Morgunblaðið - 14.02.1993, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 14. FEBRUAR 1993
B 17
anlega samstarfsaðila, sem voru
stöðugt í heimsókn í Hellusundi að
hjálpa honum við gerð texta, tón-
listar og tónvinnslu. Nefnir þar dr.
Kristján Eldjárn, dr. Sigurð Þórar-
insson, prófessor Þórhall Vilmund-
arson, dr. Finn Guðmundsson, tón-
skáldið Magnús Blöndal, að
ógleymdum Jóhanni Siguijónssyni
sýningarmanni í Trípólíbíó, sem sá
um tónblöndun. Þessar stundir og
viðkynning við þessa aðila eru hon-
um mjög dýrmætar í minningunni.
Tvítugur fór Vilhjálmur til náms
í kvikmyndagerð til London.
„Breyttist við það öll vinnsla kvik-
mynda okkar og eftir það sá ég um
allt skipulag tæknivinnu við kvik-
myndir föður míns, frágang frum-
mynda og umsjón með þeim þau
ellefu ár sem hann átti ólifað. Fað-
ir minn hafði hug á að eftirláta ís-
lenska ríkinu þessi menningarverð-
mæti að honum látnum, en ég hafði
hann ofan af því vegna þess að hér
var engin stofnun eða þekking í
landinu til að viðhalda þessum
myndum. Ég var í rauninni sá eini
sem vissi nokkuð um þessar frum-
myndir. Hann féllst á það. Fyrsta
kvikmyndin, sem ég hafði umsjón
með að ljúka í London, var ein
þekktasta mynd hans: Sveitin milli
sanda. Sigurður Þórarinson las
textann á segulband í Hellusundi.
Faðir minn og Magnús Blöndal Jó-
hannsson tónskáld gerðu ákveðið
vinnsluskipulag. Þeir sendu mér svo
allt efnið til London og ég gekk frá
því á kvikmyndastofu þar. í fýrsta
skipti gátum við staðsett tal og
tónlist nákvæmlega og byggt upp
tónrásir. Þeir komu svo til London
í nokkra daga og voru viðstaddir
tónblöndun. Það var stór stund.“
Sýningar um landið
Næstu tíu árin gekk Vilhjálmur
frá öllum þekktustu myndum Ós-
valdar, tónvinnslu, frummynda-
klippingum og ýmsum tilfærslum,
kortum o.fl. Með námi hans kom
sú þekking í Hellusundið að sam-
ræma tal og mynd. Var nú hægt
að festa á filmu ýmsa merkismenn
þar sem þeir sáust og heyrðust tala.
Fyrstu talmyndimar vom nú fram-
leiddar í Hellusundi. „Þar sem ég
kunni þá tækni sá ég eðlilega um
þann hluta verksins og fékk að
mynda heilu kaflana í alls konar
kvikmyndum föður míns. Sá jafn-
framt um ýmiskonar tæknivanda.
Gerði meðal annars abstrakt kafl-
ann undir ræðu Halldórs Kiljans
þegar hann tók við Nóbelsverðlaun-
unum.“ Hve tíðarandinn hefur
breyst má sjá á því að nafn Vil-
hjálms kom þama ekki fram á þess-
um kvikmyndum. „ Mér fannst það
ekki viðeigandi heldur, þetta vora
ekki mínar kvikmyndir. Þetta vora
kvikmyndir föður míns. Fólk á ís-
landi vissi ekkert hvernig kvik-
myndagerð fór fram. Það hefði bara
virkað tilgerðarlega að segja að
þessi hefði klippt kvikmyndina eða
verið auka kvikmyndatökumaður.
Einfaldiega var notað: „Ósvaldur
Knudsen gerði kvikmyndina." Ég
var alveg sáttur við það,“ segir
Vilhjálmur og bætir við: „Faðir
minn vann alla tíð að menningar-
starfsemi fyrir eigið fé. Með sparn-
aði í heimilishaldi og með mikilli
vinnu tókst honum að vinna alveg
einstakt afrek í menningarsögu
landsins."
Árið 1961 hófust sýningar á
heimildarkvikmyndunum i Gamla
bíói og sá Vilhjálmur síðan um sýn-
ingar kvikmyndanna út um allt
land, þá aðeins 17 ára gamall. í
fyrstu með aðstoð Þráins Guð-
mundssonar kennara, síðar forseta
skáksambandins. „Þetta var í fyrsta
skipti sem einhver peningur kom
inn á þessar myndir. Faðir minn
var dálítið óframfærinn og illa við
opinberar sýningar. Fyrir þessa
peninga voru gerðar nýjar heimild-
arkvikmyndir og sýndi ég svona
kvikmyndasyrpur út um allt land á
áranum 1963 og 1965. En með til-
komu sjónvarpsins árið 1966 hvarf
markaðurinn. Enginn nennti á bíó
lengur til að sjá heimildarmyndir.
Sýning okkar í Gamla bíói 1967
kolféll. Við höfðum ekki einu sinni
fyrir því að fara í sýningarferðalag
út um land. Sjónvarpið var orðið
Vilhjálmur
Knudsen kvik-
myndagerðar-
maður og Ósvald-
ur faðir hans hafa
í 46 ár tekið heim-
r'
ildarmyndir á Is-
landi og varðveitt
ómetanleg verð-
mæti. Morgun-
blaðið heimsótti
Vilhjálm í Hellu-
sund, nýkominn
af sjúkrahúsi eftir
stórbruna í vinnu-
stofunni
samkeppnisaðili, sem við réðum
ekki við. Þeir fengu undanþágur á
innflutningi tækja, voru með einok-
un og við urðum að greiða 200%
toll, sem við gátum auðvitað ekki.“
Surtseyjargosið sem hófst 1963
skapaði ákveðinn fjárhagsgrundvöll
fyrir áframhaldandi starfsemi og
síðan hin tíðu eldgos, sem Vilhjálm-
ur segir að hafi verið þeirra lifi-
brauð eftir það, ef svo mætti að
orði komast. „Kvikmyndun Surts-
eyjargossins 1963 til 1967 kostaði
gífurlegt fé. Þá var ekki hægt að
gera þetta í hjáverkum. Faðir minn
hætti að starfa við málningarfyrir-
tæki sitt til að helga sig þessu á
sjötugsaldri og fékk Kristján Guð-
laugsson málarameistara til að ann-
ast daglegan rekstur. Ég fór á vett-
vang með föður mínum strax á
fyrsta degi gossins til að kvik-
mynda, þá 19 ára gamall,“ segir
hann. „Við höfðum ekki efni á að
greiða 200% tolla af tækjum og
urðum að fá hina og þessa skip-
verja í utanlandssiglingum til að
smygla aðföngum til landsins til að
hægt væri að gera þetta eins vel
og kostur var. Á
sama tíma gat
hvaða útlending-
ur sem var komið
til landsins með
alls konar forláta
tæki og þá iðu-
lega frítt með ís-
lensku flugfélög-
unum og með alls
kyns fyrir-
greiðslu, fríðindi
og peningastyrki
frá íslenskum
stjórnvöldum."
Eldgosamynd-
irnar
margverðlaun-
aðar
Fólk á íslandi
gerði sér litla
grein fyrir því
hvað þama var .
um að vera. Osvaldur Knudsen byijaði að taka heimildarmyndu- 1947 og festi af
Myndimar fóru að mddu kappi á filmu heimildir um starfshætti, eldgos og fólk meðan
fá verðlaun. Und- honum entist líf.
irrituðum blaða-
manni er ipjög minnisstætt er hann
stóð á palli á heimssýningunni í
Montreal 1967 og tók fyrir hönd
Ósvaldar Knudsens við verðlaunum
fyrir Surtseyjarmynd hans, sem
hafði sigrað í keppi tuga heimildar-
mynda víðs vegar að úr heiminum.
Kvikmyndin Eldur í Eyjum varð
ein mest verðlaunaða heimildar-
mynd í heiminum árið 1975 og við
spyijum Vilhjálm um hana. „Síð-
ustu tvö árin sem faðir minn lifði
var ég loksins orðinn fullgildur að-
ili að starfseminni í Hellusundi og
nafn mitt farið að birtast í titlum
kvikmyndanna. Við voram opinber-
lega orðnir samstarfsaðilar. Við
gerðum saman þessa kvikmyndir
um Vestmannaeyjagosið: „Eldur í
Eyjum“ sem fékk mörg verðlaun.
Einnig gerðum við kvikmynd um
þjóðhátíðina á Þingvöllum 1974.
Báðar þessar kvikmyndir vora kost-
aðar jafnt af okkur báðum.“
Sumarið 1975, að Ósvaldi Knud-
sen látnum, hóf Vilhjálmur sonur
hans kvikmyndasýningar á mynd-
um þeirra í vinnustofunni í Hellu-
sundi fyrir erlenda ferðamenn.
Þessar sýningar hafa verið nokkuð
vinsælar og gefið nokkrar tekjur
til að halda starfínu áfram, að því
er Vilhjálmur segir.
Árið 1975 hófst gos við Mývatn
sem hefur staðið fram undir þennan
dag og allan tímann hefurVilhjálm-
ur vakað yfír því. „Fæstir íslending-
ar gera sér grein fyrir hvað í raun-
inni hefur verið að gerast þama.
Þetta er einn merkasti jarðfræðivið-
burður í heiminum á þessari öld,“
segir hann. „Ég hefí vaktað þessa
atburði nú í sautján ár. Ef ég hef
ekki verið á jörðu niðri þá hef ég
eða myndatökumenn á mínum veg-
um verið komnir á staðinn innan
hálftíma. Það geta allir leikið sér
með tölur um hvað slík vakt hefur
kostað.“
Frummyndir týnast erlendis
En hvað með varðveislu á þessum
menningarverðmætum, hvernig er
að því staðið? „Frummyndir okkar
eru geymdar í tveimur geymslum í
Hellusundi og síðan er ákveðinn
hluti geymdur hjá ýmsum kvik-
myndavinnslufyrirtækjum í Lond-
on, Kaupmannahöfn og New York.
Vegna myndbandabyltingarinnar
hafa mörg slík fyrirtæki verið að
fara á hausinn og hefur það kostað
margskonar ferðalög á þessa staði
til að koma frammyndum undan
og á nýja geymslustaði. Þetta hefur
stundum verið dálítill eltingaleik-
ur“, útskýrir Vilhjálmur Knudsen.
„Minnisstæðast var er allt fram-
myndaefni Surtseyjargossins týnd-
ist í meira en hálft ár vegna gjald-
þrots slíks fyrirtækis og frummynd-
ir allar höfðu verið fluttar eitthvert
annað. Þetta vora óhugnanleg tíð-
indi. Það var hálfs árs vinna að
reyna með einhveijum hætti að
fmna út hvað hefði orðið af þessu
efni. Ég dvaldist mánuðum saman
í London við að rekja alls konar
skýrslur og blöð
og reyna að finna
út úr þessu máli,
sem ekki átti að
geta gerst. Sex
mánuðum síðar
fann ég allt
frammyndaefn-
ið. Það var mikil
fagnaðarstund.“
Framundan er
á að giska tíu
milljóna króna
aðgerð til við-
halds á þessum
frummyndum
öllum. „Ég var
einmitt að skipu-
leggja slíka
nokkurra ára
áætlun viku áður
en braninn varð.
Og ég var á leið-
inni til London
vegna eins gjald-
þrotsins enn í
kvikmynda-
vinnslufyrirtæki
til þess að koma
frammyndum föður míns undan. Á
síðasta ári varð ég að fara tvær
slíkar ferðir til London og kom þá
meðal annars undan hinni þekktu
heimildarkvikmynd hans um Hom-
strandir, sem ég leyfði síðan Friðrik
Þór að nota að hluta í kvikmynd
hans „Böm náttúrunnar".
Vilhjálmur segir vandræðin í
sambandi við fílmurnar séu þau að
Kodak hefur verið að breyta filmu-
tegund, sem kallar á breytingu á
frameintökunum yfir í „gervi-fram-
eintök“. Gamlar myndir Knudsens-
feðga voru positivar og þarf að
gera þær upp negativar. Þetta verð
ur að gera að því er Vilhjálmur
telur, ekki af því að í því liggi nein-
ir tekjumöguleikar, heldur af því
að þama liggja á filmu svo ómetan-
leg menningarverðmæti. Til dæmis
era til festir á filmu margir af
merkustu mönnum þjóðarinnar og
fleiri en þegar hefur verið komið í
kvikmynd. Vilhjálmur hefur
áhyggjur af þessu, hafði einmitt
verið að gera sér grein fyrir kostn-
aði við þetta og í tölvunni hans
stendur niðurstöðutalan 10 milljónir
króna. En það er ein ástæðan fyrir
því að gamlar myndir hafa verið
geymdar í þar til gerðum geymslum
erlendis. Hai.n hefur ekki af örygg-
isástæðum viljað flytja frammynd-
imar að óþörfu milli landa og látið
þær sumar bíða þess hvort úr þessu
máli rætist, sem ekki verður séð
fram úr eins og er.
Ný íslandskvikmynd Vilhjálms
Knudsens hlaut óvænt alþjóðlega
viðurkenningu á Ítalíu í nóvember
sl., er kokkur í Vatíkaninu kom
henni á framfæri. Hún hefur fengið
frábærar viðtökur erlendis. Fyrir
fáum dögum fékk Vilhjálmur bréf
frá Frakklandi, frá aðila sem keypti
eintak af myndinni á myndbandi.
Hann kveðst vera nýbúinn að skoða
þessa klukkutíma mynd sjö sinnum
og finnist hún enn frábær. Jafn-
framt séu allir kunningjar hans
búnir að skoða myndina margsinnis
og allir séu þeir að dást að þessu
rosalega menningarlandi, segir í
bréfinu.
Aftur sýningar í mars
Mikill áhugi hefur verið erlendis
á Mývatnseldakvikmynd Vilhjálms,
þeirri sem hann var að vinna að
og ætlaði að ljúka í vor. Fyrstu
pantanir tóku að berast fyrir níu
áram og nema nú hundruðum. For-
svarsmenn erlendra kvikmyndahá-
tíða hafa komið í Hellusund og beð-
ið um myndina. „Ég vil hinsvegar
ekki ljúka henni nema hún sé eins
og ég vil hafa hana og þetta mikla
tjón, sem ég hef nú orðið fyrir,
kann að valda töfum. Lokavinnslan
ein kostar svona 5 milljónir," segir
Vilhjálmur. Hann kveðst ekki fara
fram á neina styrki, en væri þakk-
látur ef yfírvöld færa að virða út-
lagðan kostnað vegna þessarar
starfsemi í Hellusundi.
Húsið í Hellusundi er u-laga
bygging með torfþaki, sem Ósvald-
ur Knudsen byggði. Vinnustofan
þar sem kvikmyndasýningar fara
fram er í annarri álmunni, en í hinni
býr Vilhjálmur með konu sinni,
Lynn, og bömum. Gegn um milli-
bygginguna liggur gangur með
svefnherbergjum og var mesta mildi
að eldurinn fór ekki inn í íbúðarál-
muna. Þegar við litum þar inn voru
smiðir önnum kafnir við endurbygg-
ingu vinnustofunnar og Vilhjálmur
kveðst ætla að hefja þar sýningar
í mars. Franskur og enskur ferða-
mannahópar höfðu pantað sýningar
og hótelin eru að spyijast fyrir hvort
þau geti vísað ferðafólki á íslensku
kvikmyndimar. Á vetram eru
áhorfendur mjög fáir í einu og
kveðst Vilhjálmur til bráðabirgða v
geta sýnt þær, þeim sem þess óska,
í bílskúmum. í brananum eyðilögð-
ust fjórar sýningarvélar, en í bíl-
skúmum átti hanri eina videovél,
sem hægt er að nota til að brúa
bilið. Aragrúi af sýningareintökum
myndanna eyðilagðist, en í sama
bílskúr átti hann einhver eintök,
sem hann getur nú notað.
Pöntunar-
Gildir út febrúar
bls. 59 mynd 3
peysubolir £ 16,99
um 2311 ísl. kr.
PANTIÐ:
BI0829-GULUR
BI0830-FERSKJU
BI0831 -LJÓSBLÁR
BI0832-LILLA
BI0833-SVARTUR
BI0834-H VÍTU R
^5^ Sumarlistinn er yfir
1000 siður, verð kr. 400 án bgj.
B. MAGNÚSSON HF.
Grillsteikumar hjá larlinum:
Mest seldu steikur
á Islandi
NAUTAGRlLLSTEIK, SIRLOIN.kr. 690
LAMBAGRILLSTEIK, FILLET.kr. 750
SVÍNAGRILLSTEIK, HNAKKI.kr. 690
Sprengisandi - Kringlunni
w
Jarttmt
'■ V E ITINGASTOFA-