Morgunblaðið - 01.03.1992, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 1. MARZ 1992
21
vatnssveit, til að kynna sér gögn um
lífríki vatnsins. Parker kallar það
þjóðarslys að hér skyldi hafa verið
heimilað kísilgúrnám árið 1967 án
þess að umhverfisáhrif þess væru
metin. Hann telur að verstu áhrif
kísilvinnslunnar í Ytriflóa séu trufl-
anir sem verði á setflutningum,
næringargrundvelli lífvera í fæðuvef
vatnafugla og fiska í vatninu og
útfalli þess. Dælingin dýpki vatnið
og lýri búsvæði vatnafugla.
Niðurstöður þeirra sérfræðinga
•sem rannsakað hafa áhrif kísilnáms-
ins á lifríki vatnsins eða fyrirliggj-
andi gögn eru hins vegar ekki á einn
veg.
I skýrslu sem Parker gaf út eftir
veru sína hér kemur fram að aukið
köfnunarefnisaðstreymi, sem hann
telur að tengist beint eða óbeint kísil-
gúrvinnslunni, valdi hættu á breyt-
ingum í tegundasamsetningu þess
vatnagróðurs sem sé ríkjandi frum-
framleiðandi vatnsins, þ.e. standi
undir öllu öðru lífí. Hann telur að
dælingu eigi að hætta í áföngum
eins fljótt og auðið sé. „Hugsanlegt
er,“ segir hann, „að bæta orðinn
skaða með því að jafna svæðið sem
dælt hefur verið af.“
Rannsóknir Sérfræðinganefndar-
innar leiddu í ljós aðrar niðurstöður.
þær að breytingar á aðstreymi köfn-
unarefnis sem rekja mætti til starf-
semi Kísiliðjunnar væru óverulegar
í samanburði við magn efna í vatn-
inu sjálfu. M.ö.o. að mengandi áhrif
frá kísilnáminu væru óveruleg.
Hins vegar sýndu rannsóknirnar
að tilflutningur sets innan vatnsins
hefur breyst verulega vegna dýpkun-
ar Ytriflóa og vegna landriss þar.
Ekki var hins vegar talið mögulegt
að fullyrða um áhrif þess á lífríki
vatnsins án frekari rannsókna.
Takmarkanir á námaleyfinu
til skoðunar
Námaleyfí Kísiliðjunnar gildir til
ársins 2001 en frá því að það var
endurnýjað árið 1985 hefur verk-
smiðjunni aðeins verið heimilt að
dæla hráefni úr hluta Ytriflóa vatns-
ins. Þessar takmarkanir, sem falla
áttu úr gildi í ágúst 1991, hafa nú
tvívegis verið framlengdar, fyrst
fram til 31. mars, þar sem enn hef-
ur ekki verið talinn grundvöllur til
að ákvarða nánar um framhaldið
vegna skorts á vitneskju um áhrif
setflutninga í vatninu á lífríki þess.
Nýlega var skipaður ráðgjafahóp-
ur sem koma á með tillögur til iðnað-
ar- og umhverfísráðuneytis um
áframhaldandi rannsóknir á set-
flutningum svo og tillögur að áfram-
haldandi takmörkunum á námaleyfi
Kísiliðjunnar.
Jón Gunnar Ottósson, deildarstjóri
í umhverfisráðuneytinu, segir að
markmiðið með því að skoða málið
núna sé að komast að niðurstöðu
sem komi í veg fyrir eyðileggingu á
vatninu. „í tengslum við það verða
ýmsar leiðir athugaðar en enn er
ekki hægt að gefa neitt upp. Það
er hins vegár ljóst að það er vilji
beggja ráðherra, iðnaðarráðherra og
umhverfisráðherra, að nýta endur-
skoðunarákvæðið í námaleyfinu því
að ef það væri ekki gert þýddi það
að verksmiðjan hefði óbundnar
hendur í vatninu og það kemur ekki
til greina,“ sagði Jón Gunnar.
Skýrsla sérfræðinganefndar
ekki túlkuð á einn veg
Eftir að skýrsla sérfræðinga-
nefndarinnar kom út sl. sumar, gáfu
deiluaðilar út yfírlýsingar þar sem
fram komu mjög mismunandi túlk-
anir á niðurstöðum hennar.
Sveitarstjórn Skútustaðahrepps
og forsvarsmenn Kísiliðjunnar fögn-
uðu því að ekki hefði tekist að rekja
tengsl milli sveiflna í dýrastofnum
vatnsins og starfsemi verksmiðjunn-
ar.
í ályktun sem sveiíarstjórnin sam-
þykkti skömmu eftir að skýrslan
kom út var áhersla lögð á að stjóm-
in teldi að þar kæmi skýrt fram að
ekki væri um efnamengun að ræða
í Mývatni og ekki þyrfti að hafa
áhyggjur af mældri aukningu nær-
ingarefna í lindarvatni. Óvissa um
afleiðingar af breyttu setreki væri
næg ástæða til að fara með gát við
nýtingu kísilgúrnáúiunnar en fjarri
því næg ástæða til að takmarka
nýtinguna við Ytriflóa.
í umsögn Náttúruvemdarráðs um
skýrsluna var hins vegar ályktað
stöðva bæri kísilgúrtöku úr Mývatni
hið fyrsta og ganga ætti frá nám-
unni á skipulegan hátt auk þess sem
endanleg mörk svæðis og tímamörk
vinnslunnar yrðu ákvörðuð út frá
vísindalegum forsendum og gerð
yrði sérstök áætlun um lok starfsem-
innar.
Kísilnámið ber vitni
um vanþróun
Arnþór Garðarsson, formaður
Náttúruvemdarráðs, segir engan
vafa leika á því að nú þegar liggi
fyrir nægar upplýsingar sem bendi
til að áhrif Kísiliðjunnar á lífríkið
séu skaðleg og ráðið sé á þeirri skoð-
un að henni beri að loka.
Kísiliðjan við Mývatn.
Undantarin ár hefur
veiti verið minni á
svxtinu en nnkkurn
Svipat er að segja
um andastotna sem
verit hafa í meiri
lægt nú en á undan-
förnum sjtttíu árum.
Skýringar á hessu eru
mismunandi.
Hann segir að upphaf þeirrar deilu
sem nú sé í gangi megi rekja til
þess að starfsemi Kísiliðjunnar hafí
hafíst áður en lög um verndun Lax-
ár og Mývatns tóku gildi árið 1974
en verksmiðjan hóf starfsemi sína
árið 1967. „Á þessum tíma gerðu
menn ekki ráð fyrir neinum um-
hverfisáhrifum og því var farið af
stað með rekstur verksmiðjunnar á
þessum viðkvæma stað án tillits til
þeirra. Það má í raun segja að þetta
hafi verið hluti af vanþróun okkar
og frá þessum tíma hafa menn bar-
ið höfðinu við stein," segir Amþór
í samtali við Morgunblaðið.
Hann segir að sveiflukenndar
stofnstærðir dýrategunda á svæðinu
hafí valdið nokkrum erfíðleikum við
mælingar. „Frá 1970 hafa menn
hamrað á því að breytingamar séu
eðlilegar og alltaf er verið að bíða
eftir að þetta lagist aftur. Langtíma-
meðaltalið er hins vegar niður á við
og það er Ijóst að lægðimar í dag
eru mun dýpri en fyrr á öldinni og
hæðimar ekki eins háar.“
Eina fausnin að loka
verksmiðjunni
Nú er talið að kísilnámið hafí rýrt
setflutning úr Ytriflóa yfír í Syðri-
flóa um 10 til 15%. Arnþór segir að
hugsanlega séu þessi áhrif meiri en
það sé ekki hægt að fullyrða neitt
um það. „Það sem við vitum hins
vegar er að ef farið yrði suður fyrir
Teigasund inn á svokallaða Stranda-
boli, sem er næsta vinnslusvæði ef
Kísiliðjan heldur áfram, þá má gera
ráð fyrir enn meiri áhrifum," segir
hann.
Kísilgúrinn í Ytriflóa vatnsins
verður upp urinn eftir fimm ár og
þá mun kísilnám þurfa að hefjast i
Syðriflóa þess ef hægt á að vera að
reka verksmiðjuna.
Arnþór segir þann kost ekki koma
til greina af hálfu Náttúruvemdar-
ráðs og leggur áherslu á að ráðið
hafi miklar skyldur við lífríki vatns-
ins. „Mývatn er afar óvenjulegt vatn
og það liggja ekki fyrir neinar verk-
fræðilegar skoðanir á því hvernig
hægt sé að koma í veg fyrir þau
umhverfisáhrif sem Kísiliðjan veld-
ur. Rekstri hennar fylgir áhætta og
á meðan ekki hafa verið fundnar
leiðir til að draga marktækt úr henni
er eina lausn málsins sú að loka
verksmiðjunni," segir Amþór.
Ekki veruleg áhætta fólgin í
vinnslu sunnan Teigasunds
fram-
kvæmdastjóri Kísiliðjunnar, segist
vera afar óánægður með framgöngu
Náttúruvemdarráðs í málinu og tel-
ur umsögn ráðsins um skýrslu sér-
fræðinganefndarinnar óvandaða. En
þar segir að engir umhverfisþættir,
aðrir en kísilgúmámið, séu líklegir
til að hafa áhrif á lífríki Mývatns.
Sem dæmi nefnir Róbert að ráðið
fullyrði að veðurfar hafí ekki áhrif
á lífríki Mývatns. „Virtir haffræð-
ingar sýna hins vegar fram á að
veðurfar hefur áhrif á lífríki hafsins.
Hér er um að ræða mjög gmnnt
vatn svo ef veðurfar hefur ekki áhrif
á það er jafn óhugsandi að það hafí
áhrif á lífríki hafsins," segir Róbert.
Talsmenn Kísiliðjunnar telja að
ekki hafi verið sýnt fram á það með
rökum að veruleg áhætta sé fólgin
í vinnslu í Bolum, sunnan Teiga-
sunds. „Eina staðreyndin sem liggur
fyrir er að Mývatn mun í framtíð-
inni fyllast af kísilgúr. Aðrar kísil-
gúrverksmiðjur í heiminum taka ein-
mitt hráefni sitt úr uppþomuðum
stöðuvötnum. Allir skilja að fiskar
lifa ekki á þurm landi og endur kjósa
gjaman að vera í vatni. Það má því
til sanns vegar færa að við séum
miklu frekar að bjarga vatninu, en
að eyðileggja það,“ segir Róbert.
Hann segir að talsmenn kísilnáms
í Mývatni séu ekki síðri náttúru-
verndarmenn en andstæðingar þess
og vilji ekki liggja undir ómaklegum
orðrómi um að þeir séu að eyði-
leggja lífríki vatnsins. Hann segir
hins vegar að skilgreining þeirra á
náttúmvemd sé önnur en sú sem
Náttúruvemdarráð styðjist við.
„Náttúmverndarráð virðist skil-
greina náttúruvernd á þann hátt að
láta eigi náttúmna í friði. Við teljum
hins vegar að það sé náttúruvernd
þegar auðlindir sem landið hefur upp
á að bjóða em nýttar skynsamlega
án þess að ganga svo nærri náttúr-
unni að hún bíði verulegan skaða
af,“ segir Róbert og bætir við að ef
lífvænlegt eigi að vera í þessu landi
verði þjóðin að nýta auðlindir þess.
„Við verðum að nýta fískinn í sjón-
um. Við vitum hins vegar aldrei
hvenær kemur að þeirri stund að
þeirri hugmynd skjóti upp í kollum
erlendra öfgamanna um náttúm-
vemd, að rétt væri að koma í veg
fyrir nýtingu á þeim fisktegundum,
sem þetta þjóðfélag byggir á.
Auðvitað geta menn haft skoðan-
ir á því að verksmiðjan stingi í stúf
við náttúmfegurð Mývatnssveitar.
En auðlindirnar em hér og verða
ekki nýttar annars staðar," segir
Róbert. „Þetta er verksmiðja og eins
og aðrar verksmiðjur ekkert for-
kunnarfögur að sjá fyrir þá sem
ekki þekkja. Þeir sem hins vegar
þekkja eitthvað til þessa rekstrar sjá
ákveðna fegurð í honum að því leyti
að þetta er þjóðþrifafyrirtæki sem
vinnur úr innlendum hráefnum, nýt-
ir innlenda orkugjafa og hefur inn-
lent vinnuafl. Þjóðhagslega séð er
fyrirtækið því borðleggjandi og á
tímum þegar saman dregur í hag-
kerfinu finnst mér óvarlegt að rakka
slíkt fyrirtæki niður.“
Skoðanir skiptar í
Mývatnssveit
í Mývatnssveit em skoðanir mjög
skiptar um ágæti Ktsiliðjunnar þó
erfitt sé að fullyrða nokkuð um
hvemig afstaða íbúa skiptist ná-
kvæmlega.
Að sögn Jóns Árna Sigfússonar,
sem búið hefur við Ytriflóa vatnsins
í 62 ár, hefur vatnið í Ytriflóa
grynnst, með landrisi og fyllingu
þess af kísilgúr, um einn metra frá
árinu 1940. „Ég tel því engan vafa
leika á því að Kísiliðjan sé að gera
vatninu gott og er sannfærður um
að ef Kísiliðjan væri ekki í Mývatns-
sveit væri það nú brýnt mál hjá
náttúruvemdarsamtökum hvernig
bjarga ætti Mývatni frá því að fyll-
ast af kísilgúr," segir Jón Árni.
Bændur myndu krefjast
lögbanns á kísilnámið
Þorgrímur Starri Björgvinsson,
bóndi í Garði í Mývatnssveit, segir
að verði kísilnám leyft í Syðriflóa
vatnsins sé búið að leggja náttúm-
vernd á íslandi í rúst. „Eg hef hins
vegar rökstuddan grun um að iðnað-
arráðherra vilji veita Kísiliðjunni
leyfí til vinnslu þar. Spumingin er
hvað hann kemst upp með því að
vinnslan sunnan Teigasunds gæti
þýtt endalok lífríkis við Mývatn,“
segir Starri í samtali við Morgun-
blaðið.
Hann segir að hlunnindi bænda
við vatnið og stór hluti af bútekjum
þeirra muni hrynja verði kísilnám
leyft í Syðriflóa og þeir muni beijast
gegn því með öllum ráðum. „Við
eigum bandamenn, sem fylgjast náið
með því sem er að gerast hér, með-
al náttúruverndarsamtaka víða í
veröldinni. Ef ráðist yrði í vinnslu
sunnan Teigasunds yrði því tekið
afar illa og með svo mikilli hörku
að það yrði geysilegur ófriður," seg-
ir Starri.
Hann segir að með stuðningi er-
lendra náttúruverndarsamtaka yrði
farið í mál og krafist lögbanns á
kísilnámið, á þeim forsendum að
verið væri að bijóta lögin um vernd-
un Laxár og Mývatns með því að
bijóta á bak aftur umsögn Náttúru-
verndarráðs. Starri vill ekki tilgreina
nánar til hvaða aðgerða yrði gripið
en segist vonast til að til ofbeldisað-
gerða þurfí ekki að koma.
Styijaldarástand verði
vinnslan leyfð í Syðriflóa
Starri segist telja að skynsamleg-
ast væri fyrír sveitarfélagið og ríkið
að taka sig saman um að mæta nú
þegar efnalega og atvinnulega þeirri
breytingu sem yrði við það að Kísil-
iðjan hyrfí af vettvangi. „Við erum
ekki að fjandskapast við það fólk
sem býr hér og auðvitað kemur ekki
til greina að því verði hent út og
það missi bæði atvinnu og eignir.
En að leggja verksmiðjuna niður á
fímm árum og skapa um leið atvinnu
fyrir það fólk sem nú byggir afkom-
una á kísilgúmáminu er eina leiðin
til að leysa þetta mál með skynsemi
og í friðsemd," segir hann og bætir
við að annars verði styijaldarástand
i sveitinni og málið muni ekki leys-
ast nema með ósköpum.
Starri segist sannfærður um að
tíminn vinni gegn Kísiliðjunni. „Það
mun ekki þurfa okkur bænduma við
Laxá og Mývatn til þess að Kísiliðj-
unni verði lokað. Það verður hrein-
lega ekki liðið lengi að verksmiðjan
raski því lífríki sem á alþjóða vísu
er talið svo dýrmætt að ekki megi
hrófla við því.“
Bandaríski fiskifræðingurinn Carl
Parker kom hingað til lands á vegum
bænda við Laxá og sunnanvert Mý-
vatn. Að sögn Starra var hann feng-
inn hingað til að meta gögn um líf-
ríki vatnsins þar sem bændumir
töldu vafa leika á því hve mikið fag-
legt gildi rannsókna sérfræðinga-
nefndarinnar væri. „í nefndinni sátu
menn sem ekki voru sérfræðingar
heldur höfðu einungis það hlutverk
að gæta hagsmuna Kísiliðjunnar.
Þetta Iíð setti mark sitt á niðurstöð-
urnar og rýrði faglegt gildi þeirra.
Við fengum því Carl Parker til að
meta rannsóknargögn sem fyrir
liggja um Mývatnssvæðið og á þeim
byggir hann niðurstöður sínar sem
um leið eru viðvömn til stjóm-
valda,“ segir Starri.
Stórar fuflyrðingar
varhugaverðar
Sigurður Rúnar Ragnarsson,
sveitarstjóri í Skútustaðahreppi, tel-
ur varhugavert að setja fram svo
stórar fullyrðingar sem Náttúm-
verndarráð og fleiri hafí gert und-
anfarið um að hætta beri starfsemi
verksmiðjunnar. Þessir aðilar séu
famir að túlka það sem enn hafí
ekki verið mælt. „Það er ekki ágrein-
ingur um hvað þurfí að rannsaka
eða hvernig heldur stendur hann um
það hvemig túlka beri það sem við
vitum í dag,“ segir Sigurður Rúnar
í samtali við Morgunblaðið.
Hann bendir á að í skýrslu sér-
fræðinganefndarinnar komi fram að
vinnslan hafi mest áhrif á einn þátt,
setflutningana. „Þessi þáttur er skil-
inn eftir án þess að hægt sé að full-
yrða neitt um afleiðingar og hvatt
er til frekari rannsókna. Það er því
alls ekki veijandi á gmndvelli þeirra
upplýsinga sem nú liggja fyrir að
láta sér detta í hug að leggja af
þessa starfsemi," segir Sigurður
Rúnar.
700 milfjóna króna
gjafdeyristekjur af vinnslunni
Um 40% af tekjum sveitarsjóðs
Skútustaðahrepps eiga upprana sinn
í verksmiðjunni og þriðjungur íbúa
hefur lífsviðurværi sitt af rekstrin-
um. „Ef ekkert kæmi í staðinn myndi
brotthvarf þessa fyrirtækis draga
svo máttinn úr sveitinni að braut
hennar til hægfara dauða væri
mörkuð," segir Sigurður Rúnar.
Hann leggur áherslu á að efna-
hagsleg áhrif af þvf að leggja verk-
smiðjuna niður myndu snerta fleiri
en Mývetninga eina en þjóðarbúið
fær um 700 milljóna króna gjaldeyr-
istekjur af starfsemi hennar árlega
og um 40-50 milljónir renna til ríkis
og sveitarfélaga í formi skatta. „Fólk
verður að athuga að þetta fyrirtæki
er burðarás atvinnulífsins í af-
skekktri byggð og því verður að
liggja mjög sterk sönnun að baki svo
veijandi sé að leggja starfsemina
af. Stæðu íbúum þessa svæðis hins
vegar til boða sambærileg störf á
sinni heimaslóð mætti athuga málið.
Þá vaknar hins vegar sú spurning
hvort landsmenn hefðu efni á því
að eiga hér ónýtta auðlind," segir
Sigurður Rúnar.
fram . til áramóta ög fyrír skömmu
tíma á úessari öld.
Róbert B. Agnarsson,
Ljósmynd/Rúnar þór
■