Morgunblaðið - 10.07.1991, Side 12

12
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 10. JÚLÍ 1991
Nokkrar athugasemdir vegna
viðtals við Atla Gíslason hrl.
— sækjanda í máli „Þýsk Islenska“
eftir Jónatan
Sveinsson
í Morgunblaðinu sunnudaginn
30. júní sl. er birt grein, sem hefur
annars vegar að geyma viðtal við
Atla Gíslason hrl., skipaðan sækj-
anda í máli ákæruvaldsins á hendur
forstjóra og fyrrum starfsmanni
fyrirtækisins Þýsk íslenska hf. hér
í borg, og hinsvegar frásögn blaða-
mannsins af viðhorfum sækjandans
til ýmissa álitaefna í málinu. Dómur
í máli þessu gekk fyrir skömmu í
Hæstarétti og vakti að vonum
nokkra athygli. Ekki er það ætlun
mín sem skipaðs verjanda annars
ákærða í málinu að fjalla um sjálf-
an dóminn, þótt til þess væri ærin
ástæða, heldur hitt sem sækjandinn
lætur hafa eftir sér, annars vegar
um störf okkar verjendanna í mál-
inu og hinsvegar um atbeina og
framlag hans sjálfs sem sækjanda
til þeirra ákvörðunar Hæstaréttar
að lækka og milda refsingar hinna
ákærðu frá því sem ákveðið var í
dómi undirréttarins, Sakadóms
Reykjavíkur, sem kveðinn var upp
5. desember 1990.
Nokkur nýlunda er það fyrir mér
sem fyrrverandi saksóknara um
langt árabil, að sækjandi opinbers
máls láti hafa við sig blaðaviðtal
um mál sem hann hefur farið með
af hálfu ákæruvaldsins og endan-
legur dómur er genginn í. Ekki
hvað síst undrar mig að sækjandinn
skuli telja viðeigandi að fjalla í
blaðaviðtaii um einstaka þætti í
meðferð málsins, svo ekki sé nú
talað um tilburði hans til að fella
miður jákvæða dóma um frammi-
stöðu okkar veijendanna í málinu.
Það sem fyrst bar á góma milli
blaðamannsins og sækjandans var
sú ákvörðun okkar veijendanna að
afla fræðilegra viðhorfa nokkurra
valinkunnra íslenskra lögfræðinga
og eins erlends (dansks) um nokkur
grundvallaratriði lagalegs eðlis í
úrlausn þessa sakamáls, sem fyrir
margar sakir er mjög sérstætt og
í ýmsum efnum, einkum réttarfars-
legum, afar erfitt úrlausnar. Áður
en ég vík að viðhorfum sækjandans
til þessa framtaks okkar, sem í
raun er tilefni þessa greinarstúf,
þá þykir mér rétt að upplýsa lesend-
ur um raunverulegar ástæður þess-
arar ákvörðunar okkar.
Þegar við veijendurnir fengum
endurrit héraðsdómsins í hendur á
sínum tíma, sem var mikill að vöxt-
um, eða tæpar 150 blaðsíður, urðum
við ekki aðeins fyrir vonbrigðum
með sjálfa niðurstöðu dómsins og
þær þungu refsingar sem þar voru
dæmdar, heldur undraði okkur
mjög öll efnistök dómenda á sjálfum
ákæruefnunum. Okkur sýndist
dómaramir ekki aðeins fara langt
út fyrir ákæruna sjálfa hvað varðar
sjálf ákæmefnin, heldur var þess
hvergi getið í sjálfum dómnum
hvaða kröfur við hefðum haft uppi
í málinu vegna skjólstæðinga okkar
og því síður, að greindar væru
málsástæður, sýknuástæður, sem
við veijendur hvor fyrir sig höfðum
haft uppi til stuðnings kröfum okk-
ar.
Af þessum annmarka dómsins
leiddi, að ekki fengust svör við
ýmsum lagalegum álitaefnum, sem
vamir okkar framar öðru byggðust
á. Þetta verklag dómendanna í hér-
aði var ekki aðeins skýlaust brot á
lagaskyldum þeirra við samningu
sjálfs dómsins, sbr. 2. mgr. 166.
gr. laga um meðferð opinberra
mála, heldur beinlínis óvirðing við
okkur veijendur sem slíka, svo ekki
sé nú minnst á hina ákærðu menn,
skjólstæðinga okkar. Raunar sáust
þess engin merki í sjálfum héraðs-
dóminum, að við veijendur hefðum
komið þar nærri, nema okkur voru
dæmd málsvarnarlaun.
Þetta voru hinar raunverulegu
ástæður þess, að við ákváðum að
leggja nokkrar þessara áleitnu
spurninga, sem dómurinn hafði
skotið sér undan að svara, fyrir
nokkra reynda og velmetna lög-
fræðinga, hæstaréttarlögmenn, nú-
verandi og fyrrverandi dómendur í
héraði og fyrir Hæstarétti, prófess-
or í lögum við Háskóla íslands og
virtan danskan fræðimann í lögum.
Svo sem þessi upptalning ber með
sér, var þess gætt að svarendur
væru af hinum ýmsu sviðum fræði-
greinarinnar. Allir fengu þeir sömu
spurningarnar og sömu forsendur
hverrar spurningar. Öllum var gerð
grein fyrir því, að svör þeirra kynnu
að verða notuð í þessu tiltekna máli.
Ég leyfi mér að fullyrða, að allar
forsendur og sjálfar spurningarnar
voru lagðar fyrir af fýllstu hlut-
lægni og til þess eins ætlast að fá
við þeim fræðileg svör. Öll svörin
voru vel unnin og auðsætt, að fyrir
svarendum vakti það eitt að svara
fræðilegum álitaefnum en ekki
veita okkur liðsinni í störfum okkar
sem skipaðra veijenda ákærðu í
þessu tiltekna máli. Ekki er ástæða
til að rekja hér spurningarnár sjálf-
ar né svörin við þeim, þau standa
að mínu mati fyrir sínu sem fræði-
legt innlegg um þau iögfræðilegu
álitaefni sem þar var um fjallað.
Hitt er meginmálið, að af framan-
röktu má ljóst vera, að hér var leit-
ast við að afla fræðilegra viðhorfa
sérfróðra manna til lögfræðilegra
Hafa ríkisafskipti lagt
íslenskt atvinnulíf í rúst?
eftir Kjartan
Magnússon
Það hefur ekki farið fram hjá
framsóknarmönnum frekar en öðr-
um landsmönnum að ný ríkisstjóm
hefur tekið við völdum. Út af fyrir
sig er það nokkuð sérstakt í ís-
lenskri stjómmálasögu að ný stjórn
hafi tekið við aðeins tíu dögum
eftir kosningar. Hingað til hafa
íslendingar þurft að venjast því
að stjórnarmyndunarviðræður
drægjust á langinn, oft um nok-
kurra mánaða skeið, með tilheyr-
andi þjarki og tímaeyðslu. í þetta
sinn var ríkisstjórn hins vegar
mynduð á mettíma og sjást þess
nú þegar merki að hún tekur hlut-
ina öðrum tökum en forveri henn-
ar. Af því leiðir að framsóknar-
mönnum er ekki skemmt um þess-
ar mundir. Þeim finnst þeir hafa
verið reknir á vergang eftir að
hafa setið að kjötkötlunum nær
samfellt í tuttugu ár. Styrkur
Framsóknarflokksins hefur að
miklu leyti byggst á ítökum hans
í stjórnkerfínu og getu til að launa
flokksgæðingum veittan stuðning
með ýmsum embættum. Nýafstað-
in stjómarmyndun er því mikið
áfall fyrir ýmsa flokksgæðinga
Framsóknar sem treystu því að
flokkur þeirra myndi fyrirhafnar-
laust sigla þjóðarskútunni inn í
þriðja framsóknaráratuginn.
Fyrir nokkru héldu framsóknar-
menn fund með foringja sínum,
Steingrími Hermannssyni. Þar full-
yrti hann að núverandi ríkisstjórn
væri að ieggja atvinnulífíð í rúst
með því að láta það afskiptalaust.
Það er ástæða til að vekja athygli
lesandans á því að þessi orð eru
mælt á ísiandi anno 1991. Ef þessi
fyrirvari væri ekki hafður á, gæti
fólk haldið að ég væri að vitna í
ræðu eftir Lenín frá árinu 1917
eða Mengistu, fyrrv. einræðisherra
Eþíópíu, frá 1977.
Af orðum Steingríms má helst
ráða að atvinnulífið dafni í réttu
hlutfalli við afskipti ríkisins af
því. En skyldi það vera svo? Fram-
sóknarmenn ættu frekar að velta
því fyrir sér hvort það hafi ekki
einmitt veríð ríkisafskipti sem
lögðu íslenskt atvinnulíf í rúst.
Sósíalismi er ágætt nafn yfir ríkis-
afskiptastefnu. í öllum heimsálfum
eru þjóðir að varpa af sér oki só-
síalismans og taka upp vestrænar
hagstjómaraðferðir. Hægt er að
nefna flest lönd Austur-Evrópu og
jafnvel sum lönd þriðja heimsins í
þessu sambandi. Engum dettur í
hug að það sé verið að leggja eitt
né neitt í rúst með þessum aðgerð-
um nema ef vera skyldi hið sjúka
efnahagskerfi sósíalismans. Þetta
er það sem núverandi ríkisstjóm
er að gera.
í íslensku atvinnulífí eru fjöl-
mörg fyrirtæki sem em löngu orð-
in gjaldþrota. Fyrri ríkisstjóm sóp-
aði vandanum Undir teppið og hélt
lífinu í þeim með lántökum éða
skattpeningum frá almenningi og
vel reknum fyrirtækjum. Núver-
andi ríkisstjóm hefur stigið skref
í þá átt að hætta slíkum ósóma.
Um leið vekur hún góðar vonir um
að hún sé sú eina sem getur leið-
beint (ath. ekki leitt) íslendingum
inn í næstu öld.
Verðmætasköpun í íslensku at-
vinnulífi mun án efa aukast eftir
því sem ríkisstjórnin Iyftir hrammi
sínum af því. Islendingar ættu nú
Kjartan Magnússon
„Engum dettur í hug
að það sé verið að
leggja eitt né neitt í
rúst með þessum að-
gerðum nema ef vera
skyldi hið sjúka efna-
hagskerfi sósíalism-
ans.“
að hafa lært að, eins og þyngdar-
lögmálið, þá eiga viðurkennd efna-
hagslögmál einnig við hér á landi
en höfundur er varla einn úm þá
skoðun að kennslustundin var
óþarflega dýr.
Höfundur er blaðamaður.
Jónatan Sveinsson
*
„Eg ætla ennfremur að
leyfa mér að vona, að
þær yfirlýsingar sækj-
anda, sem ég hef hér
gert að umtalsefni, og
að mínu mati sakfelling
hinna ákærðu á veikum
grunni, komi ekki til
með að túlkast í fram-
tíðinni sem slökun dóm-
stóla á kröfum á hendur
handhöfum ákæru-
valdsins um skýrleika í
framsetningu sakar-
gifta í ákæruskjölum.“
álitaefna, sem sérstaklga reyndi á
í máli þessu og vamir okkar beggja
veijenda byggðust í grundvallaratr-
iðum á.
Ætla hefði mátt, að sækjandinn
hefði fagnað þessu framtaki okkar
veijendanna en því var nú öðruvísi
farið. í málflutningi sínum fyrir
Hæstarétti varði hann löngum tíma
í að atyrða okkur veijendurna fyrir
þetta framtak okkar og fann spurn-
ingunum, forsendum þeirra og þar
af leiðandi svörunum, flest til for-
áttu.
í greindu blaðaviðtali heldur
sækjandinn þessum málflutningi
áfram á svipuðum nótum og í mál-
fiutningi sínum fyrir Hæstarétti.
Hér bætir hann ýmsu við, sem hann
að sjálfsögðu leyfði sér ekki að orða
fyrir Hæstarétti, svo fráleitt sem
það er, og er mér hreint út sagt
óskiljanlegt að ráða í, hvað vakir
fyrir þessum annars ágæta og hæfa
koljega mínum.
I greininni er haft eftir honum
innan tilvitnunarmerkja: „Það er
harla óvenjulegt, ef ekki einsdæmi,
að lögð sé fram í dómi lögfræðileg
álit um lagaatriði, sem dómstólnum
er ætlað að leysa úr.“
Ef hér er rétt skilið, þá er hér
verið að halda því fram, að það sé
ekki aðeins óvenjulegt heldur eins-
dæmi að leggja fyrir dómendur,
eins og hér var gert, álit sérfróðra
manna um lagaatriði og rétta túlk-
un þeirra. Þetta þykir ekkert tiltök-
umál, séu slík viðhorf komin út á
bók, en að mati sækjandans er frá-
leitt að kynna slík viðhorf kunn-
áttu- og fræðimanna, sé þeirra afl-
að með framanlýstum hætti. Hvað
með ef þessi sömu viðhorf kæmu
nú formlega út í bók eða í fræðirit-
um, svo sem tímariti lögfræðinga?
Seinna í sömu málsgreininni er
haft eftir sækjandanum: „í Hæsta-
rétti situr landslið íslands í lög-
fræði, þeirra hlutverk er að skera
úr ura lagaatriði og þeir þurfa ekki
álit annarra."
Hvað gengur sækjandanum til
með slíkum yfirlýsingum? Hvern er
sækjandinn að upplýsa? Ekki lög-
menn eða aðra kunnáttumenn, sem
einhverntíma hafa komið að gangi
dómsmála. Fráleitt tel ég að slíkt
skjall sé til þess fallið að auka á
virðingu almennings á dómstólum
landsins og þaðan af síður að skapi
þeirra ágætu og hæfu persóna sem
sitja Hæstarétt.
Sækjandi setur ennfremur fram
í umvöndunar- og kvörtunartón, að
með framtaki okkar með öflun þess-
ara lögfræðilegu álitsgerða hefðum
við raskað einhveiju jafnræði aðila
í máli þessu og farið bak við hann
sem sækjanda. Þetta viðhorf sækj-
andans byggist á þeim grundvallar-
misskilningi hans, að við höfum
með þessu verið að afla sönnunar-
gagna í málinu með öflun þessara
álitsgerða. Þetta er að sjálfsögðu
rangt og verður að gera kröfu til
manns í hans stöðu að hann geri
glöggan greinarmun á öflun sönn-
unargagr.a í refsimáli og öflun
fræðirita eða álits fræði- eða kunn-
áttumanna um lagaatriði. Um jafn-
ræði aðila í sakamáli á borð við það
sem gerist í einkamálum getur aldr-
ei verið að ræða eðli málsins sam-
kvæmt. Þar hallar alltaf á sakborn-
ing. Ég skil því ekki kvartanir sækj-
anda í þeim efnum.
Samkvæmt réttarfarslögum er
það hlutverk sækjanda í opinberum
málum......að stuðla að því, að hið
sanna og rétta komi í ljós og yfir
höfuð að létta dómara starfið með
málflutningi sínum“. Skyldi nú af-
staða sækjanda, svo sem hún fram
kemur í þessu blaðaviðtali og raun-
ar einnig í Hæstarétti, vera líkleg
eða til þess fallin að þessu markm-
iði allra markmiða, viðunandi rétta-
röryggi þegnanna, verði náð? Vel
rækt hlutverk sækjenda í opinber-
um málum er mikilvægur hlekkur
til þess að svo megi verða. Ég leyfi
mér svo sannarlega að vona, að
þessar og aðrar yfirlýsingar sækj-
anda í umræddu viðtali séu ekki til
marks um það, hvers vænta megi
af honum sem sækjanda í opinber-
um málum í framtíðinni. Hann hef-
ur alla burði að leysa slík verkefni
vel_ af hendi.
I lok viðtalsins er sækjandinn
inntur álits á því, hvað ástæður
hann telji liggja til grundvallar
þeirri ákvörðun Hæstaréttar að
dæma ákærðu til mun vægari refs-
ingar en gert var í héraðsdóminum.
Svar sækjandans vekur ekki síður
furðu mína en áðurgreindar yfirlýs-
ingar hans, sem gerðar hafa verið
hér að umtalsefni.
Haft er eftir honum eftirfarandi:
„Mín skýring er sú að ég bar fram
nýjar og mildandi ástæður fyrir
Hæstarétti sem horfðu til refsi-
lækkunar en þær komu ekki til álita
fyrir sakadómi."
Enn kemur þessi annars ágæti
kollegi mér í opna skjöldu. Áður
hafði hann einfaldlega rangt fyrir
sér en hér segir hann hreinlega
ósatt af einhveijum ástæðum.
í áfrýjunarstefnu málsins er
krafíst þyngingar refsingar frá því
sem ákveðið var í hinum áfrýjaða
dómi. í kröfugerð sinni fyrir Hæsta-
rétti gerði sækjandi ekki einungis
kröfu til þess að sakfelling ákærðu
í hinum áfrýjaða dómi yrði stað-
fest, heldur yrðu þeir einnig sak-
felldir fyrir þau ákæruatriði sem
þeir voru sýknaðir af í héraði. Þá
gerði hann ennfremur þá kröfu að
refsing beggja ákærðu yrði þyngd.
Sækjandi sparaði sig hvergi í mál-
flutningi sínum fyrir Hæstarétti til
að ná þessum kröfum sínum fram
en hafði ekki árangur sem erfiði.
Jafnframt gerir hann með þessum
yfirlætislegum ummælum í skyn,
að lítill veigur hafi verið í vörn
okkar veijendanna. Slíkt oflæti
kann sjaldan góðri lukku að stýra.
Um dóminn sjálfan tel ég ekki
ástæðu til að ijalla á þessum vett-
vangi. Dómurinn á eftir að verða
mikið lesinn, bæði af leikum og
lærðum. Til hans kemur til með að
verða oft vitnað og af honum kem-
ur til með að verða dreginn marg-
víslegur lærdómur, ekki síst af þeim
sem fara með rannsókn ætlaðra
skattlagabrota á frumstigi. Ég ætla
ennfremur að leyfa mér að vona,
að þær yfírlýsingar sækjanda, sem
ég hef hér gert að umtalsefni, og
að mínu mati sakfelling hinna
ákærðu á veikum grunni, komi ekki
til með að túlkast í framtíðinni sem
slökun dómstóla á kröfum á hendur
handhöfum ákæruvaldsins um
skýrleika í framsetningu sakargifta
í ákæruskjöium. Væntanlega verð-
ur dómurinn ekki heldur til þess,
að slaki komi á sönnunarbyrði
ákæruvaldsins um allt er lýtur að
því, að sakfellisskilyrðum sé full-
nægt í málum af þessu tagi.
Höfundur er
hæstaréttarlögmaður.