Morgunblaðið - 16.06.1991, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. JUNI 1991
um öll hús, en móðir Jónasar sem
ól barn um þetta leyti tók barnsfar-
arsótt og dó. Taldi læknirinn að
hættunni hefði mátt bægja frá
hefði sjúklingurinn verið einangr-
aður. Sá Jónas þarna í fyrsta og
ekki síðasta sinn hvernig lélegt
fæði getur skaðað heilsu manna
og jafnvel dregið til dauða.
Jónas útskrifaðist frá læknaskól-
anum í Reykjavík þrítugur að aldri,
gerðist fyrst héraðslæknir í Fljóts-
dalshéraði, en síðar héraðslæknir á
Sauðárkróki.
Jónas var kvæntur Hansínu
Benediktsdóttur og eignuðust þau
fimm börn. Sjálfur segist Jónas
hafa verið feiminn og óframfærinn,
en ef marka máævisögu hans sem
Benedikt Gíslason frá Hofteigi
skráði, hefur Jónas ekki látið vaða
ofan í sig, verið snöggur upp á
lagið og fljótur að ákveða sig.
Hann var kjarnyrtur og hikaði ekki
við að segja skoðun sína á lífshátt-
um landa sinna. „Ég hef séð það
æ betur og betur í lífinu, að sjúk-
dómar sem við læknamir erum að.
berjast við og ekki voru til þegar
ég var krakki eru sjálfskaparvíti
og afleiðing rangra lifnaðarhátta,
fyrst og fremst neyslu ónáttúru-
legra fæðutegunda."
Jónas hætti sjálfur að nota tóbak
árið 1920, en þá hafði hann brúkað
flestar sortir og áfengi drakk hann
helst ekki því hann hafði óvart orð-
ið drukkinn tíu ára og flökraði við
víni eftir það.
Jónas var læknir til ársins 1938
er hann lét af störfum fyrir aldurs
sakir eins og lög gerðu ráð fyrir.
En það var kannski dæmigert fyrir
mann eins og Jónas, að einmitt
þegar landsins lög höfðu ákveðið
að nú drægi hann sig í hlé hóf
hann fyrst brautryðjandastarf sitt
af alvöru. Hann sagði í kveðjuræðu
sinni til Skagfirðinga að hann ætl-
aði að vinna að því að í heilbrigðis-
málum væri lifað eftir lögmáli nátt-
úrunnar.
Skyrmysa og krúska
Jónas flutti til Reykjavíkur árið
1939 pg stofnaði Náttúrulækninga-
félag íslands sama ár ásamt öðm
áhugasömu fólki. Stofnendur voru
30 alls og í stjórn vom kosnir auk
Jónasar: Axel Meinholt kaupmað-
ur, Hjörtur Hansson stórkaupmað-
ur, Sigurður A. Björnsson fram-
færslufulltrúi og Siguijón Péturs-
son verksmiðjustjóri.
Félagið gaf út mikið af bókum
fyrstu árin en aðalhugsjón Jónasar
var að koma upp heilsuhæli. Efnt
var til happdrætta og gjafir bámst
frá áhugasömu fólki. Komu sumir
með mjólkuraurana sína, aðrir með
háar fjárapphæðir „sem þeir þurftu
ekki að nota í augnablikinu".
Árið 1946 keypti félagið jörðina
Gröf í Hrunamannahreppi en ekki
var þó hafist handa um byggingu
strax sökum fjárskorts. Menn voru
þó eigi af baki dottnir og tóku til
bragðs að reka sumarhæli til að
byija með. Voru þau í skólahús-
næði í Hveragerði og í Varmalandi
í Borgarfirði.
Mikil aðsókn var í sumarhætin
og varð að vísa mörgum frá. Árið
1952 voru til að mynda 40 fasta-
gestir í Varmalandi, alls 208 yfir
sumarið, og meðaldvalartími tæpir
9 dagar. Fólk var á öllum aldri,
jafnvel fjölskyldur með böm, og
komu á hælið til lækninga, hvíldar
og hressingar. Dvalargestir
greiddu sjálfir allan kostnað af
dvöl og meðferð.
Drukku menn skyrmysu og veikt
fjallagrasate, borðuðu krúsku,
hrátt grænmeti, rótarávexti og
heita jurtarétti, fleygðu sér eftir
hádegið, fóru í fjallgöngur og sund
og í háttinn klukkan tíu. Á laugar-
dagskvöldum hélt Jónas Kristjáns-
son síðan fyrirlestra um heilbrigðis-
mál.
Heilsuhælið í Hveragerði var síð-
an opnað 24. júlí 1955 með rúmum
fyrir 30 dvalargesti. Var það að
vonum mikill gleði- og sigurdagur
fyrir hinn 85 ára gamla hugsjóna-
mann og brautryðjanda, Jónas
Kristjánsson.
Þegar rætt er um hugsjónamenn
í sambandi við heilsuhælið er ekki
úr vegi að minnast á Bjöm L. Jóns-
son yfirlækni. Björn lauk stúdents-
prófi 1925, fór til Pan'sar, lærði
náttúruvísindi við Sorbonne-
háskólann í fjögur ár og hóf síðan
störf á Veðurstofunni að námi
loknu. Hann varð framkvæmda-
stjóri heilsuhælisins árið 1950, en
eitthvað hefur hann ekki verið án-
ægður með þekkingu sína á manns-
líkamanum, því tveimur ámm síðar
hóf hann læknanám við Háskólann,
þá 48 ára gamall. Allan tímann
meðan á náminu stóð vann hann
fullan vinnudag á Veðurstofunni.
Menn lögðu víst ýmislegt á sig fyr-
ir hugsjónina í þá daga.
Björn tók síðan að sér starf yfir-
læknis á Heilsuhælinu í Hveragerði
árið 1965, eftir að hafa kynnt sér
rekstur hliðstæðra stofnana í
Þýskalandi og víðar, og verið að-
stoðarlæknir borgarlæknis í
Reykjavík í fimm ár.
Náttúrulækningafélagið
Fyrstu sjúklingar sem komu til að
leita sér heilsubótar við hælið voru
meðal annars sjúklingar með of-
næmi og exem, sjúklingar með
sjúkdóma í öndunar- og meltingar-
færum og tveimur árum eftir að
hælið tók til starfa veitti heilbrigð-
isstjórnin félaginu heimild til að
starfrækja gigtlækningadeild inn-
an hælisins.
Stöðugt var byggt við hælið,
fyrst baðdeild, þá sundlaug, önnur
íbúðarálma, gróðurhús, starfs-
mannahús og svo mætti lengi telja.
Sjúklingum fjölgaði árlega og voru
dvalargestir 350 árið 1957 og 1150
árið 1963. Næstu árin var heilsu-
hælið rekið á svipuðum nótum og
í upphafi og var sífellt verið að
byggja við hælið og stækka.
Frumkvöðullinn, Jónas Kristj-
ánsson, lést árið 1960 á Heilsuhæl-
inu í Hveragerði og hafði þá náð
hárri og fagurri elli eins og hann
sjálfur hafði óskað öðrum til handu.
Starfsemi Náttúrulækningafé-
lags íslands var haldið áfram af
fullum krafti ogeru félagsmenn
núna um átta hundruð. Félagið er
bandalag Náttúrlækningafélags
Reykjavíkur og Náttúralækninga-
félags Akureyrar og rekur skrif-
stofu í húseign sinni á Laugavegi
20b með þremur starfsmönnum. í
húsinu er útgáfustarfsemi tímarits-
ins „Heilsuverndar“ sem hefur nú
komið út í 46 ár, vísir að bóka-
safni og ráðgjöf, fundarherbergi
1 og herbergi þar sem haldnir eru
fræðslufundir fyrir litla hópa, og
húsnæði fyrir matstofu og káffi-
stofu sem leigt er út.
Á Akureyri er félagið að byggja
annað heilsuhæli sem nú er tilbúið
undir tréverk. Er það í Kjama-
skógi, hefurfengið nafnið „Kjarna-
lundur" og mun það geta rúmað
50 dvalargesti þegar byggingu er
lokið.
Uppstokkun
Sú heilsuvakning sem varð á
Vesturlöndum á síðasta áratugi
hefur ef til vill orðið til þess að
forráðamönnum Náttúralækninga-
félags íslands fannst ástæða til
þess að velta fyrir sér stöðu félags-
ins væri með tilliti til fortíðar, nú-
tíðar og framtíðar. Undir stjórn
rekstrarráðgjafa var gerð upp-
stokkun á félaginu og varð niður-
staðan sú að hugmyndafræði stofn-
andans, Jónasar Kristjánssonar,
um hreint loft, ljós, hreint ómengað
vatn, góða og holla hreyfingu,
næga hvíld og hollt mataræði,
væri enn í fullu gildi.
Náttúrúlækningafélagið setti sér
framtíðarmarkmið þar sem áhersla
var lögð á fyrirbyggjandi starf,
áframhaldandi stuðningtil sjálfs-
hjálpar eftir meðferð á heilsuhæl-
inu í göngudeildarformi, efla bóka-
safn og blaðaútgáfu, vera með
fræðslufundi og reka heilsuskóla.
í lýsingu á starfsemi heilsuhælis-
ins, sem gerð var fyrir heilbrigðis-
yfirvöld 1990, erþessgetið að
starfsemi hælisins hafi síðustu árin
sveigt inn á braut hefðbundinna
lækninga, enda starfsfólkið með
hina hefðbundnu menntun ís-
lenskra heilbrigðisstétta. Sálarlegir
þættir heilbrigðis eða félagslegt
umhverfi hafi ekki þróast að sama
skapi.
í markmiðslýsingu er gert ráð
fyrir sérstökum sviðum sérhæfðrar
endurhæfingar og eru þá áætluð
30 rúm fyrir dvalargesti með bækl-
unarsjúkdóma, 30 fyrir gigtarsjúkl-
inga, 20 fyrir krabbameinssjúkl-
inga og 30 fyrir þá sjúklinga sem
þjást af offítu. Auk þess er gert
ráð fyrir 70 rúmum fyrir almenna
endurhæfingu fólks, einkum þess
sem fer í offitumeðferð.
Vísir að ofangreindri skipulagn-
ingu mun nú vera komin til fram-
kvæmda að hluta.
Deilur
Á þriðja þúsund manns koma
árlega á Heilsuhælið í Hveragerði,
dvalargestir era um 180 og meðal-
dvalartími fjórar vikur. Starfsmenn
er um 150. Fimm manns skipa
rekstrarstjórn heilsuhælisins, þrír
sem tilnefndir era af NFLÍ, einn
frá Hveragerðisbæ, og einn sem
fulltrúi starfsmanna. Dvalargestir
og sjúklingar koma inn á hælið
samkvæmt tilvísun lækna og er
daggjaldakostnaður ríkisins hvað
lægstur hjá heilsuhælinu af öllum
sjúkrastofnunum.
Síðustu árin hefur einkum verið
fengist við endurhæfingu og
gigtarlækningar, en það var út af
meðferð offitusjúklinga sem deilur
spunnust. Gísli Einarsson fyrrver-
andi yfirlæknir segir í Morgunblað-
inu 8. maí sl., að ágreiningur hafi
verið um fræðslu og ráðgjöf. Einn-
ig segir hann, „að náttúrulækning-
amenn telja að þeir reki einkastofn-
un sem þurfi ekki að taka tillit til
heilbrigðislaga, en á meðan sækj-
ast þeir eftir og fá starfsleyfi frá
heilbrigðisráðuneytinu og greiðir
það stóran hluta kostnaðar".
Eiríkur Ragnarsson fram-
kvæmdastjóri hælisins segir á sama
stað, að deilan snúist um viðfangs-
efni stofnunarinnar og að kjarni
málsins sé sá að yfirlæknir vilji
gera heilsuhælið að ríkisspítala.
Eftir deilur og ósamkomulag var
báðum yfirlæknum hælisins sagt
upp störfum og Læknafélag íslands
varaði lækna við því að sækja um
starf á heilsuhælinu.
Ólafur Ólafsson landlæknir var
spurður hvað læknar gagnrýndu
helst í sambandi við starfsemi hæl-
isins og lækningaaðferðir, og segir
hann að læknar hafi ekki talið sig
hafa nógu mikil áhrif varðandi
fræðslu. „I fyrsta lagi var í gangi
meðferð gegn offitu sem þeir sættu
sig ekki við. Töldu að ekki hefði
verið gerð úttekt á árangri þeirrar
meðferðar sem beitt var og ekki
hægt að styðja hana með vísinda-
legum rökum. Meðferð þessi var
síðan lögð af. í öðru lagi vora deil-
ur um stjórnunarfyrirkomulag.
Gert var ráð fyrir því upphaflega
að yfírlæknir og hjúkrunarforstjóri
heyrðu undir forstjórann. Sam-
kvæmt lögum var það ekki rétt,
forstjórinn sér um reksturinn,
hjúkrunarforstjóri um hjúkrun og
C 11
læknar um lækningar og þeir heyra
síðan undir stjórnina. Þessu var
breytt og eru læknar nú ekki undir
stjóm forstjóra með tilliti til fag-
legra mála.
Þannig afgreiddi embættið málið
fyrir jól og ég hélt reyndar að
málið væri komið á réttan kjöl. En
iá kom upp sá grunur að ekki
hefði verið staðið rétt að fjármálum
hælisins, og áfram héldu deilur og
má segja að þær hafi farið út fyrir
hið faglega. En upphaflega var
deilt um faglegt forræði.“
Samkvæmt upplýsingum frá
heilsuhælinu vora það hjúkrunar-
forstjórinn ogframkvæmdastjórinn
sem sáu um umrædda fræðslu fyr-
ir offitusjúklinga, en fræðslan var
byggð á samskonar kerfi og AA
samtökin nota í baráttu gegn
áfengisneyslu.
Framtíð hælisins
Eftir langa fundi í deilum um mál
heilsuhælisins hefur nú verið skip-
uð ný rekstrarstjórn til bráðabirgða
sem nýtur trausts allra deiluaðila.
í henni sitja Pétur Jónsson, fram-
kvæmdastjóri stjórnunarsviðs Rík-
isspítalanna, Matthías Halldórsson
aðstoðarlandlæknir og Gunnlaugur
Kr. Jónsson varaformaður fyrrver-
andi rekstrarstjórnar.
Matthías Halldórsson og Gunn-
laugur Kr. Jónsson segja að nú sé
eingöngu verið að leysa úr deilum,
málið sé á mjög viðkvæmu stigi,
og ekki enn verið rætt um hlutverk
hælisins í framtíðinni þótt ýmsar
hugmyndir hafí komið fram þar að
lútandi.
Segir Matthías að áframhaldandi
endurhæfing verði líklega á hæl-
inu.„Rætt hefur verið um að hluti
hælisins verði heilsuhótel í framtíð-
inni og hluti sjúkrastofnun. En það
er líka spuming hvort hugmynd
um heilsuhótel sé ekki óraunhæf.
Ekki er víst að ríkir útlendingar
kæri sig um að dvelja í því hús-
næði sem stendur til boða. Hugsjón
náttúralækningamanna er nú orðin
sá lífsstíll sem fólk veit að er rétt-
ur og því má vera að hlutverki
stefnunnar sé lokið. Égtel að þörf-
in sé mest fyrir endurhæfingu
hvers konar, og má í því sambandi
nefna krabbameinssjúklinga sem
era að ná sér eftir meðferð. Æski-
legast mundi vera að á hælinu í
framtíðinni verði sjúklingar með
ólíka sjúkdóma.“
Gunnlaugur segir að tvennt komi
til greina varðandi framtíð hælis-
ins. „I fyrsta lagi að rekstrarform
verði svipað og áður, eða að NFLI
fari út úr ríkisgeiranum. Annars
hefur enginn tími gefist til að
kanna framtíðarstöðu hælisins. Það
er rétt að þær raddir hafa verið
áberandi meðal náttúrulækninga-
manna sem vilja reka hælið í sama
formi og heilsuhæli erlendis eru
rekin, en spurningin er hins vegar
sú, hvað sé raunhæft ogfram-
kvæmanlegt. Stefna náttúralækn-
ingamanna hefur vissulega breytt
lífsstíll manna, en hlutverki hennar
er ekki lokið. Stefna sem þessi er
í endalausri þróun og ég veit að
erlendis eru virtir læknar farnir að
beita náttúralegum lækningaað-
ferðum í stað lyfjagjafar. Ég held
að skoðanir manna á þessu máli
mótist af því hvorum megin þeir
sitja við borðið.“
Ýmsir möguleikar virðast koma
til greina í sambandi við rekstur
heilsuhælisins. Upphaflega var
hælið rekið af miklum eldhugum
sem öllu vildu fórna fyrir stefnu
sína og hefur heilsuhælið skipað
ákveðinn sess hjá almenningi fram
til þessa. Menn hafa yfírleitt verið
stoltir af starfsemi þess og stefnu
og því ólíklegt að þeir æski þess
að heilsuhælið „detti inn í kerfið“
sem venjuleg sjúkrastofnun. „Þeir
hljóta að finna lausn á þessu, full-
orðnir mennirnir,“ sagði eldri kona
þegar um hælið var rætt og
virðist húnverða sannspá því sam-
kvæmt síðustu fréttum hafa yfir-
læknarnir verið endurráðnir og er
vonast til að starfsemi hælisins
verði komin í eðlilegt horf um miðja
þessa viku.