Morgunblaðið - 17.12.1991, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 17. DESEMBER 1991

Þorleifur Óskarsson
ÍSLENSK TOGARAÚTGERÐ
' 1945-1970
'
ÍSLENSK
TOGARAÚTGERÐ
1945- 1970
Þorleifur Óskarsson
Fjallað er um togara-
útgerðina á tímabili
mikilla umbreytinga
í sjávarútvegi,
þegar stríðsgróði var
notaður til kaupa á
nýsköpunartogurum.
Höfundur telur, að
komið hafi verið í veg
fyrirversnandi lífskjör
og atvinnuleysi. Bókin
er gefin út í samvinnu
við Sagnfræðistofnun
Háskólans, og er 11.
bindið í ritröðinni
Sagnfræðirannsóknir.
RAFTÆKNI
ORÐASAFN
4
Rfljcindnlmitpnr og fljlrfljciudatœkni
RAFTÆKNI-
ORBAðAFN
4. bindi
Orðanefnd
Rafmagnsverk-
fræðingafélags
Islands
Þetta bindi fjallar um
orð og hugtök á
sviði rafelndalampa
og aflrafeindatækni.
I fyrri bindum er
eftirfarandi efni:
1. Þráðlaus fjarskipti
2. Ritsími og talsími
3. Vinnsla, flutningur
og drelfing raforku.
Handbók fyrir alla,
sem starfa á sviði
raftækni.
Bökaúlgöfa
/V1ENNING4RSJÓÐS
SKÁLUOLTSSTfG 7 • REYKJAVlK
SÍMI 6218 22
Fjölbreytileiki og deigla
Bókmenntir
Skafti Þ. Halldórsson
Matthías Johannessen: Puglar
og annað fólk. Ljóð. Iðunn. 1991.
Fjölbreytileiki og deigla eru þau
orð sem fyrst koma í hugann þeg-
ar nýrri ljóðabók eftir Matthías
Johannessen er flett. Fuglar og
annað fólk er efnismikil bók, 143
blaðsíður. Skáldið kemur víða við,
yrkir um margt úr samtíðinni og
grípur á ýmsum kýlum. Komið er
inn á alþjóðamál, hrun stalínism-
ans, afskipti skáldsins af dr. Banda
og vikið er að eyðniógninni og fleiri
samtímameinum. En einnig eru
kvæði sem taka á almennari við-
fangsefnum. Skáldið er greinilega
áhyggjufullt um ýmsan framgang
mála er snerta framtíð jarðarinnar
og landsins. En svo eru einnig ljóð-
ræn og persónuleg ljóð, ljóð um
ástir, fegurð náttúrunnar, for-
gengileikann, dauðann og margt
fleira.
Matthías hefur löngum þótt
mælskt skáld og ljóð hans talin
útleitin, orðmörg, opinská og ljóð-
ræn. Allar slíkar alhæfingar um
jafn fjölbreytilegan skáldskap og
Matthías hefur látið frá sér fara
eru að ýmsu leyti hæpnar en ein-
hver flugufótur er þó fyrir þeim.
Þetta er að minnsta kosti sú ímynd
sem skáldið hefur í augum margra
lesenda. Það kemur því nokkuð á
óvart að ljóðin í hinni nýju bók eru
mörg hver mjög knöpp að efni og
formi. Sum eru jafnvel stuttir afor-
ismar. Margt er þar einnig ort í
gamansömum og háðskum tóni
sem ég minnist ekki að hafa orðið
var við áður í svo ríkum mæli í
ljóðum skáldsins.
Matthías hefur löngum leitað
eigin leiða þegar kemur að ljóð-
forminu og lagt mikið upp úr því
enda eru ljóð hans óstýrilát hvað
það varðar. Það er aldrei að vita
hvort efni þeirra útheimtir laus-
beislað form eða bundið. I hinni
nýju ljóðabók eru flest ljóðin með
rími og ljóðstöfum. En þar með
er ekki sagt að ljóðformið sé hefð-
bundið. Matthías notar gjarnan
enjambment, þ.e. byrjar setningar
í miðri ljóðlínu, lætur hálft orð ríma
— rímar t.d. „glasi“ á móti „grasi-
/vaxinn“ (s. 49) — eða hefur rímið
inni í miðri ljóðlínu. Allt þetta ger-
ir að verkum að ljóðið virðist mun
lausbeislaðra en það er.
Stutt ljóð útheimta gjarnan
bundið form. Mörg ljóðanna í bók-
inni eru aðeins tvær til þijár línur
og minna að forminu til sum á
tvíkvæða hætti, s.s. stúfhendu. í
myndrænu smákvæði segir t.a.m.
svo (s. 47):
Skuggar af kríum skjótast við höfuð mér
og skemmta sér.
Oft eru þessi smákvæði þó kald-
hæðnir aforismar með jafnlöngum
vísuorðum. Fyrri hendingin er þá
gjarnan í alvarlegra lagi en hin
síðari spottar hina fyrri (s. 5):
Lífið er broslegt leikhús, þú átt
að leika sem verst og sem flesta grátt.
Þessi smákvæði eru að vísu ekki
öll eftirminnilegur skáldskapur
eins og t.a.m. þessi vísa: „Enn er
hún Una/ með áhyggjur af
Hruna.“ (s. 33). En margt af þessu
er vafalaust til gamans gert. Sat-
íra, háðsádeila, hefur löngum verið
vopn í höndum manna sem vilja
koma þjóðfélagslegri eða siðferði-
legri ádeilu sinni á framfæri; allt
frá því að hún komst á landakort
bókmenntanna á dögum Rómveija
á borð við Horatius. Hér á landi
sást fyrst til hennar í svonefndum
heimsósómakvæðum. Matthías
birtir allnokkur háðsádeilukvæði í
hinni nýju bók sinni. Einna best
þykir mér honum takast upp í
kvæði þar sem ráðist er að mann-
legi'i hræsni, yfirdrepsskap og rógi
(s. 83):
í dag var helzta rógstunga bæjarins borin
með blygðunarlausri virðing til jarðneskrar
moldar
og hástigslýsingarorð voru ekki skorin
utan af því hve kempan hneig vösk til foldar
því prestur hélt uppi passlegii andakt með trega
og píndi markvisst og þónokkuð djöfullega
alla sem komu að votta virðingu sina
en vissu að sólinni tekst nú ögn betur að skina.
Miklu nær gömlu heimsósóma-
kvæðunum fornu er kvæði sem
Matthías yrkir af töluverðum
þunga um þann óvin „sem hreiðrar
um sig í blómlegum felubúning/
og baktalar mann“ (s. 143). Kvæð-
ið nefnist Að leikslokum enda tap-
ar baktalarinn ávallt að lokum
„því taktlausa stríði/ sem tvöfeldn-
in vann“.
Höfundur fjallar einnig um kald-
hæðni og þverstæður tilverunnar
og sögunnar og hikar ekki við að
setja sjálfan sig í það samhengi
eins og t.a.m. í kvæðinu Ósýnileg
hönd sögunnar (s. 121):
Það fellur allt og nú er Ríta Hayworth einnig
horfin af sviðinu. Gamlir stalínistar
orðnir hægri klíka eins og við sem börðumst
gegn þeim erum vist líka ...
Vissulega eru mörg kennileiti
kunnugleg þegar við sækjum heim
fugla og annað fólk í hinni nýju
ljóðabók. Borgarskáldið Matthías
hefur frá fyrstu tíð gjarnan fjallað
um náttúruna út frá sjónarhorni
borgarbarnsins. Hér sjáum við
dæmi um slíkt: „Um Húsafellsskóg
liggur hraðbraut á Arnarvatns-
heiði/ og ágæt veiði við Réttar-
vatn/ eitt.“ (s. 60). Einnig heyrum
við ef vel er hlustað bergmál úr
bókinni Morgunn í maí en ljóð-
heimur hennar snérist um æsku-
veröld skáldsins á tímum síðari
heimsstyijaldarinnar þegar menn
hér á norðurhjara fæddust „inní
hugsun Hitlers" (s. 39) og veröld
skáldsins „hrundi saman/ í vörðu-
lausri styijöld“, eins og segir í hinni
nýju bók.
Matthías yrkir sig líka svo að
segja eins og áður í gegnum aðra
höfunda. I bókinni er eitt kvæði,
lengra er önnur, þar sem mjög er
vísað í verk Marios Vargas Llosas
og kvæðið reyndar byggt á þeim.
Raunar er vísanagleði eitt einkenni
þessarar bókar. Fyn' en varir erum
við farin að fjalla um „nyfómaníska
veiru“ (s. 41) Emmu Bovary eða
Beru úr Heimsljósi Halldórs Lax-
ness. Við stöndum einnig í eins
konar ritdeilu með skáldinu um
Das Ewig-Weibliche við Philip
Larkin og skáldið kennimerkir
gjarnan kvæði sín með einhvers
konar tilvísunum. Þannig nafn-
greinir Matthías í lok kvæða skáld
eða félög, Platon, Músavinafélagið,
St. Th. einsog hann vilji kenna
kvæðin við þessa aðila enda eru
tengslin oft nokkuð gagnsæ. En
þó er það stundum að Matthías
seilist nokkuð langt í þessum vís-
unum.
Fuglar koma víða við sögu í ljóð-
um Matthíasar. Stundum tengjast
þeir ástinni á náttúrunni eins og
þegar hann segir að rjúpan sé
„yndislegt atvik á kyrrlátum degi/
og ást mín á þér er sólskin og
gamaldags tregi/ ég sé þig í lyngi
sem ljómar af glitrandi perlum/
og lengra í burtu er vorið með
máríuerlum“ (s. 15). Fuglar eru
líka nálægt ástarfundum. Um það
vitnar þessi einfalda mynd sem vex
við nána skoðun: „Það bergmálai'
enn af hennar ástarorðum/ þegar
Matthías Johannessen
árgalinn syngur við lyng og grös
einsog forðum.“ (s. 17).
Matthías á að sönnu sinn
fegurðarheim en þó er það nú svo
að víða er eins og sá heimur sé
rofinn af einhveijum ótta eða
kvíða. Ógn sækir að sem vekur
hroll og á einum stað líkir hann
þessum hrolli við „fugl sem sprett-
ur upp af eggjum og ber/ ótta
dauðans í vængjum sér“ (s. 13).
Óttinn er af ýmsum toga, m.a.
tregablandin vitneskja um að ald-
urinn er að færast yfir. „Ég er
kominn ósköp vel á veg“ (s. 117),
segir á einum stað og dauðinn
verður víða að yrkisefni. En ekki
hefur skáldið síður áhyggjur af
framtíð lands og jarðar. Ahrifa-
sterk túlkun þess kvíða finnst mér
hófstillt kvæði sem skáldið nefnir
’91: Þar er fögru sólarlagi líkt við
siglingu og sú sýn rofin með vísun
í hinstu orð Snorra Sturlusonar (s.
119):
Ójarðnesk jörð,
siglir sól
við sunnangolu.
Svefnlaus nótt
fer gulum seglum
hægt út (jörð.
Kyrrð og dagslaus þögn
og moldarbirta
brýnir bitlaus skörðin
eigi skal höggva,
segir jörðin
Það er alltaf ánægjulegt þegar
virt og viðurkennd skáld hafa hug-
rekki til að fara nýjar leiðir í ljóða-
gerð sinni. Ég fæ ekki betur séð
en skáldið vaxi af þessu verki.