Morgunblaðið - 01.05.1992, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 1. MAÍ 1992
Lögreglan í ljósi
fj ölmiðlaumræðu
eftir Guðmund
Guðjónsson
Nokkur umræða hefur verið af
og til á undanförnum árum um störf
lögreglumanna og þá í sambandi
við kvartanir (klögumál) aðallega
fyrir harðræði við handtöku. Helst
er á umræðum að skilja að kærum
hafi fjölgað á síðustu árum og lög-
reglan sé orðin harðhentari en áð-
ur. Þegar kvartanir á lögreglumenn
eru skoðaðar kemur í ljós að stað-
reyndin er samt sem áður sú að
þeim hefur farið fækkandi. T.d.
bárust 27 kvartanir til yfirstjórnar
lögreglunnar vegna lögreglumanna
á árinu 1990 en 13 á árinu 1991.
Bókuð verkefni stjórnstöðvar
lögreglunnar, hverfastöðva og
rannsóknardeilda árið 1991 voru
um 80.000 en gera má ráð fyrir
að heildar verkefni hafí verið yfir
100.000 og náð tii 290 lögreglu-
manna (260 fastra og 30 afleys-
ingamanna á ársgrundvelli). Þær
kvartanir og klögumál sem komu
varða undantekningalítið fram-
komu lögreglumanna og þá sérstak-
lega í sambandi við afskipti af öku-
mönnum vegna umferðarlagabrota
eða atriða sem snúa að handtöku.
Útköll vegna ölvaðs fólks voru um
3.500 og umferðarlagakærur voru
um 13.000. Þegar fjöidi lögreglu-
manna og verkefnafjöldi er borinn
saman við fjölda kvartana og tii
þess er litið hversu starfíð er í reynd
erfitt og gerir miklar og sívaxandi
kröfur til lögreglumanna, þá held
ég að lögreglan í Reykjavík geti vel
við unað. Umræddar 13 kvartanir
eða klögumál vegna starfa lög-
reglumanna á árinu 1991 voru flest-
öll mjög smávægileg og sum reynd-
ust ekki á rökum reist eða höfðu
eðlilegar skýringar. Ekkert þessara
mála var þess eðlis að lögreglumenn
teldust hafa brotið af sér í starfí.
Svarar þessi fjöldi kvartana til þess
að ein kvörtun komi á hvem lög-
reglumann á um 20 ára fresti.
Lögreglan hefur á allra síðustu
árum orðið að taka á nokkrum
málaflokkum með meiri ákveðni en
áður, svo sem vegna ofbeldisverka,
óláta og skemmdarverka í miðborg
Reykjavíkur, sem aftur hefur skilað
þeim árangri að verulega hefur
dregið úr slíkum brotum. Þrátt fyr-
ir þessi auknu afskipti, þar sem
lögregla þarf oft að fjarlægja ölvað
og æst fólk með valdi, fer klögumál-
um á lögreglumenn fækkandi.
Lögreglustarfið er vandasamt og
erfítt og krefst mikillar þekkingar,
fagmennsku og umfram allt gífur-
legrar sjálfstjórnar og þolinmæði.
Mörg dæmi eru þess að snarræði
lögreglumanna og hnitmiðuð vinnu-
brögð hafí komið í veg fyrir voðaat-
burði, þar sem mannslífum og eig-
um fólks er bjargað. Það er á lög-
regluna sem fólk leggur traust sitt
þegar voðaatburðir verða eða vand-
ræði skapast. Lögreglumenn leggja
metnað sinn í það að vera þess
trausts verðugir og til þess verða
þeir á stundum að sýna áræðni og
leggja jafnvel heilsu sína og líf í
hættu. Lögreglumaðurinn verður
oft fyrir mikilii áreitni og mótlæti
frá umhverfínu, honum er ógnað,
hótað og réttmætum fyrirskipunum
hans er jafnvel ekki hlýtt.
Á hinum erfiða starfsvettvangi
lögreglunnar er ekki hjá því komist
að lögreglumönnum verði á mistök
og lögreglumenn geta gengið harð-
ar fram í orði eða athöfnum en
efni standa til. Slíkt verður aldrei
hægt að útiloka. Stefna embættis-
ins er að taka á mistökunum og
læra af þeim. Sífellt er verið að
skoða það sem betur má fara innan
lögreglunnar og árangur hefur orð-
ið. Kröfur við ráðningar lögreglu-
manna hjá lögreglunni i Reykjavík
hafa verið auknar mikið á síðustu
árum og dæmi eru um að lögreglu-
menn hafi verið látnir hætta störf-
um vegna þess að þeir stóðust ekki
þær kröfur sem gerðar voru til
þeirra. Vinnubrögð lögreglumanna
eru orðin faglegri og mistökum
fækkar, en þau hverfa ekki frekar
en hjá öðrum starfsstéttum. Það
verður að gera ráð fyrir þeim og
meta þau af sanngimi.
Einnig verður að hafa hugfast,
að lögreglumönnum þurfa ekki
endilega að verða á mistök, til að
lenda í kærumálum eða umræðu
um að hafa farið offari. Dæmi eru
þess að fólk hafi slasast t.d. við
handtöku þó að lögreglumenn þeir
sem handtökuna framkvæmdu hafi
í öllu farið eftir þeim reglum sem
þeim eru settar. Ef sá sem verið
er að handtaka veitir mikla mót-
spymu, er sama hvernig lögreglan
stendur að verki, aldrei er hægt að
tryggja fullkomlega að enginn
meiðist. Jafnvel við kennslu í Lög-
regluskóla ríkisins koma af og til
upp tilvik þar sem- nemar meiðast
við handtökuæfíngar. Þeir æfa þó
undir leiðsögn kennara og þar er
fyllstu varúðar gætt. Lögreglan
þarf oft í starfi sínu að yfírbuga
fólk sem er gjörsamlega viti sínu
ijær af bræði og veitir alla þá mót-
spyrnu sem það getur — og jafnvel
reynir allt til að skaða sjálft sig og
aðra. Þá nægir ekki að lögreglan
gæti fyllstu varúðar til að koma í
veg fyrir að einhver meiðist enda
ekki bara undir því komið hvað lög-
reglan gerir, heldur ekki síður hvað
sá gerir sem verið er að handtaka.
Þó svo að það sé sjaldan nefnt þá
hafa lögeglumenn einnig slasast
þegar þeir eru að handtaka fólk,
þó svo að slíkum tilvikum hafi farið
fækkandi á allra síðustu árum eins
og klögumálunum. Einnig verður
til þess að líta að sum klögumál sem
upp koma og jafnvel fá mikla og
neikvæða umfjöllun í ijölmiðlum,
snúast ekki endilega um það að
lögreglumaðurinn, sem kærður er
hafí brotið eitthvað af sér eða að
honum hafi orðið á mistök. Hann
gæti t.d. hafa staðið rétt að öllu
og unnið samkvæmt bestu sam-
visku. Þessi tilvik snúast um mat
lögreglumannsins, þar sem hann
þarf að taka ákvörðun á svip-
stundu, jafnvel undir miklu álagi
og án þess að iagabókstafurinn sé
sérstaklega vel upplýsandi um við-
komandi atriði. Síðan er málið
kannski skoðað og metið af lög-
fræðingum með lagasafnið sér við
hlið, hvort það hefði nú átt að gera
þetta í staðinn fyrir eitthvað allt
annað. Dæmi um þetta er þegar
lögregluvarðstjóri var ákærður fyrir
nokkrum árum fyrir að ákveða að
vista ölvaðan mann í fangageymslu
lögreglunnar, en viðkomandi hafði
verið handtekinn fyrir skemmdar-
verk. Hlutverk varðstjóra í fanga-
móttöku lögreglunnar er einmitt að
meta, hvort efni sé til að vista fólk
í fangageymslunni. Honum eru
lagðar þær skyldur á herðar að
meta þetta og fengið til þess ákveð-
ið vald. í þessu tilviki lét ákæruvald-
ið reyna á það fyrir dómi hvort mat
varðstjórans hafí verið rangt og
vistunin hafi verið að nauðsynja-
Guðmundur Guðjónsson
„Segja má að kannski
sé ósanngjarnt að
leggja alla fjölmiðla að
jöfnu, enda er frétta-
flutningur þeirra mis-
jafn og sumir miðlar
standa öðrum framar í
hlutleysi og fag-
mennsku. Tilgangur
greinar þessarar er
hins vegar ekki að
hnýta í einstaka fjöl-
miðil, heldur til að
vekja fréttamenn og
aðra til umhugsunar
um þessi mál og koma
sjónarmiðum lögregl-
unnar á framfæri, sem
svo oft hafa orðið undir
í umræðunni.“
lausu og þá með því að höfða opin-
bert refsimál gagnvart varðstjóran-
um, þ.e.a.s. ekki var bara verið að
fjalla um það hvort vistunin hafi
verið að nauðsynjalausu, heldur var
verið að láta á að reyna hvort ekki
ætti að gera varðstjórann persónu-
lega ábyrgan fyrir því ef mat hans
reyndist hafa verið rangt að mati
dómara. Varðstjórinn var hins veg-
ar sýknaður af ákærunni bæði í
héraði og fyrir Hæstarétti. Ákæru-
valdið hafði ekki aðra leið til að
láta reyna á málið, en að höfða
mál á hendur varðstjóranum sem
einstaklingi. Þetta sýnir í hvaða

BFGoodrich
Low Profile fólksbíladekk
Comp T/Afyrir alla hraða
Dekk íýrir kröfuharða bíleigendur
GÆÐI Á GÓÐU VERÐI
„SR Speed“ upp í 180 kni/liraða
„HR Speed“ uppí210 km/hraða
„VR Speed“ upp í 240 km/hraða
„ZR Speed“ yílr 240 km/hraða
bmibukb Greiðslukjör
I—11 allt að 18 máiiuðum
starfsumhverfí lögregiumenn starfa
og hver er oft bakgrunnur þess
mikla fjölmiðlafárs sem oft ein-
kennir málefni lögreglumanna.
Þetta sýnir líka hvað gífurlegar
kröfur eru gerðar til lögreglu-
manna. Setja má dæmið öðru vísi
upp, svona til fróðleiks: Maður er
úrskurðaður í gæsluvarðhald af
sakadómara. Sá unir ekki úrskurð-
inum og kærir málið til Hæstarétt-
ar. Hann kærir hins vegar ekki
dómara þann sem kvað upp úr-
skurðinn, né lendir dómarinn í
ákærumeðferð, þó svo að Hæsti-
réttur komist að þeirri niðurstöðu
að úrskurður dómarans standist
ekki og hnekki honum. Það getur
leitt til skaðabótaskyldu ríkisins
gagnvart manninum, en dómarinn
er ekki gerður ábyrgur. Lögreglan
er bundin í aðra fjötra sbr. ákæru-
meðferðina gagnvart varðstjóran-
um.
Þegar dómar eru skoðaðir vegna
starfa Iögreglumanna, kemur í ljós
að fá mál hafa gengið og sakarefn-
ið oftast smávægilegt þegar upp
er staðið og með ólíkindum hversu
farsæl lögreglan hefur verið miðað
við hversu erfitt lögreglustarfið
getur verið.
Fólk á lögbundinn rétt á því að
koma fyrir yfirmann í lögreglunni
telji það sig sæta röngum vinnu-
brögðum lögreglumanna. í flestum
tilvikum fer fram könnun eða rann-
sókn þegar kvörtun kemur fram,
allt eftir eðii kvörtunarinnar. Slíkar
rannsóknir fara fram innan viðkom-
andi lögregluembætta, nema ef
grunur leikur á að lögreglumaður
hafi gerst brotlegur við lög. í siíkum
tilvikum fer fram opinber rannsókn
og þá hjá öðru embætti. Þessi rétt-
ur fólks til að koma kvörtunum eða
kærum á framfæri veitir lögreglu
aðhald, eykur möguleika á að hægt
sé að bæta vinnubrögðin og leið-
rétta misskilning. Sumt fólk getur
búið við hatur út í lögregluna ævi-
langt sem jafnvel á rætur sínar að
rekja til misskilnings sem aldrei var
leiðréttur.
Mikið reynir á stjórnendur sem
taka þurfa á kvörtunum eða klögu-
málum. Rétt allra verður að virða,
þ.e. bæði borgarans og lögreglu-
manns, en tortryggni er oft ráðandi
hjá báðum. Þegar klögumál berast
er mikilvægt að:
a) Kanna málið frá öllum hliðum.
b) Meta alvarleika brots ef um brot
er að ræða.
e) Meta þau úrræði sem líklegust
eru til að skila árangri.
d) Taka ákvörðun um hvaða af-
greiðslu málið skuli fá.
e) Afgreiða málið með farsælum
hætti og að sá sem klögumál setur
fram fái svör og skýringar, eða
eftir atvikum þá afgreiðslu sem
málið gefur tilefni til að mati yfir-
manns og að lögreglumenn sem
klagaðir eru eða kærðir njóti sann-
mælis.
Þegar lögreglumönnum verða á
mistök i starfi eða eru bornir slíkum
sökum þó annað komi síðar í ljós,
kemur oft mikið fjölmiðlafár í kjöl-
farið. Þegar fjölmiðlaumræðan er
borin saman við niðurstöður t.d.
Hæstaréttar íslands, er með ólík-
indum hve lítið samræmi er á milli
umræðunnar og dómsniðurstöðu.
Miklar og alvarlegar sakir á lög-
reglumenn í upphafi reynast
kannski síðan varða við ákvæði
hegningarlaga um gáleysi, þó svo
að kæruefnið og málatilbúnaður í
upphafí hafi snúist um vísvitandi
og gróft brot.
Þegar talað er um handtöku þar
sem valdi er beitt, setja sumir sama-
semmerki milli lagalegrar heimildar
og skyldu lögreglumanna til að
beita valdi þegar nauðsyn krefur
og ofbeldis.
Dæmi um þetta er mikil fjöl-
miðlaumfjöllun fyrir nokkrum árum
þar sem sí og æ var fjallað um að
lögreglan hafí tvíhandleggsbrotið
handtekinn mann í fangageymsl-
unni með því að skella handlegg
hans af alefli í afgreiðsluborðið.
Ákæruvaldið 'lét reyna á það í
þessu máli hvort um ólöglega hand-
töku hafi verið að ræða, ólöglega
vistun í fangageymslu og vísvitandi
líkamsmeiðingu. Tveir lögreglu-
menn voru ákærðir. Dómsniður-
staða var sú að sýknað var af öllum
ákæruliðunum, en annar lögreglu-