær efni og myndum
og færa til nútíma viðhorfa. Hinar
eldri standa eftir sem minnisvarði
horfinna tíma. Þær eru að verða
sögulegar heimildir.
Að þessu sinni ijallar Árbókin
um fjalllendi Eyjafjarðar að vestan-
verðu frá Almenningsnöf að Öxna-
dalsheiði eða um austanverðan
Tröllaskaga, sem mun vera nánast
nýnefni á skaganum milli Skaga-
flarðar- og Eyjafjarðarsýslu. Mig
minnir hálfvegis, að sú nafngift
stafi frá Pálma Hannessyni. Um
slíkar nafngiftir má sjálfsagt deila,
en hvergi svarar íslenskt landslag
af því ályktanir um þróun borgarlífs
í Reykjavík. Eggert Þór hefur verið
handgenginn fjölmiðlum og veit
hvernig á að tilreiða fróðleik handa
almenningi. Hann spjallar fijálst og
vitnar meðal annars í hátíðaræður
sem haldnar voru á samkomum þess-
ara félaga. Hugleiðingár Eggerts
Þórs era allrar virðingar verðar. En
að minni hyggju leggur hann helst
til mikið upp úr tækifærisræðunum.
Þess háttar skyldi maður ekki taka
of alvarlega. Ræður, sem fluttar eru
af einhveiju stórtilefni, vitna sjaldn-
ast um annað en sjálfar sig og flytj-
andann. Öll hneigjumst við til að
stækka og dramatísera, einkum ef
við ætlum að vera áheyrileg og
skemmtileg. Þær skörpu línur, sem
Eggert Þór dregur, lífga mál hans
en eiga tæpast nógu styrka stoð í
veruleika til efnið liggi ljósara fyrir
jpftir en áður.
Magnús Þorkelsson heitir annar
ungur maður, fornleifafræðingur og
kennari. Sögulegar ógöngur heitir
þáttur hans. Undirtitillinn vekur þó
sýnu meiri forvitni; Er of mikil saga
kennd í menntaskólum? Eða er ekki
kennd „rétt saga“? Maður verður
eiginlega fyrir vonbrigðum þegar í
ljós kemur að á eftir þessurn kre-
fjandi spurningum koma aðeins
meinlausar vangaveltur. Kannski
stefnir hér í menningarlega núll-
betur til tröllabyggða, eins og menn
munu hafa hugsað sér þær, meðan
bólstaðir þeirra héldust enn við lýði
í hugarheimi íslendinga. Þar skipt-
ast á hrikaleg fjöll, sem víða ná upp
fyrir 1000 metra hæðarlínu, skorin
djúpum dölum eða skörðum með
hvössum brúnum og eggjum við
dalamót, þar sem jökulfannir liggja
í hvilftum og slökkum við efstu
kamba. Torleiði er þar mikið og
erfitt að koma við hestum til flutn-
inga. En fagurt er þar víða og fjöl-
breytni í landslagi. Hér er tilvalið
færi fyrir fjallgöngugarpa að reyna
á þolrifin og fyrir aðra að njóta
öræfakyrrðar ef þeir kjósa það
fremur.
Að þessu sinni hafa fjórir menn
valist til að fylgja ferðamanninum
um austanverðan Tröllaskaga. Þeir
eru Þ. Ragnar Jónasson, sem vísar
okkur til vega um Siglufjarðarfjöll,
Björn Þ. Ólafsson fylgir okkur um
Ólafsfjarðarfjöll. Hjörtur E. Þórar-
insson gengur með okkur á fjall-
mörkum Svarfaðardals, frá Há-
mundarstaðahálsi austan dalsins í
mikinn sveig til suðurs og vesturs
um fjöll og klungur uns komið er
niður á Upsaströnd. Loks býður svo
Bjarni E. Guðleifsson upp á sam-
fylgd um hvorki fleírí né færri en
59 óbyggðaferðir umhverfís Þor-
valdsdal og Hörgárdal.
Þættirnir era nokkuð mislangir.
lausn og þjóðarsátt í anda glasnost
og perestrojku!
Þór Whitehead er löngu kunnur
af ritum sínum um stríð og hemám.
Hér bætir hann um betur með þætt-
inum Hvers vegna hernámu Bretar
Island? Þór er ekki aðeins sagnfræð-
ingur ágætur, hann er líka sögurit-
ari góður. Öðrum fremur er honum
lagið að setja fræði sín svo fram að
hver maður skilji, Ef vel á að vera
þarf söguritari að fljúga á töfrateppi
aftur til þeirra tíma sem hann lýsir
hveiju sinni, skynja andblæinn; og
geta þá einnig tjáð tilfínning sína
fyrir öðram, jafnframt því sem hann
verður að vera sannleikanum trúr.
Þetta tekst Þór. Ástæðan er meðal
annars sú að hann hefur ekki skipt
sér heldur einbeitt sér að tilteknu
efni sem hann hefur þaulkannað.
Sama máli gegnir um Gísla Gunn-
arsson. Gísli hefurþetta næma sögu-
skyn sem ekki öllum er gefið. Yfir-
skrift ritgerðar hans, Fátækt á ís-
landi fyrr á tímum, er fullþröng; rit-
gerðin spannar í raun víðara svið.
Sumir telja að sérhver stjómvaldsat-
höfn miðist við nauðsyn á hveijum
tíma og sé því ávallt rétt út frá
samtímasjónarmiði séð. Ef til vill er
það nú orðum aukið. En þetta kemur
í hugann þegar Gísli rifjar upp við-
leitni landstólpa og hreppakónga til
að halda mannfjölgun í skefjum fyrr
Þannig er þáttur Bjarna E. Guð-
leifssonar röskur helmingur bókar-
innar. Allir era þeir í besta lagi
læsilegir og augljóst, að þar fjalla
kunnugir menn um verkefni sitt.
Einhvern veginn fór það svo, að við
lestur bókarinnar féll mér best við
þátt Þ. Ragnars Jónassonar, þótt
hann sé í styttra lagi, þar sem sag-
an er ofín í leiðalýsinguna og lyftir
henni. í þætti Bjarna E. Guðleifs-
sonar þykir mér gæta nokkurrar
ofrausnar á fjölda leiðanna, en
skorta fremur á heildaryfirlit um
svæðið. Hitt verður líklega að skrifa
á reikning þeirra marka, sem höf-
undur eða ritstjóri settu verkinu,
að lesandinn eða ferðamaðurinn er
oftar en skyldi skilinn eftir án allra
bendinga um framhald á einhverj-
um hákambinum við héraða-. eða
sýslumót, t.a.m. á leiðum til Skaga-
fjarðar. Þær leiðir munu ekki allar
aldæla ókunnugum manni. Annars
ber þátturinn með sér, að bak við
hann liggur staðgóð þekking og
mikil vinna.
Margar ljósmyndir, flestar í lit,
prýða bókina, og virðist val þeirra
og prentun hafa tekist yfírleitt vel.
Sjö uppdrættir era til skýringa, sem
gera lesanda og ferðamanni kleift
að rekja allar leiðirnar, hvort sem
hann kýs að fara þær í huganum
heima hjá sér eða leggja land undir
fót í bókstaflegri merkingu.
á öldum — og raunar fram á þessa
öld. Menn álitu sem sé að landið
framfleytti ekki auknum fólksfjölda
og því yrði að reisa skorður við barn-
getnaði og beita refsingum ef út af
væri brugðið. Frá sjónarmiði nútfma-
manna séð var þetta bæði fáránlegt
og ómannúðlegt. Skörð þau, sem
hungurdauðinn hjó í kynstofninn
öðru hveiju, gefa þó til kynna að
landstólparnir hafi, þrátt fyrir allt,
vitað hvað þeir vora að gera. Lífið
var hart.
Af öðra efni þessa heftis þykir
mér athyglisverðast viðtal við Karst-
en Fledelius, danskan lektor, um
heimildagildi og notkun gamalla
mynda. Reynslan hefur nefnilega
margsannað að sem sögulegar heim-
ildir verður að nota myndefni með
varúð. Myndir má falsa eins og hvað
annað. Myndir, sem teknar eru og
notaðar í áróðursskyni, sýna ekki
alltaf rétta mynd af veruleikanum.
Furðu gegnir og hve skjótt fennir í
spor genginna. Fyrr en varir man
enginn lengur andlitið á myndinni;
eða atburðinn sem hún lýsir. Gamlar
myndir era því eins og hveijar aðrar
fornleifar: rannsóknarefni fyrst og
síðast.
Ný saga! Eitt enn sem réttlætir
nafn ritsins; Höfundarnir era flestir
ungir. Þess hefur stundum gætt í
verkefnavali og afstöðu. En ungir
eldast og nýtt verður gamalt. Ný
saga rís undir nafni svo lengi sem
hún endurnýjar sig, flytur nýtt efni,
kynnir nýja höfunda og boðar ný
víðhorf í sagnfræði og söguritun.
Sagnfræði og söguritun
SIEMENS
Þvottavélar
Þurrkarar
Uppþvottavélar
Eldavélar
Örbylgjuofnar
Gœðatœki fyrir
þig og þína!
SMITH&
NORLAND
Nóatúni 4 - Sími 28300
VZterkurog
k_/ hagkvæmur
auglýsingamiðiíl!
JltofguiiMftfetfe