Morgunblaðið - 16.06.1991, Blaðsíða 15
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. JÚNI 1991
C 15
—------!
S' S
O «o _
_ -s
< JS JS
eftir Vernharð Linnet
ÞEGAR fréttin um andlát Stan
Getz barst um heimmn hrönnuðust
minningarnar upp. Ég sit rétt fyr-
ir framan stóra sviðið á djasshátíð-
inni í Juan-Les-Pins sumarið 1970
þegar maður sest við hlð mér. Ég
lít á hann. Vá, Stan Getz. Archie
Shepp er að spila trylltan framúr-
stefnudjass. Hann skrúfar saxafón-
inn sundur og saman meðan hann
blæs og Stan hlustar af athygli.
Þannig var hann alla ævi. Lét nýja
strauma aldrei framhjá sér fara
og nýtti þá í tónlist sinni — agaði
og Iagaði að Stan Getz-stílnum.
Hvernig hann nýtti sér framúr-
stefnuna má best heyra á tímamót-
askifu hans Sweet Rain. Þegar
Archie hætti að blása sté Stan á
sviðið og þá meitlaði hver tónn
lagræna hugsun í knöppu formi.
Þarna heyrði ég hann fyrst í hold-
inu þó tónlist hans hafi hljómað í
eyrum mér frá barnsaldri. Þegar
hann blés með Mulligan og Sweets
á The Jazz Giants, þegar hann blés
með Chet Baker á Stan Meets Chet
og ekki síst þegar hann spann yfir
strengjaútsetningum Eddie Saut-
ers á Focus. Þá skífu taldi hann
alla tíð sína bestu.
Það liðu ellefu ár þar til ég
heyrði Stan aftur tónleikum.
Þá blés hann í Laugardals-
höll á Listahátíð í Reykjavík.
Einn af fremstu nemendum
hans sat með sælubros á vör
alla tónleikana — Gunnar
Ormslev.
Stan var með unga drengi í hljóm-
sveitinni í Laugardalshöll, en einsog
Miles Davis fannst honum hann eflast
í samvinnu við æskumenn og bæði
Gary Burton og Chick Corea hófu sinn
frægðarferil hjá honum. Að einu leyti
var hann ólíkur mörgum öðrum: hann
borgaði drengjunum vel.
Bestan heyrði ég Stan á Norðursjáv-
ardjasshátíðinni 1987. Þar var hann
með kvartettinn sem hljóðritaði Anni-
versary (Emarcy). Kenny Barron á
píanó, Rufus Reed á bassa og Victor
Lewis trommur. Þvílíkur samleikur.
Nokkru fyrir þessa tónleika hafði fund-
ist æxli í lunga Stans, en hann neitaði
að leggjast undir hnífinn fyrren fjög-
urra mánaða tónleikaferð sem samið
hafði verið um væri iokið. Þá var
æxlið fjarlægt ogr reyndist það ill-
kynja. Síðast heyrði ég Stan á tónleik-
um á sama stað sumarið 1989. Þá var
af honum dregið, en hugsunin jafn
skýr sem fyrr og tónninn fagur. Hon-
um var farið eins og Dexter Gordon,
allt sem hann blés var töfrum slegið.
Stan Getz lét krabbann ekki aftra sér
frá tónleikaferðum og í marsbyrjun í
ár hélt hann þrenna tónleika til að
hljóðrita nýja skífu í Montmartre í
Raupmannahöfn. Sú verður hans síð-
asta og við hæfi að hún skyldi tekin
upp í Montmartre þar sem hann blés
saxaffinsiiis
best og mest. Stan var auglýstur á
Norðursjávardjasshátíðinni í sumar en
þeim tónleikum aflýsti sá sem sterkari
er hveijum einbeittum mannshug.
Stan Getz fæddist í Ffladelfíu árið
1927 en ólst upp í Bronx-hverfinu í
New York. Foreldrar hans voru rúss-
neskir gyðingar og bjuggu við mikla
fátækt. Hann fór að blása í munn-
hörpu þegar hann var tólf ára gamail
en þegar hann var þrettán vantaði
bassaleikara í skólahljómsveitina. Hon-
um var fenginn bassi og hann fór að
spila, en þegar hann tók hljóðfærið
með sér heim sagði mamma hans:
„Það er annaðhvort þú eða bassinn —
það er ekki pláss fyrir ykkur báða í
íbúðinni." Hann spiíaði þó á bassann
í hálft ár, en langaði þá í hljóðfæri til
að leika á laglínur. Pabbi hans keypti
handa honum altósaxafón sem kostaði
35 dollara. Þegar Getz var 16 ára
sagði vinur hans honum frá því að
Jack Teagarden vantaði tenórsaxafón-
leikara. Getz fékk lánaðan tenór og
blés fyrir Big T. Hann var ráðinn og
átti að fá 70 dollara á viku. Faðir
hans gaf hónum fararleyfi, mamma
hans var í heimsókn hjá föður sínum
í Fíladelfíu, og Getz hóf flakk sitt um
veröldina með djassinn í farangrinum.
Getz var alinn upp á gyðinglegan
hátt og hann vissi vel hvað það var
að tilheyra kúguðum minnihlutahópi.
Það er engin tilviljun að margir bestu
djassmeistarar hvíta kynstofnsins eru
annaðhvort gyðingar eða af ítölsku
bergi brotnir. Þeir áttu það sammerkt
negrunum að vera hæddir og hijáðir
í Bandaríkjunum.
„Þegar ég settist að í Los Angeles
árið 1943 fékk ég foreldra mína til
að flytjast þangað, en það var erfitt
að fá íbúð. í blaðaauglýsingum stóð:
— Engin börn, hunda né júða. Við
bjuggum lengi í einu herbergi innaf
rakarastofu."
Stan Getz varð frægur er hann lék
með hljómsveit Woody Hermans 1947.
Áður hafði hann leikið með sveitum
Stan Kentons, Jimmy Dorseys og
Benny Goodmans. Hann var með Stan
Kenton þegar hann heyrði fyrst í
manninum sem hafði meiri áhrif á leik
hans en nokkur annar. Sá var að sjálf-
sögðu Lester Young. Eitt kvöld var
hann á veitingahúsi með Stan Kenton
og spurði hann hvernig honum þætti
Lester Young. Kenton svaraði: „Spuni
hans er alltof einfaldur." Getz sagði
upp á stundinni.
Þetta atvik lýsir vel skapferli Stan
Getz svo og dálæti hans á Lester Yo-
ung. „Hann var fyrsti tenóristinn sem
ég heyrði Ieika lagrænt, skapa yndis-
legar laglínur. Saxafónninn er fram-
lenging mannsraddarinnar og það er
sama hversu flóknir sólóar þínir eru —
þeir verða alltaf lagrænir. Ég reyndi
aldrei að stæla Lester en hann var svo
yndislegur að hann síaðist inn í mig.
Hann var alltaf að syngja lag á saxa-
fóninn. Síðasta skiptið sem ég'hitti
Lester var á bar í París. hann var fár-
veikur en brosti til mín og sagði: —
Þú ert söngvarinn minn.“
Stan Getz blæs á Listahátíð í Reykjavík 1981.
Ævi Stan Getz var ekki dans á rós-
um. Hann giftist ungur, eignaðst þijú
böm og skildi. Hann ánetjaðist heróíni
og 1954 gerði hann tilraun til að ræna
lyfjaverslun í Seattle vopnaður leik-
fangabyssu. Hann sá þó að sér og
þegar hann var kominn uppá hótelher-
bergið sitt hringdi hann í apótekið til
að biðjast. afsökunar. Símtalið var rak-
ið og lögreglan braut upp hurðina á
hótelherberginu, lamdi Getz iililega og
fangelsaði. Málinu lauk með dómssátt,
en þegar hann snéri heim til Los Angel-
es var honum stungið í fangelsi fyrir
eiturlyfjaneyslu. í þá daga var mönn-
um ekki boðið á meðferðarstofnanir
heldur stungið í fangelsi og þar dvaldi
Getz við illa vist í hálft ár. Þegar hann
var nýsloppinn út lentu börn hans í
bílslysi og slasaðist næstelsta barnið
alvarlega. Sem betur fór lifðu þau slys-
ið af en Getz stóð á barmi hyldýpis.
Þá varð það honum til happs að kynn-
ast sænsku stúkunni Monicu Silferski-
old. Þau voru gift til ársins 1987.
„Þegar ég hitti Stan Getz fyrst var
hann 27 ára gamall en hugsaði eins
og hann væri 17,“ sagði Monica eitt
sinn. „Hún bjargaði lífi mínu,“
sagði Stan.
Stan Getz tókst að vinna bug á eitur-
lyfjunum og 1958 settust þau Monica
að á Sjálandi. „Ég þurfti á sálarró að
halda — henni er erfitt að ná í Banda-
ríkjunum."
1961 snéri Stan aftur heim til
Bandaríkjanna. Þá sagði hann: Evr-
ópubúar leggja stund á djass eins og
hvert annað listform. En þeir verða
ekki að leika hann. Hér er djassinn
baráttutónlist þeirra minnihlutahópa
sem fyrst og fremst leika hann: negra,
júða og ítala. Hér er suðupotturinn.
Ég vildi óska að hægt væri að ná jafn-
vægi milli áreitisins sem maður verður
fyrir í Bandaríkjunum og sköpunar-
gleðinnar sem maður finnur í Evrópu."
1962 hljóðritaði Getz lög eftir Gil-
berto og Jobim með gítarieikaranum
Charlie Byrd — skífan sló í gegn og
bossanóvaæðið hófst. Getz fór að vinna
Grammy-verðlaun og þurfti ekki að
hafa peningaáhyggjur upp frá því. En
veraldleg gæði skiptu minnstu máli —
Getz varð að spila öll kvöld eins og
sönnum djassmanni sæmir og ekkert
féll honum verr en að spila ekki eins
vel og mögulegt var — þá fannst hon-
um hann hafa brugðist áheyrendum
sínum.
Getz bjó yfir yfirburðatækni og oft
heyrðist sagt að hann æfði átta tíma
ádag.
„Ég spila ekki á saxafóninn án þess
að hafa meðspilara og ég hef leikið
næstum hvert kvöld sem ég hef lifað.
Ég hef verið á djammsessjónum þar
sem blásið hefur verið í 24 tíma stans-
laust. Þegar mað.ur var ungur og varð
að leika með danshljómsveitum varð
maður að leika frá hjartanu eftir vinnu.
Við hittumst þá heima hjá einhveijum
eða á einhvetjum klúbbi. Það var lokað
og maður blés eins lengi og mann lang-
aði til. Kannski voru þetta æfingar,
en þær voru dásamlegar."