Morgunblaðið - 26.01.1992, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐÍÐ SUNNUDAGUR 26. JANUAR 1992
Sænski utanríkisráðherrann Sten Andersson (lengst til hægri) skálar við baltneska starfsbræður sína
eftir að stjórnmálasambandi var komið á í ágúst síðastliðnum. f upphafi árs 1991 lagði Andersson
blátt bann við hvers konar sagnfræðilegri endurskoðun og nýrri framsetningu á því óhreina pólitiska
mjöli sem Svíar geyma enn í pokahorninu frá árunum skömmu fyrir seinni heimsstyrjöld og frá stríðs-
árunum.
Svíar beita baltneska
flóttamenn valdi þegar
þeir eru fluttir nauðugir
úr landi í Svíþjóð árið
1945 og afhentir sovésk-
um yfirvöldum.
færa fjármuni Eystrasaltsríkjanna
þegar í stað til sovéska ríkisbank-
ans. Og þannig komst baltneski
gullforðinn í hendur ráðamanna í
Moskvu þegar hinn 15. júlí 1940,
fyrirhafnarlaust og án tafar.
Per Albin Hansson var á sínum
tíma forvígismaður „þjóðarheimilis11
- hugmyndafræðinnar sem liggur
til grundvallar sænska velferðarrík-
inu; hann rökstuddi síðar undanlát-
semi sína við sovésk yfirvöld á þá
lund, að vegna „samningaumræðna
sem í gangi voru við Rússland"
hafi það þá verið „betra að fallast
strax á þessa kröfur, heldur en að
þurfa síðar að fallast á þær undir
þvingunum."
Sænsk stjómvöld létu heldur ekki
þar við sitja, því að á eftir gullinu
létu þau senda öll þau skip frá
baltnesku ríkjunum sem á þeim
tíma lágu í sænskum höfnum til
Sovétríkjanna. Sendiráðsbyggingar
Eystrasaltsríkjanna í Stokkhólmi
voru einnig fengnar sovétstjóminni
til fullra yfírráða, ásamt öllum inn-
anstokksmunum og skjalasöfnun til
að auðvelda leyniþjónustu Stalíns
störfin.
En Svíar vildu líka fá eitthvað
í aðra hönd fyrir þjónustulund
sína og stimamýkt. í
samningaviðræðum um efna-
hagsmál við ráðamenn í Moskvu,
þar sem Sovétmenn fóm fram á
100 milljóna s.kr. lán, lögðu
stjómvöld í Stokkhólmi á það
sérstaka áherslu að samtímis
yrði að fullu gengið frá öllum
útistandandi sænskum fjárkröf-
um í baltnesku ríkjunum, en þær
námu á þeim tíma tæplega 120
milljónum sænskra kr. Til þess
að mýkja Rússa gaf ríkisstjórnin
í Stokkhólmi meira að segja út
opinbera yfirlýsingu til sovéskra
yfirvalda 6. nóvember 1940, þar
sem innlimun Eystrasaltsríkj-
anna með sovésku hervaldi var
viðurkennd sem fullkomlega lög-
leg aðgerð: „Innlimun ríkjanna
Eistlands, Lettlands og Litháens
í Samband sósíalískra sovétlýð-
velda var í einu og öllu gerð af
fúsum og fijálsum vilja, og hefur
sænska ríkisstjómin einnig
viðurkennt þær breytingar sem
orðið hafa í því sambandi."
Aðeins lítilræði að launum
Fullur vinsemdar fullvissaði sov-
éski utanríkisráðherrann Vjatsj-
éslav Mólotov Svía þá um, að skaða-
bótakröfur þeirra í Eystrasaltslönd-
unum ættu í gmndvallaratriðum við
rök að styðjast og væra í öllu lög-
mætar. Svíþjóð væri þá, „auk
Þýskalands, einasta landið sem veitt
yrði fyrirgreiðsla af þessu tagi“.
En þegar tekið var að semja í
Moskvu um beinar greiðslur frá því
í febrúar 1941, var öriæti Sovét-
manna brátt á enda. Viðræðunum
um skaðabótagreiðslur lauk 30. maí
1941 með undirritun samkomulags.
I þessu samkomulagi lýstu stjórn-
völd í Moskvu sig reiðubúin til að
greiða Svíum út í hönd 20 milljónir
s.kr. fyrir sænskar eignir í Eystra-
saltsríkjunum sem í heild voru
metnar á 77,3 milljónir s.kr. Þessar
20 milljónir skyldu skoðast um
heildarappgjör allra fjárkrafna
Svía; meira var ekki að fá.
Aðeins þremur vikum síðar réð-
ust Þjóðveijar á Sovétríkin, og nas-
istar hemámu Eystrasaltsríkin þrjú.
Þá vildu sænsk stjómvöld skyndi-
íega ræða við þýsku ríkistjórnina
um -„viðunandi lyktir mála' í Sam-'
baiidi. við sænskar eignir í baltnesku
ríkjunum". Þá hafði Svíum ekki
borist nema 2,4 milljón s.kr. sem
fyrsta greiðsla upp í skaðabætumar
frá Moskvu.
Þessi upphæð var lengi vei allt
og sumt sem Svíar höfðu upp úr
krafsinu fyrir svik sín við Eystra-
saltsríkin. Þýsku nasistamir höfn-
uðu beiðni Svía og vísuðu um leið
til sovésk-sænska samkomulagsins
um skaðabótagreiðslur; höfðu Þjóð-
veijar alls ekki í hyggju að láta
Svía fá neina hlutdeild í baltnesku
bráðinni sem þeir höfðu hremmt.
Flekkaðar hendur
Frá og með árinu 1943, þegar
Sovétmönnum var tekið að ganga
mun betur í viðureigninni við þýsku
innrásarherina, tóku sovésk stjóm-
völd að þjarma að Svíum. Moskvu-
stjórnin bar Svíum á brýn, að þeir
hefðu brotið gegn hlutleysisstefnu
sinni, Þjóðveijum í hag. Fyrir slíkt
athæfi yrðu Svía því að sýna iðrun
sína í verki. í því sambandi höfðu
Rússar , framar öllu í huga svo-
nefndá sovéska flóttamenn á
sænskri grund. Og þeir vora alls
ekki svo fáir í Svíþjóð sem töldust
til þessa hóps: Hermenn sem höfðu
komist undan í stríðsbyijun og
bjargað sér yfír til Svíþjóðar, sumir
úr fangabúðum í Þýskalandi, Nor-
egi og Finnlandi, liðsmenn úr Rauða
hernum, óbreyttir borgarar úr
sovéskum þrælkunarbúðum.
En langstærsti hópur flótta-
manna í Svíþjóð vora þó þeir mörg-
þúsund Baltar, sem flúið höfðu yfir
Eystrasalt, þar að auki 167 svokall-
aðir baltneskir stríðsfangar; Baltar
sem barist höfðu með hersveitum
Þjóðveija, þeirra á meðal vora einn-
ig baltneskir sjálfboðaliðar í SS-
sveitunum.
Allt þetta fólk vildi Stalín nú fá
flutt heim til sinna „sovésku heim-
kynna“. Stjórnvöld í Moskvu vísuðu
til leynilegs samkomulags við
bandamenn, þar sem gert var ráð
fyrir því, að sovéskir borgarar yrðu
fluttir nauðugir aftur til Sovétríkj-
anna, ef þeir hefðu af einhveijum
ástæðum orðið innlyksa í öðrum
ríkjum_ og snéru ekki heim sjálfvilj-
ugir. I hótunartóni gerði sovéska
stjórnin sænskum stjórnvöldum
grein fyrir því, að „af hálfu Rússa
yrði erfitt að skilja það, ef sænska
stjórnin gerði eitthvað til að tor-
velda framsal fólksins".
Strax í októbermánuði 1944 vora
870 Sovétmenn, sem verið höfðu í
sovéska hemum eða starfað við
hann, handteknir í flóttamannabúð-
unum skammt frá Stokkhólmi að
næturlagi í leynilegri skyndíaðför
sænska hersins, og mennirnir flutt-
ir til hafnarbæjaríns Gávle og þaðan
um Finnland til Leningrads. Þá
leyfðu sænsk stjórnvöld fulltrúum
frá sovéska hernum aðgang að
flóttamannabúðum í Svíþjóð, svo
að þeir gætu tekið landa sína í
gegn, t.d. með þvi að hafa í hótun-
um um refsiaðgerðir gegn nánustu
aðstandendum flóttamannanna í
Sovétríkjunum. Fram til loka ársins
1945 vora 1.500 Rússar „leiddir á
brott“ eins og sænski dómsmálaráð-
herrann Möller á þeim tíma umorð-
aðl framsal þessara manna. Svíar
framseldu einnig 146 menn frá
Eystrasaltslöndunum, sem klæðst
höfðu þýskum einkennisbúningum;
þeirra beið hefnd Stalíns, pyndingar
og svo dauðinn. Rithöfundurinn Per
Olov Enquist lýsir þessum atburð-
um í heimildaskáldsögu sinni „Hinir
framseldu" frá árinu 1968. I bók-
inni Iýsir hann því á áhrifamikinn
og átakanlegan hátt, hvemig hinir
örvæntingafullu menn lögðu hönd
á sjálfa sig til að verða örkumla,
hvemig tvær tylftir manna voru
orðnir svo máttfarnar af langvinnu
mótmælasvelti, að það varð að
draga þá um borð í sovéska heim-
flutningaskipið í Trqlleborg; hvern-
ig einum þeira tókst að fremja
sjálfsmorð á hafnarbakkanum.
Baltar á óskalistanum
Sænsk stjórnvöld mölduðu ein-
ungis í móinn, þegar röðin var kom-
in að óbreyttum baltneskum borg-
urum sem flúið höfðu til Svíþjóðar.
Um það bil 6.500 þeirra voru taldir
Svíar og komið fram við þá sem
landa í Svíþjóð, þetta vora svo-
nefndir Eistlands-Svíar, sem fluttir
höfðu verið heim til Svíþjóðar fyrir
árið 1944. Auk þeirra var einnig
um að ræða 22.000 Eistlendinga,
2.500 Letta og 500 Litháa sem flú-
ið höfðu til Svíþjóðar.
Þessari „hneykslunarheliu“ vildu
sovésk stjórnvöld líka „skilyrðis-
laust láta ryðja úr vegi“. Þetta
væri mál sem varðaði grundvallar-
afstöðu stjórnarinnar í Moskvu,
„sem beinlínis snerti sjálfan orðstír
Sovétríkjanna". Varautanríkisráð-
herra Sovétríkjanna, Dekanosov,
spurði tvístígandi Svíana ógnandi:
„Ætlar sænska ríkisstjórnin í raun
og veru fremur að beygja sig fyrir
einhverri væminni stemmningu,
heldur en að tryggja sér góð tengsl
við Sovétríkin?"
Eftir þessa lexíu leyfðu sænsk
stjórnvöld sovéskum flokkserind-
rekum aðgang að baltnesku flótta-
mannabúðunum í Svíþjóð, og létu
flóttafólkið þannig vera berskjaldað
fyrir hefndaraðgerðum Sovét-
manna. Þúsundir Balta flýðj á þess-
um tíma frá Svíþjóð. Að lokum
framseldu Svíar svo 2.376 þýska
hermenn, sem höfðu verið í haldi í
Svíþjóð, í hendur Sovétmönnum.
700 bátum sem flóttamenn höfðu
komið á yfir Eystrasalt, var skilað
aftur til Sovétríkjanna.
Sænskir kommúnistar, einnig
forystumenn sænskra verkalýðsfé-
laga, svo og frammámenn í sænska
Sósíaldemókrataflokknum mæltu
eindregið með framsali baltnesku
flóttamannanna í hendur Sovét-
manna. Meðal ákafra stuðnings-
manna framsals flóttamanna var
hinn mikilsvirti alþjóðiegi siðferðis-
postuli Gunnar Myrdal, en hann var
þá viðskiptaráðherra í ríkisstjóm
Pers Albins Hansson. Gunnar
Myrdal var síðar sæmdur Nóbels-
verðlaunum. Honum var mjög um-
hugað um góð viðskiptatengsl Svía
við hin sigursælu Sovétríki á árinu
1945 þegar samdráttaráhrifa eftir-
stríðsáranna var tekið að gæta í
sænsku efnahagslífi.
Vegna afdráttarlausra laga um
hæli fyrir pólitíska flóttamenn,
vegna hins mikla fjölda þeirra sem
hlut áttu að máli og vegna þeirrar
gífurlegu athygli sem nauðungar-
flutningar alls þessa fólks hefði
vakið um víða veröld, ákvað sænska
ríkisráðið þó samt að hafna kröfu
Moskvu-stjórnarinnar um undan-
tekningarlaust framsal „baltneskra
sovétþegna".
Að lokum féllu Sovétmenn líka
frá hámarkskröfu sinni um fram-
sal. Þeir óskuðu þá eftir láni frá
Svíum upp á einn milljarð sænskra
króna og voru samningaviðræður
um þetta lán í gangi fram á haust
1946, og aftur komu Svíar þar að
fyrri kröfum sínum varðandi skaða-
bótagreiðslur vegna sænskra eigna
í Eystrasaltslöndunum.
En nú var svo komið, að stjórn-
völd í Moskvu vildu ekki ekki einu
sinni fallast á að greiða þann fjórð-
ung upphæðarinnar, sem þau höfðu
þó skuldbundið sig til með samkom-
ulaginu frá 1941. í stað 20 milljóna
sem heitið hafði verið að greiða,
fengu Svíar greiddar rétt um 11
milljónir sænskra króna.
Logasár eftirmáli
Þegar á heildina er litið voru
þetta hin ömurlegustu viðskipti fyr-
ir Svíþjóð og Svíar hafa upp frá
því orðið að burðast með þungar
siðferðilegar klyljar sem þeim hefur
enn ekki tekist að losa sig undan;
þá bætir það ekki úr skák að opin-
berir aðilar í Stokkhólmi hafa allt
fram á síðustu tíma haldið fast við
sína sérkennilegu pólitísku stefnu
gagnvart Eystrasaltsríkjunum.
Langvinn barátta Eystrasalts-
ríkjanna fyrir sjálfstæði sínu hefur
af Svía hálfu verið nídd niður og
farið um hana hraklegum orðum,
jafnvel á valdatíma Gorbatsjovs,
sem „pólitísk stefna baltneskra út-
flytjendahópa sem brenna af hefnd-
arþorsta". Sænski utanríkisráð-
herrann Sten Andersson ríghélt í
þá skoðun sína, að baltnesku ríkin
hefðu „ekki verið hemumin“. Ráðu-
neytisstjórinn í sænska utanríkis-
ráðuneytinu í valdatíð Stens And-
erssonar, Pierre Schori, lét jafnvel
svo um mælt fýrri hluta árs 1991,
að einungis „öfgafullur minnihluti"
í Eystrasaltslöndunum væri fylgj-
andi sjálfstæði.
Lennart Meri, utanríkisráðherra
Eistlands, hikaði þá heldur ekki við
að víkja að spurningunni um „gull-
ið okkar“, þegar Svíar tóku upp
stjómmálasamband við hin sjálf-
stæðu Eystrasaltsríki í ágúst síð-
astliðnum. Sænskur þjóðþingsmað-
ur úr röðum hægrimanna hefur
flutt framvarp til laga um að Svíar
greiði Eistlendingum og Litháum
skaðabætur fyrir gullforða þeirra,
tæpar 300 milljónir sænskra króna.
Sænskir stjórnmálamenn úr
borgaraflokkunum hafa einnig
mælt með því, að komið verði á fót
nefnd sagnfræðinga, sem eigi að
taka sér fyrir hendur að rannsaka
pólitíska stefnu Svía í málefnum
Eystrasaltsríkjanna í heild. Fyrrum
sendiherra Svía í Lundúnum, Leif
Leifland, veit til dæmis enn þann
dag í dag ekki „hvers vegna við
gerðum allt þetta“, en á fjöratíu
ára diplómataferli sínum, kvaðst
Leifland hafa átt í hvað mestum
erfiðleikum með að útskýra þessa
stefnu Svía, það hafí verið honum
mun erfiðara en nokkurt annað mál.
Leif Leifland segist á hinn bóginn
vera þess fullviss, að „í augum
fólksins í landi okkar sé þetta enn-
þá opið flakandi sár“.
(Heimild: Spiegel)
TILBOÐ ÓSKAST
í Chevrolet Blazer S-10 4x4, árg. ’90 (ekinn 10
þús. mílur), Cherokee Jeep 4x4 (biluð vél),
árg. ’84,.Suzuki Fox SJ 410 V 4 W/D, árg. ’85
og aðrar bifreiðar, er verða sýndar á Grensás-
vegí 9, þriðjudaginn 28. janúar kl. 12-15.
Tilboðin verða opnuð á sama stað kl. 16.
SALA VARNARLIÐSEIGNA