Morgunblaðið - 26.01.1992, Blaðsíða 16

MÓRGUNBLÁÐÍÐ SUNNUDAGUR 26. JANUAR 1992
eftir Elínu Pólmodóttur,
teikning og myndir úr Popular Mechonics
í JÚLÍ í sumar verður gerð enn ein veigamikil tilraun til þess
að ná flugvélunum sex, sem fórust á Grænlandsjökli á stríðsár-
unum, upp á yfirborðið, en þær liggja grafnar á 85 m dýpi
tindir ís og snjó. Eftir tvær tilraunir undanfarin sumur, sem
sýndu loks fram á að flugvélunum verður ekki náð upp í heilu
lagi, verður nú beitt nýrri tækni og reynt að ná þeim upp í
hlutum. Frá þessu er sagt í janúarhefti Popular Mechanics.
En sem kunnugt er tókst Ioks að finna þessar dýrmætu flugvél-
ar í jöklinum með hjálp Helga Björnssonar jöklafræðings og
félaga hans og íssjárinnar sem þeir hafa þróað hér og smíðuð
var á Raunvísindastofnun háskólans. Flugvélarnar hafa legið
frosnar í jöklinum í 50 ár. Vélarnar, sem eru af B-17 og P-38
gerð, eru orðin dýrmætir safngripir og þykja vélarnar mikill
fengur ef hægt verður að bjarga þeim svo „flugsveitin megi
fljúga aftur“. I greininni í Popular Mechanics eftir Michel Lamm
og Gregory T. Pope segir svo frá baráttunni við að finna og
ná þessum einstæðu flugvélum úr jöklinum:
Reynt verðurí
sumar að ná sex
hervélum frá
stríðsárunum í
hlutum upp úr
joklinum
júlímánuði 1942 sátu tvær B-17
og sex P-38 flugvélar og 25 óláns-
samir flugmenn föst á jökulhett-
unni á suðausturhluta Grænlands.
Flugsveitin var á leið frá Kanada
til Islands þegar váleg veður og
rugiingslegt radíosamband varð til
þess að þær sneru við. En mikið
rok hrakti þær af ieið. Þær urðu
eldsneytislausar og magalentu á
jöklinum. Flugmennirnir höfðu
sent út SOS-merki, en máttu bíða
í níu daga þar sem þeir létu fyrir-
berast í B-17 vélunum áður en
hundasleðaleiðangur bjargaði
þeim. Flugvélamar 8 voru skildar
eftir og féllu brátt í gleymsku.
15. júlí 1992 mun flugvél úr
„Týndu flugsveitinni" loks koma
aftur fram í dagsljósið, ef allt
gengur að óskum. í sumar hyggst
hópur bandarískra áhugamanna
byrja að hala flugvélarnar upp úr
sinni köldu gröf í jökiinum — þær
liggja undir 85 metrum af ís og
snjó eftir 50 heimskautavetur.
Þessi einstæði björgunarleiðangur
verður hápunkturinn á afar erfiðu
leitar- og björgunarverkefni, sem
tekið hefur tíu ár, og fylgst hefur
verið með í blíðu og stríðu um
allan heim.
Á árinu 1981 vakti frásögn eins
af flugmönnunum úr „Týndu flug-
sveitinni" athygli tveggja Banda-
ríkjamanna frá Átlanta, flugverk-
takans E.Patricks Epps og arki-
tektsins Richards L. Taylors. Þeir
stofnuðu Grænlands leiðangursfé-
iagið. Verkefni þess skyldi vera
að finna flug-
vélarnar og
skila þeim
heim til
Bandaríkj-
anna.
Leiðangurs-
menn leituðu
án árangurs í meira en
sex ár. Loks hittu þeir
1988 á málm með hjálp
íslensks jarðeðlisfræð-
ings, Helga Bjömssonar,
og ísjár sem hann hefur
þróað. Þetta er radartæki
sem getur séð niður í jök-
ulinn og til hliðar. Nú
fannst hver flugvélin úr
„Týndu flugveitinni“ á
fætur annarri. Allar átta
flugvélamar höfðu ýst
með framskriði jökulsins
— í fylkingu — rúmlega
hálfan annan kílómetra
frá upprunalega lending-
arstaðnum.
Þessi uppörvun lyfti
rækilega undir væntingar
leiðangursmanna. Flug-
vélarnar væru þarna
geymdar óskemmdar í
heilu lagi. Sigri hrósandi
skyldu Epps og Taylor
fljúga þeim af jökulhett-
unni.
Full ferð áfram
En milii leiðangurs-
manna og drauma þeirra
birtist raunveruleiki jök-
ulsins — þeir áttu enn
eftir að bijóta sér leið nið-
ur á þennan grafna fjársjóð.
Til þess völdu þeir vatnsgufu.
Fyrst breytti annar björgunar-
manna hreinsitæki fyrir bílavél
í háþrýstigufutæki sem svo að
segja bunaði í gegn um ísinn.
Þegar komið var 85 metra nið-
ur rakst borinn í málm.
Það varð þó ekki fyrr en á
næsta ári að björgunarmenn
sjálflr komust í snertingu við
flugvélamar. Sumarið 1989
bræddi fímmti leiðangurinn á
jökuiinn 10 metra víða holu
niður á B-17 flugvél og kölluðu
„Big Stoop“. Þeir fóðruðu
göngin með plastpípum og létu
sveifarsnúinn
kjarnabor síga niður í
holuna. Þegar tennurnar bitu í
málm drógu þeir hann upp á
yfírborðið og losuðu úr honum
bita af álröri úr flugvélinni.
Sumarið 1989 var líka fyrsta
ár svo nefnds „Gophers“, merk-
ilegs tækis sem kennt er við
nagdýr, og átti eftir að sanna
ágæti sitt sem vinnuhestur
þessa verkefnis. Að ofan er það
á stærð við öskutunnu og gat
étið sig gegn um 60 sm þykkan
ís á klukkustund. Gufuketill
uppi á ísnum sendi heitt vatn
gegn um koparrör umhverfís
útbúnaðinn í göngunum. Upp-
runalegi Gopher-útbúnaðurinn
bræddi 90 sm öxli leið um 20
metra niður áður en holan
skekktist og hann sat fastur.
Bræðsluvatn
Sumarið 1990 hélt leiðang-
urinn aftur á jökulinn með
nýja og endurbætta útgáfu af
bornum, sem þeir kölluðu Su-
per-Gopher. Þijátíu leið-
angursmenn og mörg tonn af
útbúnaði var flutt á staðinn
með C-30 skíðaflugvélum,
sem flugdeild strandgæslunn-
ar í New York lagði til.
Þetta sumar voru
leiðangursmenn að springa af
ákafa og eftirvæntingu. Með
Super-Gopher ætluðu þeir að
bræða 120 sm víð göng niður að
flugvélagrafhýsinu. Samtímis
skyldi flókinn kjarnabor
íá opna miklu víðari göng niður
á eina af P-38 vélunum. Þetta
tæki, sem smíðað var upp úr
hleðslusnigli úr korngeymi, skóf
fremur en bræddi 5 metra kring
um sig, um leið og það sópaði ís-
hraglinu að miðju holunnar. Þar
spýtti blásari því í gríðarstóran
nælonpoka, sem var dreginn upp
á yfírborðið með rafknúinni vindu.
Þessi tvö tæki mjökuðust jafn
og þétt og borinn lenti á staðnum
6. júní. En heimskautasumarið
lagði blauta hönd á fyrirtækið.
Rúmlega 20 metrum undir yfir-
borði jökulsins liggja skil milli
snævar og jökulíss. I sumarleys-
ingunni hripar vatn niður að þess-
um skilum og þar verður til vatns-
ósa lag. Þegar borinn og snigil-
blásarinn fóru gegn um þetta lag,
fylltust þeir af vatni úr brædda
snjónum og ísnum. Vatninu úr
borholunni var dælt upp, en dæling
réði ekki við víðari göngin sem
snigillinn hafði opnað og stöðvað-
ist hann á 36 metra dýpi. Til allr-
ar hamingju kólnaði í veðri og
hægði á bráðnuninni, svo að Tayl-
or gat brátt spennt á sig ólarnar
og rennt sér niður göngin.
Kaldur veruleikinn
Taylor rifjar upp þessa upplifun,
sem bæði reyndist súr og sæt:
„Borinn hafði lent hjá vél númer
2 við hliðina á flugstjórnarklefan-
um. Ég leit á vélina og sá að hún
var í besta lagi. Blökurnar á vélar-
hlífinni voru opnar og þetta leit
stórkostlega út. Upp á jökulinn
kom ég með þær miklu fréttir að
flugvélamar væru í full-
komnu lagi. Leiðangurs-
menn biðu þama uppi
og með stórri slöngu
var hreinsaður út hell-
ir, rúmir tveir metrar á
hæð og 3,6 m á breidd.
í leiðangrinum 1992 á heitt vatn
úr slöngum að bræða helli kring
um P-38 flugvélina. Borinn Super-
Gopher, til vinstri, á að víkka hol-
una svo að leiðangursmenn geti
híft vélarhlutana upp á yfirborðið.