Morgunblaðið - 23.08.1992, Qupperneq 6

6 C
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23. ÁGÚST 1992
Vél af gerðinni Focke Wulf FW 200.
Sigutjón Ingvarsson.
eftir Pétur Pétursson
KRISTJÁN Jónsson hefir umlangt skeið verið einn helsti forvígismað-
ur loftskeytamanna. Hann hefir setið í stjórn félagsins, átt mikinn
þátt í að afla upplýsinga í Loftskeytamannatal, starfað á skrifstofu
félagsins og unnið farsællega að félags- og öryggismálum sjó-
manna. Margir muna eflaust er Kristján ritaði skorinorða grein í
Sjómannablaðið Víking á stríðsárunum og lýsti með áhrifamiklum
hætti því öryggisleysi, sem sjómenn ættu við að búa vegna ofhleðslu
skipanna og kæruleysis er ríkti í viðhorfi útgerðar. „Hræðslupening-
ar“ var orð sem særði sjómenn djúpt, en svo nefndu sumir þeir er
lítt þekktu kjör sjómanna þá áhættuþókun, sem þeim var greidd
vegna siglinga á styrjaldarárunum. Við Kristján hittumst á förnum
vegi nýverið og tókum tal saman. Hann sagði mér frá veru sinni á
togaranum Verði frá Patreksfirði. Einkum var honum í minni ágúst-
mánuður 1942. Dagurinn 24. ágúst var grópaður í minni Kristjáns.
Hann skrásetti á sínum tíma atburði og segir svo frá:
i
i
l
í
i
Eg var vakinn kl. 6 að morgni
til að taka við stýrinu, sem
ég gerði oft þegar mikið
var að gera á dekkinu og
líka á stími. Fyrsti stýri-
maður, Sæmundur Auðuns-
son, var á vakt, og vorum við tveir
í brúnni. Fór vel á með okkur enda
var hann einn besti vinur minn þá
eins og síðar, meðan hann lifði.
Veðrið gott og líka skyggni. Hann
var á „útkikki“ til að gá hvort nokk-
ur dufl sæust á leiðinni á reki, eins
og oft kom fyrir. Tíminn leið því
fljótt. Þá kom 1. vélstjóri, Jens Jens-
son, upp í brú til okkar um níuleyt-
ið til að drekka með okkur kaffí,
sem Benedikt hjálparkokkur hafði
nýlega fært okkur. Hann var líka
mikill vinur okkar. Við spjölluðum
margt og Sæmundur bað strákinn
að fara aftur í og sækja vínar-
brauð, sem hann fullyrti að áettu
að vera til, en drengurinn marg-
þrætti og sagði þau ekki til. Við
héldum honum uppi á snakki dágóð-
an tíma. Þetta var 14 ára strákur
í fyrsta túr og ansi skemmtilegur.
Svo sagði hann að kallamir yrðu
vitlausir ef hann færi ekki að kalla
í þá í kaffí, og þaut úr brúnni og
aftur í. Þá var kl. orðin um hálf
tíu. Sæmundur sá þá flugvél á lofti
um þrjár gráður á stjórnborða og
benti okkur á hana. Hún var dálítið
langt frá en beygði í átt til okkar
og flaug beint á móti skipinu. Hún
var stór og dökkleit á litinn svo ég
sagði við strákana að þetta væri
þýskari, ljögurra hreyfla Focke
Wulf FW 200. Ég hafði séð módel
af henni um borð í Súðinni um sum-
arið. Þeir töldu það af og frá, þetta
er Breti eða Ameríkani, sögðu þeir
og fóru að kíkja á hana í sjónauka
og sögðu þetta vitleysu hjá mér.
Síðan fór ég að kíkja líka og alltaf
kom vélin nær og nær. Eg stóð í
eina opna glugganum eins og bjáni,
þá sá ég á henni krossana, járn-
krossa neðan á vængjunum og kall-
aði það upp. Um leið bytjaði hún
að skjóta úr mörgum vélbyssum og
var hávaðinn ægilegur frá skothríð-
inni og fjórum mótorum og vélin
komin niður undir möstur. Ég sagði
við Sæmund að ég hlypi aftur í
klefa til að senda út neyðarkall
áður en hún skyti niður loftnetin
eða hitt skipið. Ég stökk aftur í
eins og skot og niður í klefa. Á
leiðinni sá ég bunur út úr lýsistunn-
unum á keisnum eftir kúlur og
mætti hásetunum við dyrnar inn í
borðsal og sagði þeim að fara í
skjól, það væri árás á skipið.
Ég var búinn að þaulæfa neyðar-
sendingu, vissi að ég yrði skít-
hræddur ef við lentum í árás af
einhveiju tagi. Ræsti stöðina með
annarri hendi en klippti á innsiglið
með hinni. Svo sendi ég út á 500
kHz, alþjóðlegri neyðarbylgju:
„AAA de TFBC German plane
attacking position 20 mls NV from
Barði, Önundarfjord." Vissi að loft-
skeytamaðurinn á flugvélinni myndi
hlusta og vita um leið að þetta var
íslenskt skip. Allir loftskeytamenn
vissu að TF þýddi ísland. Flugvélin
var þá að koma aftur að og byijaði
skothríðin af löngu færi. Þegar ég
var búinn að senda út á morse,
sendi ég líka á tali á móðurmálinu
svo okkar floti myndi heyra í okk-
ur. Um leið heyrðist mikill gnýr og
skipið beinlínis lyftist upp að aftan.
Ég var viss um að þetta hefðu ver-
ið tvær sprengjur, sem féllu nærri
samtímis, skipstjórinn hélt þetta
vera eina sprengju. Hún hefur fall-
ið rétt fyrir aftan skipið og ekki
hitt skotmarkið. Það sprakk botn-
stykkið á dýptarmælinum og
leiðslur í vélarrúmi slitnuðu. Mér
var ekki farið að lítast á blikuna,
hún myndi hitta næst, hugsaði ég
með mér, og tók til bjargbeltið sem
var undir koddanum og hafði það
nálægt, ef á þyrfti að halda. Ég
var svo heppinn að hafa nóg að
gera við að skipta við skip, sem
svöruðu okkur. Hásetarnir stóðu við
klefadyrnar, sumir kríthvítir í fram-
Kristján Jónsson fyrrum loftskeytamaður á Verði.
an. Ég bað skipin að halda til okk-
ar ef ekkert heyrðist frá mér meira.
Nú var allt rólegt um stund og við
fylltumst bjartsýni, kannski var hún
farin á brott aftur. Þá sagði einn
hásetinn við mig að Siguijón væri
særður. Ég fór nú að flauta upp í
brú í talrörið og spyija tíðinda og
þeir sögðu flugvélina hafa flogið
burt yfir Önundarfjörð og horfíð
sjónum. Þá fór ég upp í borðsal
hásetanna og þar lá þá Siguijón
Ingvarsson á borðinu og vinur minn
Friðmann Þorvaldsson, 2. stýrimað-
ur, var að stumra yfir honum, búinn
að binda um sárið og var að telja
úr ópíumglasi 20 dropa til að gefa
honum. Siguijón sagðist fínna svo-
lítið mikið til. Hann var kríthvítur
og honum var auðsjáanlega að
blæða inn. „Gefðu honum allt úr
glasinu,“ sagði ég. „Hann er að
deyja.“ Skotið hafði komið í bakið
á honum og í gegn út um kviðinn.
Við héldum til Flateyrar með hann
til læknis, en hann andaðist þegar
við vorum komnir inn á Önundar-
fjörð. Ég var búinn að tala við lækn-
inn á Flateyri svo hann yrði viðbú-
inn strax og við kæmum. Síðan var
stefnan sett á Patreksfjörð. Ég fór
upp á brúarþak og gróf nokkrar
fallbyssukúlur upp úr steypunni, og
sópaði saman nokkrum sprengju-
brotum sem lágu um allt brúarþak-
ið. Þessi brot voru úr 20 mm fall-
byssukúlum. Það voru kúlugöt um
allt skip, frá hvalbak og aftur á
bátapall. Reiðinn í frammastrinu
skotinn sundur og stórt gat á for-
hleranum eftir sprengikúlu. Til Pat-
reksfjarðar komum við kl. 17. Var
þar margt fólk á bryggjunni. Sigur-
jón Ingvarsson heitinn var síðan
lagður í kistu upp á bíl og ekið með
líkið upp í kirkju. Skipshöfnin fylgdi
á eftir, en ég varð eftir um borð.
Þá kom útgerðarmaðurinn upp í
brú, þar var einnig skipstjórinn.
Hann spurði hvort við vildum ekki
bara landa heima og hætta við að
sigla. Ég varð dálítið hissa og sagði
við hann: „Fyrir þetta fáum við
hræðslupeningana, og aldrei hef ég
verið jafnlaus við kvíða og núna.
Svona kemur ekki fyrir nema einu
sinni í túr samkvæmt tilviljunarlög-
málinu og ég er mest hissa á því
að ekkert skyldi koma fyrir áður
eftir nærri þriggja ára stríðssigling-
ar.“ Hann horfði bara á mig-eins
og væri ég hálfklikkaður. Þetta var
að vísu dálítið óvenjulegt og það
heima á Islandsmiðum. Tveir eða
þrír menn fóru alfarnir í land eftir
þessa reynslu.“
Þannig segir Kristján Jónsson frá
atburði sem gerðist fyrir hálfri öld,
en gleymist aldrei þeim, sem voru
á vettvangi.
Það liðu um það bil 48 ár frá
því er vélin gerði árásina þangað
til Kristján fékk í hendur skýrslu
frá þýska flughernum þar sem
greint er frá ferð vélarinnar, erindi
hennar þennan dag og „árangri"
af förinni. Fyrir atbeina Þórs White-
heads prófessors barst Kristjáni
skýrsla, sem þýski flugmaðurinn
ritaði um ferðir sínar þennan dag,
24. ágúst 1942. Hann segir tilgang
ferðarinnar hafa verið að leita að
skipalest, sem frést hafði um í nánd
við Jan Mayen, sem í hafi verið 17
fragtskip og 5 beitiskip til varnar.
Einnig átti hann að leita alla leið
vestur að fsröndinni við Grænland.
Hann fór af stað frá Vernaes flug-
velli við Þrándheim. Hann fann
þessi skip aldrei, en sá 4 varðskip
vopnuð á leiðinni. En staðarákvörð-
un þeirra var öll á dulmáli svo ekki
varð séð á skýrslunni hvar þau voru.
Síðan segir hann að þeir á flugvél-
inni hafi séð togara ca 1.000 tonn
að stærð, sem gekk 6 sjómílur og
stýrði 210 gráður. Flugvélin var
merkt F 8+ K L og hann telur upp
áhöfnina, sex menn, flugstjóri Ofw
Faje, tveir loftskeytamenn, vél-
stjóri, 2. flugstjóri og skytta aftur
á. Síðan lýsir hann árásinni: „Kl.
11.40 sáum við hlaðinn togara og
réðumst á hann í um 100 metra
hæð framan frá, en hún misheppn-
aðist. Síðan gerðum við aðra árás
aftan að og köstuðum tveimur SC
250 kg sprengjum í 20 metra fjar-
lægð, en þær féllu of stutt, rétt
aftan við skipið. Ekki varð vart við
varnarskothríð. í þriðju atrennunni
sáum við fyrst þjóðerni skipsins, á
síðunni stóð skýrum stöfum nafnið
„Island". Þá flugum við burt.“
Þannig sagði þýski flugmaðurinn
frá þessum atburði. Flugvelin hafði
farið frá Þrándheimi kl. 4.58 MEE
og lenti aftur á sama stað kl. 17.34,
sem sagt var vélin rúma tólf tíma
á flugi.
Þessi t'ími, 11.40, var auðvitað
miðevróputími, tveim tímum á und-
an okkar klukku. Það var furðulegt
að hann skyldi halda að skipið væri
1.000 tonn að stærð. Vörður var
317 lestir brúttó, rúmlega 44 metra
langur. Þessar vélar FW200 sökktu
64 skipum í febrúar 1941 og sögðu
þau skip helmingi stærri en þau
raunverulega voru. Þetta kom í ljós
eftir stríð. Flugmenn voru mjög
óklárir að þekkja stærðir skipa og
svo ýktu þeir alltaf talsvert. Ég
skildi ekki hvað flugstjórinn meinti
með að fyrri árásin hefði mistekist,
það var þá sem þeir skutu hvað
ákafast og Siguijón heitinn féll.
Hann var að bera lifrarkörfu á
móts við trollspilið þegar hann fékk
skotið í sig. Tveir menn aðrir voru
á dekkinu að kútta í körfu, þeir
hentu sér niður vegna hávaðans,
en karfan var í tætlum á eftir. Það
var heppilegt að hásetarnir skyldu
flestir vera í kaffi, annars hefði
kannski orðið miklu meiri slys, hún
skaut svo neðarlega með vélbyssun-
um.