Morgunblaðið - 24.11.1991, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 24. NÓVEMBER 1991
AÐFARANÓTT 6. apríl 1942 sigldi þýskur kafbátur inn á Bakkaflóa og setti
í land á sunnanverðu Langanesi njósnara á vegum þýsku leyniþjónustunnar.
Þegar þetta gerðist, var norðaustanbylur, og var maðurinn á hrakningi í 16
klukkustundir, áður en hann náði að bænum Felli í Skeggjastaðahreppi nær
dauða en lífi. Hann gaf sig strax fram við bresk hernaðaryfirvöld, enda hafði
hann aldrei ætlað sér að starfa fyrir Þjóðveija. Maðurinn gerðist síðan gagnn-
jósnari á vegum bresku leyniþjónustunnar og starfaði við það til stríðsloka,
en þá hélt hanri af landi brott. Fram að þessu hefur saga manns þessa verið
á fárra vitorði. í fyrra kom út bókin Með kveðju frá Sankti Bernharðshundin-
um Halldóri, þar sem fjallað var um njósnir Þjóðverja hér á landi á stríðsárun-
um. í því sambandi benti Ólafur K. Magnússon ljósmyndari öðrum höfundi
bókarinnar, Ásgeiri Guðmundssyni sagnfræðingi, á það, að í bókinni
The Double Cross System eftir Sir John Masterman væri sagt frá
áðurnefndum gagnnjósnara, sem gekk undir dulnefninu COBWEB
(kóngulóarvefur). Ásgeiri tókst síðan að komast að því, hver
maður þessi er og hvar hann er búsettur.
Hann heitir Ib
Ámason Ri-
is, ættaður
frá Ísafírði,
sonur Áma
Aðalbjarn-
arsonar Riis
skipstjóra og
stórkaupmanns í Kaupmannahöfn og
konu hans Lovísu Nielsen Riis, sem
einnig var frá Isafirði. Ib Árnason
Riis er fæddur og uppalinn í Kaup-
mannahöfn, en hann var íslenskur
ríkisborgari, þegar þessi atburðir
gerðust. Hann hefur verið búsettur
í Kalifornínu frá 1955 og er nu
bandarískur ríkisborgari, en lítur
samt á sig sem Islending. Eiginkona
hans er Sigrún Þórarinsdóttir Riis
úr Reykjavík.
Fyrir nokkrum dögum kom út hjá
bókaforlaginu Skjaldborg ævisaga Ib
Árnasonar Riis, Gagnnjósnari Breta
á íslandi, eftir Ásgeir Guðmundsson,
þar sem hulunni er svipt af starfi
hans fyrir bresku leyniþjónustuna.
Hér fara á eftir tveir kaflar úr ævi-
sögu hans, nokkuð styttir. í þeim
fyrri segir frá því, þegar Ib Árnason
Riis er hafður í haldi í fangelsi breska
hersins á Kirkjusandi. Morgun einn
er flogið með hann austur á land til
að ná í senditækið, sem hann hafði
grafið þar í jörð, og síðan er hann
fluttur til London og hafður þar í
haldi í einangrunarfangelsi. í síðari
kaflanum segir nokkuð frá gagnn-
jósnum hans fyrir bresku leyniþjón-
ustuna.
í einangrunarfangelsi
í London
Eldsnemma morguns nokkrum
dögum síðar var mér sagt, að ég
ætti að fara í stutt'ferðalag. Þetta
var alveg fyrirvaralaust og kom flatt
upp á mig.- Ég var varla undir það
búinn að fara í ferðalag, því að einu
fötin, sem ég hafði, voru einkennis-
búningurinn minn og frakkinn, en
mér hefði ekki veitt af að hafa peysu
líka. Ég fór út á Reykjavíkurflugvöll
í fylgd með Cartwell höfuðsmanni
og tveimur undirforingjum (serge-
ants). Þar stigum við upp í amerísk-
an flugbát af Catalínugerð með am-
erískri áhöfn. Ferðinni var heitið til
Þórshafnar og þaðan til þess staðar,
þar sem ég hefði grafið senditækið
mitt í jörð. Við flugum ekki beina
leið til áfangastaðar, heldur með
ströndum fram vestur og norður um
land, m.a. yfir ísafjörð, því að Amer-
íkanarnir voru að nota tækfærið til
að taka Ijósmyndir úr lofti í leiðinni.
Flugbáturinn lenti á Þórshöfn síðla
dags, og Tony Smurthwaite kom á
báti út að flugvélinni til að flytja
okkur í land. Við gistum á Þórshöfn
um nóttina, en næsta morgun héld-
um við áleiðis á staðinn, þar sem ég
hafði grafið tækið, ásamt íslenskum
leiðsögumanni, sem Tony hafði út-
vegað. Hann var um þrítugt, mjög
fámáll en var greinilega þaulkunnug-
ur öllum staðháttum á þessum slóð-
um og kunni að fara með hesta. Við
vorum fimm, ég, Cartwell höfuðs-
maður, undirforingjamir tveir og
leiðsögumaðurinn. Við
höfðum einn hest til reiðar
hver og einn burðarklár
að auki. Þegar við kom-
um á þær slóðir, þar sem
ég taldi mig hafa grafið
senditækið og skammbyss-
una, fór ég að svipast um og
reyna að átta mig á sþaðhátt-
um. Þegar ég gróf tækið, var
svartamyrkur og bylur, en nú
var hábjartur dagur og glaðasól- V
skin, þannig að allt var öðruvísif
umhorfs. %
Það tók mig því nokkum tíma
að finna rétta staðinn. En það
tókst, og þegar tækið kom í ljós,
rak Cartwell höfuðsmaður upp fagn-
aðaróp. Hann var mjög æstur og
kunni sér ekki læti fyrir fögnuði, en
leiðsögumaðurinn horfði steinhissa á
aðfarirnar. Cartwell var mikið í mun,
að leiðsögumaðurinn kæmist ekki á
snoðir um, hvað það var, sem við
vorum að grafa upp. Hann dró mig
því afsíðis og
bað mig að
segja á ís-
lensku, að
þetta væru allt
persónulegir
munir mínir,
sem ég hefði
haft með mér
til landsins. En
ég sagði hon-
um, að það
stoðaði ekki.
Maðurinn gæti
séð, hvemig
þessu væri
pakkað inn.
Eins og gef-
ur að skilja,
varð leiðsögu-
manninum
starsýnt á að-
farirnar, þegar
undirforin-
gjamir voru að
grafa tækið
upp. En Cartw-
ell höfuðsmað-
ur var ekki á
þeim buxunum
að gefast upp, og þegar tækið kom
í ljós, sagði hann upphátt, að þarna
væru persónulegir munir mínir og
annað í þeim dúr. En auðvitað lét
.leiðsögumaðurinn ekki blekkjast.
Hann var enginn heimskingi, og hver
sem var gat sagt sjálfum sér, að það
var ekki gengið frá persónulegum
munum á þann hátt, sem var gert í
þessu tilviki, þ.e. að pakka þeim inn
í gúmmíhjúp, sem var svo þykkur,
að það þurfti hníf til að opna hann.
Og það var gaman að sjá svipinn á
leiðsögumanninum, þegar var verið
að festa böggulinn á hestinn og Cart-
well sagði honum, að hann þyldi
ekki mikinn hristing. Það var svo
augljóst, að maðurinn lagði ekki
minnsta trúnað á, að hér væri um
persónulega muni að ræða.
Ég hafði ekki sagt Bretum frá
skammbyssunni, sem ég var með og
gróf skammt frá senditækinu. Hún
varð því eftir þarna, og ég geri ráð
Áttavitinn sem Ib hafði
.5, með sér þegar hann gekk
á land á Langanesi.
brogaralega klæddir menn frá
bresku leyniþjónustunni M.I.6 (SIS).
Fyrirliði þeirra var Ronald Reed.
Hann var sagður vera sérfræðingur
í fjarskiptum. Við tókum næturlest-
ina til London og komum þangað
næsta morgun. Það var ekkert vatn
að hafa í lestinni, svo að ég gat ekki
rakað mig, og var því kominn með
smáskegghýjung. Ég var sem fyrr í
einkennisbúningnum góða, en var
búinn að fjarlægja af honum öll
þýsku merkin nema hnappana, en
enginn tók eftir þeim. Þegar ég tók
nasistamerkið af búningnum, hirtu
Bretar þau öll. „I want that one.”
(Ég vil fá þetta), sögðu þeir. Þeir
höfðu tekið af mér þýsku sígarett-
urnar mínar og eldspýturnar líka, en
á hvoru tveggja voru hakakrossa-
merki. Þeir hirtu það allt saman, en
ég hefði gjaman viljað fá að halda
þessu sjálfur.
Þegar við komum á járnbrautar-
stöðina í London, biðu þar eftir mér
liðsforingjar og fjórir hermenn í her-
bíl. Ronald Reed kvaddi mig með
þessum orðum: „Við sjáumst bráðum
aftur, og ég vona, að það fari vel
um þig, þar sem þú verður næstu
dagana.” Hann vissi greinilega ekki,
Ib Árnason Riis.
Myndin var tekin í
Reykjavík árið 1943.
Það var oft þr^ingt setinn bekkurinn í kafbátunum, en með einum slíkum
fór Ib til íslands á vegum Þjóðverja.
Dr. Hellmut Lotz, sem hafði yfirumsjón með
njósnutn Þjóðverja á íslandi.
fyrir, að hún sé enn þar, sem ég
gróf hana í jörð. Ég hefði ekkert á
móti því að fara þangað einhvern
tímann aftur og athuga, hvort hún
er þar ekki enn. Hún hlýtur að vera
þar, og ég er viss um, að ég gæti
fundið staðinn aftur. Ekki veit ég,
hvernig hún er á sig komin eftir all-
an þennan tíma. Ég hafði ekkert
plast til að vefja hana í, því að það
var varla til þá, en vafði einhvers
konar olíudúk utan um hana og einn-
ig skyrtu, sem ég var með í bakpok-
anum. En það var frost í jörðu, þeg-
ar ég gróf hana, eins og áður hefur
komið fram, og ég býst við því, að
dúkurinn hafi blotnað, þegar frost
fór úr jörðu. Þó að ég sé orðinn aldr-
aður, þá langar mig að fara aftur
að Felli og á staðinn, þar sem ég
gróf byssuna og senditækið. En ég
á ekki von á því, að sú ósk mín rætist.
Við héldum aftur til Reykjavíkur
í flugbátnum og komum þangað um
kvöldið. Ég fór aftur inn á Kirkju-
sand, og daginn eftir var farið með
mig niður á Tjamargötu 22, þar sem
breski aðmírállinn hafði aðsetur. Þar
var pakkinn, sem senditækið var í
opnaður, og ég var látinn bera kennsl
á innihald hans, senditækið, dulmáls-
lykilinn, dulmálsbókina, leiðarvísinn
og peningana. Mér var einnig sagt,
að ég yrði sendur til London daginn
eftir. Ég lagði af stað þangað
snemma morguns í Lockheed-flugvél
með ástralskri áhöfn, en þegar við
vorum komnir hálfa leið, urðum við
að snúa við til Reykjavíkur vegna
illviðris. Við héldum enn af stað dag-
inn eftir. Það voru engin sæti í flug-
vélinni, svo að ég varð að gera mér
að góðu að sitja á vélbyssum, sem
var staflað á gólfið. Ég naut ferðar-
innar, og það var gaman að sjá
Hebrideseyjar úr lofti.
Vélin lenti í Prestwick í Skot-
landi, og þar tóku á móti mér tveir
hvers konar staður það var, þar sem
ég var hafður í haldi næstu vikuna.
Þegar ég settist inn í bílinn, hand-
járnuðu hermennirnir mig við sætið,
og liðsforinginn sagði: „Mér þykir
þetta leitt, en svona eru reglurnar.
Ég vona, að þú takir þessu ekki illa.”
En honum varð ekki að þeirri von
sinni, því að ég fokreiddist þessari
meðferð og sagði þykkjuþungur: „Ég
er sjálfboðaliði og er kominn til að
hjálpa, en ekki til að vinna gegn
ykkur.” „Já, ég skil það,” sagði liðs-
foringinn, „en ég hef mínar fyrirskip-
anir.” Ég var svo vondur, að ég hellti
yfir hann óbótaskömmum og sagði
ýmislegt, sem ég hefði ekki átt að
segja, kallaði t.d. foreldra hans og
önnur skyldmenni ýmsum Ijótum
nöfnum, en hann hló bara að þessu.
Það var eins og að skvetta vatni á
gæs að vera að æsa sig yfir þessu.
Eftir langan akstur gegnum Lon-
don komum við í einangrunarfang-