Morgunblaðið - 25.04.1992, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. APRÍL 1992
\

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Arvakur h.f., Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðal-
stræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122. Áskriftar-
gjald 1200 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 110 kr. eintakið.
Fullnýting sjávar-
fangsins
Jóhannes Nordal á ársfundi Seðlabankans í gær:
Ovíst er hvenær
má við efnahag
Rannsóknastofnun fiskiðnaðar-
ins hefur á undanfömum
misserum unnið afar þarft starf í
þágu sjávarútvegsins og þjóðarinn-
ar. Úttektir og rannsóknir stofnun-
arinnar benda til að hægt sé að
auka útflutningsverðmæti um millj-
arða króna, ýmist með því að huga
betur að vannýttum fiskitegundum
og því, að nýta betur þann fisk, sem
þegar er unninn, einkum um borð
í frystitogurum. Nýjasta skýrsla RF
fjallar um vinnsluskip og fullnýtingu
sjávarafla. I henni er þess freistað
að gera grein fyrir helztu leiðum til
að fullnýta það sjávarfang, sem um
borð kemur í vinnsluskip íslenzka
fiskiskipaflotans. Talið er að frá
vinnsluskipum okkar fari á næstu
árum um 66.000 tonn af úrgangi
og aukaafla í hafið miðað við að
þau verði 35 talsins. í ágripi skýrsl-
unnar segir höfundur hennar, Jón
Heiðar Ríkharðsson, svo: „Fjárfest-
ingar til þess eins að hirða úrgang
borga sig ekki nema fyrir stærstu
togarana. Arður af því að hirða
úrgang á minni togurunum er háður
því skilyrði að þau skip verði lengd
og að þannig skapist einnig tæki-
færi til að bæta nýtingu á aðalafurð-
um. Breytingar á togbátum borga
sig ekki nema þeir afli meira en
2.000 tonna af bolfiski á ári. Heild-
amiðurstaðan er sú, að það sé þjóð-
hagslega hagkvæmt að ráðast í
breytingar á togurunum í þessu
skyni. Miðað við 10% ávöxtunar-
kröfu fjármagns myndi 3,4 milljarða
fjárfesting til nauðsynlegra breyt-
inga borga sig upp á rúmum þrem-
ur ámm með 22% innri vöxtum.
Árlega myndi hún skila 1,7 milljarði
í aukin útflutningsverðmæti, 350
milljóna hagnaði til útgerða og 150
milljóna hagnaði vegna úrvinnslu
aukaafurða úrgangs í Iandi."
Hér er mikið sagt enda er það
óveijandi að verðmætum sé hent í
hafíð, hvort sem er á samdráttartím-
um eða í góðæri. Hins vegar er það
svo, að yfírleitt þarf erfíðleika til
að vekja menn til umhugsunar um
þau tækifæri, sem fyrir hendi eru.
Þessi skýrsla er mikið verk og felur
í sér margvíslegar upplýsingar. Þar
sem segja má, að verið sé að saka
útgerðarmenn vinnsluskipa um
hirðuleysi og virðingarleysi gagn-
vart auðlindinni og þeim veiðiheim-
ildum, sem þeim hefur verið úthlut-
að eða áskotnazt með öðrum hætti,
verður skýrslan að vera áreiðanleg.
Allur útreikningur verður að vera
réttur og áður en niðurstöður eru
gerðar opinberar þyrfti að fara í
saumana á þeim með útgerðar-
mönnum og skipstjórum þessara
skipa, til að fá að vita hvað fer úr-
skeiðis og hvers vegna þessar leiðir
eru ekki farnar. Er það vegna
ókunnugleika útgerðarmanna, eða
hafa útreikningar þeirra leitt til
annarra niðurstaðna?
í skýrslunni er gert ráð fyrir þvi,
að meltu, sem unnin verði um borð
í fiskiskipunum, sé unnt að selja til
frekari vinnslu í landi á 4.200 krón-
ur tonnið. Á því verði er hag-
kvæmni vinnslunnar grundvölluð,
en 1.185 tonn af meltu eru talin
skila viðkomandi skipi árlegum
hagnaði að núvirði upp á rúma hálfa
milljón. Þama virðist höfundur
skýrslunnar teygja sig heldur langt,
því nánari eftirgrennslanir benda til
þess að erfitt muni að losna við
meltuna hér á landi og verð yrði
miklu lægra en gert er ráð fyrir í
skýrslunni. Má í því sambandi minna
á ummæli Gísla Jóns Hermannsson-
ar, framkvæmdastjóra Ögurvíkur,
hér í blaðinu.
Okkur er fátt mikilvægara við
nýtingu auðlinda hafsins, en að
ganga um hana með virðingu og
nýta til fulls, það sem aflast. Allar
tilraunir til að vekja menn til um-
hugsunar eru nauðsynlegar og af
hinu góða, því hvert brot til batnað-
ar skilar miklu. Hins vegar verður
að gæta þess í umræðunni og út-
reikningum um mögulegan arð af
betri nýtingu, að þar sé stuðst við
raunverulega möguleika og að þeir
aðilar, sem hlut eiga að máli, vinni
saman. Því miður virðist raunin sú,
að mikið skorti á þessa samvinnu
og útkoman verði á þá lund, að út-
gerðarmönnum og sjómönnum fínn-
ist „fræðingaveldið" í landi vera að
gera lítið úr sér. Þannig lenda þeir
í andstöðu við vísinda- og rannsókn-
armenn og þeir hópar, sem verða
að vinna saman, verða andstæðing-
ar þó markmið beggja sé í raun hið
sama; að auka arðinn af auðlindinni
með skynsamlegri nýtingu hennar.
Með þessum skrifuðu orðum er
ekki verið að gera lítið úr viðleitni
Rannsóknastofnunar fiskiðnaðarins
og fleiri til að vekja athygli á mögu-
leikum til bættrar nýtingar sjávar-
fangsins. Aflakaupabankinn og
starfsmenn hans hafa unnið afar
þarft verk, einmitt í góðri samvinnu
við útgerðar- og sjómenn. Afkoma
okkar grundvallast á því að við nýt-
um með skynsamlegum hætti alla
þá möguleika, sem auðlindir hafsins
gefa okkur. Claude Stagg, bæjar-
stjóri í Catalina á Nýfundnalandi,
lýsir ástandinu þar á eftirfarandi
hátt í samtali við sérblað Morgun-
blaðsins um sjávarútveg, Úr verinu,
síðastliðinn miðvikudag: „Með
minnkandi afla hefur mikið skort
á, að vinnsluvirði afurðanna hafi
verið aukið til að skapa meiri at-
vinnu og tekjur. Menn hefðu átt að
fara þá leið fyrir allnokkru og full-
vinna fískinn í neytendaumbúðir hér
í Catalina, í stað þess að senda
blokkir og hálfunnar pakkningar til
frekari vinnslu í Bandaríkjunum.
Þá hefðum við þurft að huga betur
að aukinni nýtingu annarra fiskteg-
unda en þeirra hefðbundnu. Því
miður skorti menn framsýni á þeim
tíma. Nú sjá menn mistökin og það
er sárt að horfa upp á afleiðingarn-
ar, atvinnuleysi hundruða fólks. Það
er ekki of seint að snúa þessari
þróun við, við þurfum að hugsa um
vinnu fyrir Nýfundlendinga, ekki
Bandaríkjamenn. Afkoma okkar og
framtíð er í húfi. Fólk vill fá að
vinna, en sé það svipt stoltinu og
verði á framfæri hins opinbera árum
saman getur ill.a farið.“
Svona er staðan þama í dag. Hún
er svo sannarlega vlti til vamaðar
hverri þjóð, sem byggir afkomu sína
á sjávarútvegi.
Hér fer á eftir í heild ræða dr.
Jóhannesar Nordals, formanns
bankastjórnar Seðlabankans, á
ársfundi bankans í gær:
Fyrir hönd bankastjómar Seðla-
bankans býð ég yður öll velkomin á
þennan 31. ársfund bankans. Er
hann haldinn í tilefni þess, að við-
skiptaráðherra hefur í dag staðfest
reikninga bankans fyrir árið 1991,
en jafnframt hefur ársskýrsla bank-
ans verið gefin út. Auk upplýsinga
um rekstur bankans og starfsemi er
í skýrslunni gerð rækileg grein fyrir
þróun efnahags- og peningamála á
liðnu ári. Mun ég nú að venju gera
nokkra grein fyrir efnahagsþróun
undanfarins árs, en þó beina athygl-
inni sérstaklega að hlutdeild Seðla-
bankans í mótun og framkvæmd
stefnu stjórnvalda í efnahagsmálum.
Fyrir ári fjallaði ég á þessum vett-
vangi sérstáklega um það, hvemig
tryggja mætti áframhald þess aukna
stöðugleika í verðlags- og launamál-
um, sem náðst hafði eftir Iq'ara-
samningana árið 1990. í þeirri um-
fjöllun var lögð sérstök áherzla á
mikilvægi gengisfestu og hvernig
hana mætti treysta með samræmdri
stefnu í fjármálum ríkisins og pen-
ingamálum. Þegar litið er yfir þróun
síðustu tólf mánaða orkar ekki tví-
mælis sá mikli árangur, sem náðst
hefur í þessum málum. Þótt verð-
bólga ykist um stuttan tíma síðastlið-
ið sumar bæði vegna áhrifa launa-
hækkana og aðgerða í ríkisfjármál-
um, sem áhrif höfðu til verðhækkun-
ar, hefur síðan verulega dregið úr
verðhækkunum, og reyndist árshraði
verðbólgunnar síðustu sex mánuði
aðeins um 2% á mælikvarða vísitölu
framfærslukostnaðar. Yfir síðastliðin
tvö ár, þ.e.a.s. frá apríl 1990 til jafn-
lengdar í ár, er árlegur meðalverð-
bólguhraði hins vegar rétt tæplega
6%. Sé litið til hinnar rótgrónu verð-
bólgu, sem einkennt hefur íslenzkt
efnahagslíf áratugum saman, en þó
einkum síðustu tvo áratugi, er hér
vonandi um þáttaskil að ræða, sem
boða að verðbólga hér á landi verði
I framtíðinni að jafnaði sízt meiri en
I iðnríkjum Vestur-Evrópu og Norð-
ur-Ameríku.
Fastgengisstefnan
Sú fastgengisstefna, sem fylgt
hefur verið undanfarin tvö ár, hefur
verið ein meginundirstaða þess
árangurs, sem náðst hefur I launa-
og verðlagsmálum. Síðastliðið haust
var þessi stefna mörkuð með enn
skýrari hætti með sameiginlegri yfír-
lýsingu ríkisstjórnar og Seðlabanka.
Var þar ekki aðeins lögð áherzla á
áframhaldandi stefnu stöðugs geng-
is, heldur ákveðið að vinna skipulega
að því að skapa forsendur þess, að
íslenzka krónan verði síðar tengd
evrópsku mynteiningunni ECU.
Þessu til áréttingar var ECU gefíð
76% vægi I þeirri gengisvog, sem
gengi íslenzku krónunnar hefur mið-
ast við frá síðustu áramótum. Jafn-
framt var I yfirlýsinginni lögð áherzla
á það, að varanleg gengisfesta yrði
aðeins tryggð með samræmdri stefnu
á öðrum. sviðum efnahagsmála, ekki
sízt peningamála, íjármála ríkisins
og launamála. Enn vantar verulega
á, að tekizt hafí að koma á nægilega
samræmdri stefnu I ríkisfjármálum
og peningamálum, eins og ég mun
víkja nánar að síðar. Á launamark-
aðnum standa nú yfir samningar,
sem ég mun ekki gera sérstaklega
að umtalsefni, en hlýt þó að taka
undir þær almennu vonir, sem eru
bundnar við það, að þeir stefni á
engan hátt í hættu þeim stöðugleika
I verðlagi, sem náðst hefur að undan-
förnu. Sú staðreynd, að það mark-
mið að tryggja hér á landi aðeins
2-3% verðbólgu næstu árin sé nú
innan seilingar, er án efa öllum aðil-
um hvatning til sátta og hófsamrar
samningsgerðar.
Þar að auki leikur ekki á tveim
tungum, að stöðugleiki I verðlagi og
launum er mikilvægasta forsenda
þess, að íslendingum takist að brjót-
ast út úr þeirri stöðnun, sem ríkt
hefur í efnahagsstarfsemi hér á landi
undanfarin fjögur ár, og skapa I
þess stað skilyrði heilbrigðs hag-
vaxtar án verðbólgu.
Efnahagslægðin ekki eins djúp
og talið var
Nú liggur fýrir ný áætlun Þjóð-
hagsstofnunar um þjóðarframleiðslu
og útgjöld á árinu 1991, en jafn-
framt hafa þjóðhagsreikningatölur
undanfarinna ára verið endurskoð-
aðar, og eru breytingar á þeim yfir-
leitt til hækkunar. Samkvæmt þess-
um nýju tölum hefur efnahagslægð
undanfarinna fjögurra ára ekki verið
eins djúp og áður var talið. Þannig
sýna þær aðeins 0,5% lækkun lands-
framleiðslu samtals á árunum 1988
og 1989, en 0,5% aukningu á árinu
1990, sem þýðir með öðrum orðum,
að landsframleiðsla hafi nánast stað-
ið I stað á þriggja ára tímabilinu
1988-1990, eftir að hafa aukizt að
meðaltali um 6,5% árin þrjú þar á
undan. Nokkuð rættist hins vegar
aftur úr á síðasta ári, en þá er vöxt-
ur landsframleiðslu áætlaður 1,4%.
Voru fram eftir árinu sterkar vonir
bundnar við það, að þjóðarbúskap-
urinn væri á leið út úr efnahags-
lægðinni og framundan væri hæg-
fara bati I framleiðslu- og þjóðartekj-
um. Virtust þessar bjartari horfur
einnig studdar af spám um betri tíð
I atvinnulífi iðnríkjanna, einkum
Bandaríkjanna og Bretlands, þar
sem efnahagslægðin hafði verið
dýpst. Því miður .reyndust þessar
vonir byggðar á ótímabærri bjart-
sýni, bæði hér á landi og erlendis.
Tvennt varð því einkum valdandi,
að efnahagshorfur hér á landi versn-
uðu að mun, þegar leið að lokum
síðastliðins árs. Annars vegar hafa
horfur um þorskafla farið versnandi
og hefur það leitt til verulegrar
lækkunar veiðikvóta á þessu ári en
hins vegar að ákvörðun um bygg-
ingu nýs álvers hefur verið frestað,
en frestunin var bein afleiðing versn-
andi efnahagsástands I iðnríkjunum,
sem hefur m.a. komið fram I lækkun
á verði á áli og erfiðari fjármögnun-
arskilmálum. Eru þetta mikilvæg-
ustu ástæðurnar fyrir því, að nú er
spáð allt að 3% lækkun landsfram-
leiðslu á þessu ári og mjög óvíst,
hvenær umtalsverður efnahagsbati
fer að gera vart við sig hér á landi.
Skammvinnur bati
Hinn skammvinni bati, sem átti
sér stað á fyrri hluta síðasta árs
stafaði að nokkru leyti af því, að
viðskiptakjör fóru þá verulega batn-
andi, einkum vegna verðhækkana á
útfluttum sjávarafurðum, en I heild
bötnuðu viðskiptakjör á árinu um
4,5%, þannig að þjóðartekjur jukust
um 2,8% frá árinu áður, enda þótt
landsframleiðsla ykist aðeins um
1,4%. Þessi viðskiptakjarabati fór
hins vegar að ganga til baka undir
lok ársins, og fer verðlag sjávaraf-
urða nú lækkandi á ný.
Meginorsök aukir.nar atvinnu-
starfsemi á fyrri hluta síðasta árs
lá hins vegar I stóraukinni einka-
neyzlu og opinberum útgjöldum.
Þannig jókst einkaneyzlan um 5,6%
frá fyrra ári, en árin þrjú þar á
undan hafði einkaneyzla minnkað
samtals um tæp 9%. Margt virðist
hafa stuðlað að þessari aukningu,
svo sem nokkur hækkun rauntekna
og bjartsýni um betri efnahagshorf-
ur. Þyngst á metunum hafa þó vafa-
laust verið þensluáhrif frá halla-
rekstri ríkissjóðs og miklum lántök-
um heimilanna, sem síðar verður
nánar að vikið. Mikil aukning varð
I opinberum útgjöldum I formi sam-
neyzlu, sem jókst um 4,6% saman-
borið við 4,1% aukningu árið áður.
Athyglisvert er, hve miklu hraðar
samneyzla hefur aukizt en aðrir
þættir þjóðarútgjalda á síðastliðnum
árum. Til dæmis má nefna, að á síð-
astliðnum fjórum samdráttarárum
hefur samneyzla aukizt um rúm
16%, en á sama tímabili hafa þjóðar-
tekjur staðið I stað.
Áð meðtaldri ijárfestingu, sem
jókst um 3% frá fyrra ári, og birgða-
breytingum, varð aukning þjóðarút-
gjalda á síðasta ári 5,7% á móti
aðeins 2,8% hækkun þjóðartekna.
Jókst því hallinn á viðskiptajöfnuð-
inum við útlönd verulega á árinu,
eða úr 2,2% af landsframleiðslu I
4,9%, og hefur viðskiptahallinn ekki
verið meiri síðan á árinu 1982.
Reiknað á meðalgengi ársins dróst
útflutningur saman um einn milljarð
á árinu, og þjónustujöfnuður rýrnaði
um þrjá milljarða, einkum vegna
meiri útgjalda til ferðalaga. Mest
munaði þó um sjö milljarða króna
aukningu vöruinnflutnings, sem
einnig stafaði að verulegu Ieyti af
aukinni neyzlu.
Vegna viðskiptahallans hélt er-
lend skuldabyrði þjóðarbúsins áfram
að hækka á árinu, en þó minna en
undanfarin þrjú ár, einkum vegna
hækkunar landsframleiðslu og
nokkru hærra raungengis. Erlendar
langtímaskuldir reyndust í árslok
51,2% af landsframleiðslu, sem er
sama hlutfall og árið áður, en hins
vegar hækkuðu nettóskuldir erlend-
is, en þá er einnig tekið tillit til
skammtímaskulda og gjaldeyrisf-
orða, úr 46% af þjóðarframleiðslu í
46,8%.
Veruleg aðlögunarvandamál
í atvinnulífi
Það sem ég hef nú stuttlega rak-
ið um þróun þjóðartekna og -gjalda
sýnir hina þröngu stöðu, sem þjóð-
arbúskapur íslendinga er I um þess-
ar mundir. Þótt vandann sem við
blasir á þessu ári megi að verulegu
rekja til framleiðslusamdráttar I
sjávarútvegi og þeirrar efnahags-
lægðar, sem nú gengur yfír öll helztu
viðskiptalönd íslendinga, nægir það
ekki til skýringar á fimm ára stöðn-
un I hagvexti. Ljóst er að atvinnu-
starfsemin á ennþá við veruleg að-
lögunarvandamál að etja eftir lang-
varandi tímabil verðbólgu og mið-
stýringar í atvinnumálum og á fjár-
magnsmarkaði. Of mikil framleiðslu-
geta og þung skuldastaða krefst
þess, að nýfjárfestingn sé frestað
um sinn, og kröftunum einbeitt að
því að endurskipuleggja rekstiir og
bæta fjárhagsstöðu. A vandamálum
af þessu tagi eru engar einfaldar
eða skjótvirkar lausnir, heldur verð-
ur hvert fyrirtæki fyrir sig að taka
á vandanum í samráði við og með
eðlilegri þátttöku þeirra lánastofn-
ana, sem þau skipta við. Bein af-
skipti ríkisins af rekstrarvandamál-
um fyrirtækja hafa sjaldnast gefízt
vel, enda oftast verið fólgnar I því
að fresta vandanum fremur en leysa
hann.
Með þessu er ekki við það átt,
að ríkisvaldið hafí veigalitlu hlut-
verki að gegna varðandi þróun at-
vinnuvega, heldur hitt að því beri
fyrst og fremst að einbeita sér að
því að skapa hin almennu skilyrði
heilbrigðs markaðsbúskapar, sem
bæði agar fyrirtæki og einstaklinga
og hvetur til dáða. Að undanförnu