Morgunblaðið - 11.06.1991, Blaðsíða 20

20
MORGÚNBLAÐIÐ ÞRlÐJÚDAGUR li. JÚNÍ l'991
Þegar ósköp venjulegt nafnskír-
teini varð að kennivottorði
- örfá orð um EB-þýðingar
eftir Kenevu Kunz
„Á þessum vinnustað þýðir ekk-
ert að vinna nema þú sért óendan-
lega forvitinn um tungumál og
kæki þeirra," var nýliða sagt þegar
hann hóf starf sem þýðandi hjá
EB-deild Orðabókar Háskólans ekki
alls fyrir löngu. „Auk þess hjálpar
það mikið til ef þú þolir nær ótak-
markaða gagnrýni."
Þótt íslendingar, eins og aðrar
smáþjóðir, hafi verið um aldaraðir
og verði í fyrirsjáanlegri framtíð
mjög háðir þýðingum á þjóðtungu
sína úr öðrum tungumálum, hafa
umræður um þýðingar í þessu landi
verið frekar takmarkaðar. Bók-
menntaþýðingar hafa yfírleitt feng-
ið hrós dagblaðagagnrýnenda (sem
oftar en ekki voru tæplega læsir á
frumtextann eða höfðu ekki haft
fyrir því að lesa hann) og þýðingar
útvarps- og sjónvarpsstöðva á
fréttaefni erlendis frá hafa lengi
þjónað sem uppspretta fyrir kaffi-
stofuumræður á vinnustöðum og
ráðjeggingar málvöndunarmanna.
Ég held að óhætt sé að fullyrða
að kröfur sem íslendingar gera til
þeirra er skrifa og tala fyrir augu
og eyru almennings séu frekar
strangar, ef miðað er við aðrar þjóð-
ir. Hér er almennt reynt að forðast
að nota óþýdd útlensk orð, slangur-
yrði sjást mjög sjaldan á prenti og
prófarkalesarar vanda vel til verka
þegar þeirra nýtur við. Venjuleg
þjálfun í rituðu eða töluðu máli í
íslenskum skólum (sem menn geta
svo deilt um hvort betur mætti fara)
beinist hins vegar næstum aldrei
að þeim sérstökum vandamáium
sem þýðendur verða að glíma við.
En við höfum enga formlega þýð-
endaskóla eða skipulagða leiðsögn
af þessu tagi til að bjóða þeim sem
fást við þýðingar eða hafa áhuga á
að leggja þær fyrir sig. (I Dan-
mörku gefst fólki kostur á námi í
þýðingum við Handelshojskolen í
Kaupmannahöfn og í Svíþjóð við
Kommerskollegium í Stokkhólmi. í
Finnlandi eru þýðingar og þýðing-
arfræði námsgreinar við háskólann
í Helsingfors og í sérstökum þýð-
ingaskóla.)
Flestir þýðendur verða því að
fara eigin leiðir eins og lengi hefur
tíðkast hér á landi á allflestum svið-
um. Og þannig hefur þetta bjarg-
ast, hingað til, hugsa eflaust flest-
ir, sem er að sjálfsögðu rétt, svo
langt sem það nær. En þessi einf-
araháttur getur valdið vandræðum
þegar verkefnið sem fyrir liggur
gerir einmitt kröfur um stórt og
samræmt þýðingarátak. Slíkt verk-
efni barst hingað óvænt fyrir tæp-
um tveimur árum, þegar viðræður
milli Evrópubandalagsins og EFTA-
landanna um evrópskt efnahags-
svæði (EES) fóru af stað fyrir al-
vöru og ljóst varð að væntanlegir
aðilar að þessu svæði yrðu að sam-
þykkja með slíkum samningi
kynstrin öll af lögum EB, og láta
þýða þau á eigin tungumál.
Orð eru til alls fyrst
Þetta verkefni hefur hingað til
alltaf fylgt inngöngu í bandalagið.
Samningsaðilar ákveða hvaða lög
eru ennþá í gildi og hafa þýðingu
fyrir samkomulag þeirra á milli.
Síðan fara þýðendur og lögfræðing-
ar sem sérhæfa sig í lagaþýðingum
af stað við að þýða þessi skjöl. Um
leið eru þeir að heimfæra þetta fýr-
irbæri, Evrópubandalagið, og sér-
stæða menningu og málvenjur þess,
á tungumál nýja aðildarríkisins.
Svona gerðu Bretar og Danir,
Grikkir, Portúgalar og Spánveijar
á sínum tíma.
í sambandi við EES-undirbún-
inginn hafa fjórar Norðurlandaþjóð-
ir, Norðmenn, Svíar, Finnar og ís-
Iendingar, þurft að takast á við
verkefnið, en Sviss og Austurríki
sloppið þar sem lögin eru þegar til
á hinum opinberu tungumálum
þeirra: þýsku, frönsku og ítölsku.
Með hveijum aðildarsamningi
hefur vandinn vaxið; stofnanir Evr-
ópubandalagsins eru lúsiðnar við
að gefa út reglugerðir, tilskipanir,
ákvarðanir og tilmæli af mismun-
andi tagi. Að minnsta kosti eitt
nýtt hefti í báðum deildum Stjórn-
artíðinda Evrópubandalagsins sér
dagsins ljós hvem einasta dag.
EFTA-ríkjanna biðu í þetta skipti
yfír 1100 einstök skjöl, sem til sam-
ans fylla yfír 11.000 síður í Stjórn-
artíðindum EB og er talsvert meira
en Spánveijar og Portúgalar urðu
að þýða við inngöngu í bandalagið
1985.
Verði af EES-samningnum,
krefst það áframhalds á verkefninu:
öll ný lög bandalagsins á þeim svið-
um er samningurinn nær til verða
EES-ríkin að láta þýða á þjóðtung-
ur sínar. Þar til viðbótar verðum
við öll að láta þýða (á eitt þeirra
tungumála sem eru í formlegri
notkun hjá EB) lagaákvæði sem
samþykkt verða í hveiju landi á
sviðum sem rammalög bandalags-
ins ná yfír, sem eru orðin ærið
mörg. Það er meðal verkefna fram-
kvæmdastjómar EB (og verður
sennilega verkefni samsvarandi
stofnunar fyrir EES) að fylgjast
með því að landslög í einstökum
ríkjum fari að lögum bandalagsins
í heild.
Evrópubandalagið hefur nefni-
lega þróast frá því að vera hefð-
bundin alþjóðleg stofnun með tak-
markað verksvið og fremur lítils-
megnandi framkvæmdavald (eins
og Sameinuðu þjóðirnar t.d.) langa
leið í áttina að verða Sambandsríki-
Evrópu. Lög bandalagsins eins og
lög kaþólskrar kirkju á síðmiðöld-
um, ná yfir landamæri þjóðríkja,
hafa forgang yfír landslög og
mynda eins konar almenna viðmið-
un við setningu nýrra laga.
Bagi er ekki að bindast orða
Að leita leiða til að gera stjórn
bandalagsins virkari og til að láta
þær ákvarðanir eftir landsstjómum
og héraðs- eða sveitarstjórnum sem
þær geta best sinnt er brýnt verk-
efni handa bandalaginu nú og í
framtíðinni. En til þess að fræðileg-
ur möguleiki verði til þess að svo
gæti farið, verður að semja lög
bandalagsins þannig að þau steypi
ekki öll ríki í sama mót, heldur
setji rammalöggjöf sem rúmað
gæti mörg býsna ólík kerfí.
Skipulagið og málsmeðferðin
sem lög Evrópubandalagsins kveða
á um er þannig oft hvergi að fínna
sem siíkt í neinu einstöku landi,
heldur eiga ýmis ákvæði kannski
við þær reglur sem notaðar eru í
Frakklandi, önnur gilda um stofn-
anir sem fínnast í Þýskalandi, og
enn önnur um hefðir sem eingöngu
eiga við Stóra-Bretland. Hugtökin
og orðanotkun í lögunum endur-
spegla þennan veruleika; þau eru
valin af varfæmi til að villa ekki
um fyrir lesendum og til að ná yfír
mjög vítt svið.
Þessi staðreynd, að verið er að
fjalla á mjög almennan og víðtækan
hátt um málefni þau sem um ræðir
hveiju sinni, setur hugsanlegum
þýðanda laganna ansi þröngar
skorður. Hann er að þýða lýsingu
á kerfí sem getur verið í mörgum
grundvallaratriðum frábrugðið því
sem hann þekkir sjálfur og því sem
hann hefur á eigin máli nægilegan
eða viðeigandi orðaforða til að lýsa.
Umfram allt má hann ekki reyna
að staðfæra og þar með láta lögin
lýsa þeim raunveruleika sem til er
í einstöku þjóðríki.
í EB-lögum um sérlyf t.d. er víða
kveðið á um leyfí til að markaðs-
setja lyf í aðildarríkjum EB, „mark-
eting authorization". Hins vegar,
þegar íslenskur þýðandi undirbjó
sókn sína með því að lesa íslensku
lyfjalögin, fannst ekki stafkrókur
um leyfí til markaðssetningar, því
á Islandi eru lyf skráð eða tekin til
skráningar. í EB-þýðingum hins
vegar verða lögin og reglurnar að
fjalla um kerfíð sem gildir innan
bandalagsins, og því verður orða-
notkun að endurspegla þennan
raunveruleika, þótt hann sé ekki
íslenskur.
Fleiri sambærileg dæmi er að
fínna í hveijum málaflokki. Meðal
félagslegra réttinda sem aðildarríki
Evrópubandalagsins veita þegnum
sínum er rétturinn til að flytja milli
staða og búa og vinna hvarvetna
innan bandalagsins. Þetta gildir
jafnt um launþega og þá sem starfa
á eigin vegum eða veita forystu
fyrirtæki sem rekur inaðar- eða
viðskiptastarfsemi.
Ríkisborgarar annarra aðild-
arríkja fá sjálfkrafa leyfí til að
dvelja í hvaða EB-ríki sem þeir
kjósa, og veitt eru ýmiss konar
skilríki til að sýna hvort um lengri
eða skemmri dvöl er að ræða, segja
til um skilyrði fyrir búsetu o.fl. Hér
á landi heita leyfi sem útlendingum
eru veitt til að dvelja hér lengur
en þijá mánuði og í hámark eitt
ár, hvort sem þeir hyggjast vinna,
stunda nám eða setjast hér að, einu
nafni dvalarleyfí. En í EB-lögunum
er rætt um „right of residence“ (á
frönsku, droit de séjour), „right of
stay“ (carte de séjour) og „right
of abode“ (titre de séjour). Að þýða
þessi hugtök og halda þeim aðskild-
um krefst því þriggja orða á ís-
lensku. Þar að auki getur það verið
villandi að nota „dvalarleyfí“ vegna
þess að í augum flestra hefur það
allt aðra merkingu en þá sem felst
í hveiju þessara hugtaka fyrir sig.
Á svipaðan hátt var ákveðið að
nota ekki íslenskt „nafnskírteini“
til að vísa á fyrirbæri sem í EB-ríkj-
um gegnir hlutverki að þó nokkru
leyti frábrugðnu því sem okkar skil-
ríki með þessu nafni gera. Þetta
væri ekki ósvipað því að þýða „de-
fence" með „landhelgisgæsla" af
því að það er jú sú eina varnarstarf-
semí sem viðgengst hjá okkur. En,
allt óvitandi um slíkar staðreyndir,
eiga lesendur þessara laga eftir að
rekast á hugtakið „kennivottorð",
sem notað var í staðinn og margir
eflaust reka upp harmakvein: af
hveiju í ósköpunum gátu blessaðir
þýðendurnir ekki notað þeta góða
íslenska orð „nafnskírteini“? Allt
þetta hefur sem sagt sínar skýring-
ar.
Ekki velja allir orð
að annars skapi
Sama gildir um ytra útlit þýðing-
anna. Þar verður að fara eftir for-
dæmi Stjórnartíðinda EB, sem hafa
hræðilega langar og flóknar setn-
ingar. Auðvitað langar hvern heil-
vita þýðanda að setja einfaldlega
punkt einhvers staðar og byija á
nýjum málslið, en þetta má einfald-
lega ekki. Sífellt er verið að vísa í
tilteknar málsgreinar eða málsliði
sem t.d. „fyrstu málsgrein í 3. tölul-
ið“ og væru punktanir færðir til
færi þetta allt að riðlast.
Yfirleitt leitast EB-þýðendur við
eftir fremsta megni að nota íslensk-
ar málvenjur eins og frekast er
unnt og finna augljósar og skiljan-
lega þýðingar á orðum og hugtök-
um á íslensku. Þýðendurnir vita
allt of vel að flest koma þessi skjöl
til með að þjóna sem leiðbeiningar-
rit fyrir þá sem semja munu íslensk
lög til að fylgja EES-samningnum
eftir. Þetta hefur oft kallað á ný-
yrðasmíð og þar er erfítt að segja
til um það fyrirfram hve vel hefur
tekist. Mig langar samt að taka
eitt dæmi fyrir sérstaklega, sem
sýnir vel hve erfíður vandinn er og
hve stórt skref þýðendur verða að
voga sér að taka stundum.
A ensku heitir fyrrnefndi réttur-
inn til að flytja sig um set „right
of establishment" (á frönsku droit
Keneva Kunz
„Engin Norðurlanda-
þjóð hefur lagt eins
mikið upp úr orðasöfn-
un og Islendingar og
mun sú vinna skila sér
vel í betri orðabókum í
framtíðinni, og sam-
ræmdari íðorðanotkun
landsmanna en ella
hefði verið. Þannig að
afrakstur þessa verk-
efnis verður stórleg
aukin þekking á sviði
þýðinga og stórefld
orðasöfnun hjá Orða-
bókinni, auk u.þ.b.
11.000 síðna af nýjum
lögum.“
d’établissement) og engin samsvar-
andi hugtök hafa verið notuð hér á
landi, enda fýrirbærið ekki fyrir
hendi. Orðtakið kemur fyrir á næst-
um öllum sviðum EB-laga og í
Rómarsáttmálanum (stofnsáttmála
Efnahagsbandalags Evrópu) er
þetta grundvallarhugtak.
Þegar kom að því að þurfti að
þýða EB-lög og -reglur um félags-
leg málefni á íslensku varð að
ákveða hvað þessi réttur skyldi
heita á íslensku; embættismenn fé-
lagsmálaráðuneytisins játuðu að
þeir hefðu ekki notað annað en
„stofnsetningaréttur", þótt flestum
ef ekki öllum fyndist þetta mjög
klunnalegt og óeðlilegt. Er það
vægast sagt erfitt í meðferð bæði
í rituðu og töluðu máli, einstakling-
ur getur t.d. tæpast „stofnsett sig“
og merking orðsins alls ekki aug-
ljós. Því þótti mörgum rétt að reyna
að hafa eitthvað annað við.
I Egils sögu er að fínna eftirfar-
andi málsgrein: Egill bjó að Borg
langa ævi og varð maður gamall,
en ekki er getið, að hann ætti mála-
ferli við menn hér á landi. Ekki er
og sagt frá hólmgöngum hans eða
vígaferlum, síðan er hann staðfest-
ist hér á íslandi. (Egils saga. Óskar
Halldórsson annaðist útgáfuna.
Reykjavík (1967) bls. 308.)
Þetta fer óneitanlega betur en
að segja að Egillkarlinn hafí „stofn-
sett sig“ hér á íslandi. Þótt sögnin
„að staðfestast" og nafnorðið „stað-
festa“ hafi síðan verið notuð í ýms-
um merkingum (íslensk-dönsk
orðabók Sigfúsar Blöndal skilgrein-
ir „staðfestast" sem „tage fast
Ophold“ og Orðabók Menningar-
sjóðs gefur „setjast að til langdval-
ar, ílendast" sem fyrstu merkingu
fyrir „staðfestast" og „dvöl að stað-
aldri, langdvöl“ fyrir „staðfesta")
fannst þýðendum þetta orð ekki
fela í sér neinar villandi tilvísanir
og að merking í þessu sambandi
ætti að vera auðskilin. Því var
ákveðið að nota „rétturinn til að
staðfestast“ eða „staðfesturéttur-
inn“ og ekki held ég að nokkur
þýðandi vildi snúa aftur með það
núorðið.
Þegar þýðendur hjá EB-þýðinga-
deild Orðabókar Háskólans taka
fyrir ákveðinn málaflokk í lögum
Evrópubandalagsins, eins og lög um
hlutafélög, félagsleg réttindi eða
tæknilegar viðskiptahindranir, er
reynt að leita heimilda á íslensku
um viðfangsefni. Þar er fyrst leitað
í lagasafn Islands, bæði í tölvutæku
og prentuðu formi, í Stjórnartíðindi
og til hinna ýmsu ráðuneyta um
efni sem tii er á íslensku. Orðum
og hugtökum (á íslensku og ensku),
sem geta komið að notum við þýð-
ingar eða sem greinileg þörf er á
til að þýða erlendu hugtökin, er
safnað í sérstakan tölvuorðalista.
Allir þýðendur hafa aðgang að þess-
um orðalista í tölvunum sínum, og
auk þess að skrá er hefur að geyma
staðlaðar þýðingar á viðteknum
klausum í inngangi og lokum skjala,
að lagasafninu og að ritmálssafni
Orðabókarinnar. Allt miðast þetta
við að samræma orðanotkun í þýð-
ingunum og veita þeim formfestu
og vándað yfírbragð.
Góð orð finna góðan samastað
Orðasöfnun er mjög stór liður í
starfsemi þýðingadeildarinnar; í
gegnum u.þ.b. eins árs starf hafa
yfír fimm þúsund sérstök uppfletti-
orð og orðasambönd verið skráð,
ásamt notkunardæmum og tilvísun-
um í heimildir. Þessu verki verður
ekki Iokið fyrr en þó nokkrum tíma
eftir að síðustu lagatilskipanir fara
úr húsinu.
Undirbúningsvinna og hliðar-
starfsemi, eins og orðasöfnun og
skráning, taka óneitanlega mjög
mikinn tíma, enda eru afköst ein-
stakra þýðenda á þessari deild mun
minni en tíðkast hjá ýmsum löggilt-
um skjalaþýðendum. En skjalaþýð-
endur vinna flestir sjálfstætt eða
nokkrir saman og þurfa sjaldnast
að hugsa um nema eitt takmarkað
verkefni í einu, fá borgað eftir síðu-
töxtum, bera sjálfír ábyrgð á orða-
notkun sinni og þurfa ekki að lúta
neinu eftirliti eða hafa áhyggjur af
samræmdri orðanotkun í ólíkum
málaflokkum. Hjá EB-þýðinga-
deildinni eru þar að auki allar þýð-
ingar yfirfarnar gaumgæfílega
a.m.k. þrisvar sinnum: innanhúss
yfirlestri fylgir yfírferð sérfræðinga
í ráðuneytum eða á öðrum opinber-
um stofnunum og síðan lokayfirferð
með sérstöku tilliti til málfars hjá
íslenskufræðingum á vegum Orða-
bókarinnar.
En ekkert veitir af vönduðum
vinnubrögðum, því textarnir eru
sjaldnast auðlesnir né auðskildir.
Yfírlesarar í ráðuneytum eða sér-
fræðingar úti í bæ geta stundum
rétt mönnum hjálparhönd en jafn-
oft reka þýðendur sig á það að sér-
fróða menn greinir á um hvernig
beri að skilja lögin, og að sjálfsögðu
um hvernig beri að skrifa þetta eða
hitt á íslensku. Þegar um íðorða-
notkun er að ræða hafa margar
orðanefndir unnið mikið og gott
starf, aðrar nánast ekkert gert.
Aðspurðir um þýðingar á orðum í
sinni sérgrein svara margir sér-
fræðingar að þeir noti einfaldlega
útlensku orðin.
Fleiri tilefni eru til að vanda verk-
in sem mest: þegar og ef samning-
urinn um Evrópskt efnahagssvæði
er undirritaður, verða þýddu EB-
reglugerðirnar að íslenskum lögum
án frekari lögfestingar. Tilskipanir,
sem mynda uppistöðuna í þýðingun-
um, mæla síðan fyrir um þau efni
sem íslensk löggjöf á tilteknu sviði
á að hafa að geyma; að öðrum kosti
verður að setja ný lög á þessu sviði
innan tiltekins frests.
Búast má við að margir verði til
að gagnrýna þessar þýðingar, og
efast ég ekki um að þrátt fyrir alla
varkárni og viðleitni okkar til að
vanda málfar og skila samt skýrum
texta, verði hægt að fínna margt
sem mætti færa á annan og betri
veg. Ég vil samt biðja menn að-
eins, áður en þeir hefja raustir sín-
ar í umvöndunartóni, pð gera sér
grein fyrir forsendum verkefnisins