Morgunblaðið - 20.06.1993, Blaðsíða 8

8 B
MORGUNBLAÐIÐ MANNLIFSSTRAUMAR SUNNUDAGUR 20. JÚNÍ 1993
LÆKNISFRÆÐI/Vinsœl?... Óvinsœl?
Frattska
pillan
TÍÐAPILLAN sem hér var minnst á í vetur
sem leið hefur nú fengið eldskírn reynslunn-
ar um skeið og sögðu franskir læknar frá
því fyrir skemmstu í bandarísku læknatíma-
riti sem kennt er við Nýja-England.
Hún er stundum nefnd fóstur-
eyðingarpilla en mætti kall-
ast tíðapilla; hún er ekki getnaðar-
vörn eins og gamla góða „P-pillan“
sem kemur í veg fyrir egglos, held-
mmmmmmmmmm ur beinir hún
spjótum sínum að
nýfijóvguðu eggi
og skolar því burt
með tíðablæðingu.
Annars eru hin
viðurkenndu nöfn
hennar mifeprist-
ón eða RU 486 af
því að framleið-
eftir Þórarin
Guónoson
andinn er lyfjafyrirtækið Roussel-
UCLAF. Fljótlega kom í ljós þegar
farið var að reyna hana að hún
brást að minnsta kosti fimmtu
hverri konu en ef prostaglandín var
gefíð líka fékkst meiri og öruggari
árangur.
Frönsk löggjöf um aðgerð til
fóstureyðingar leyfir slíkt á fyrstu
tólf vikum meðgöngunnar en notk-
un tíðapillunnar sem kom til skjal-
anna þar árið 1988 hefur ekki enn
verið leyfð nema fyrstu sjö vikurnar
eftir síðustu tíðir. Rannsóknin sem
greint er frá í áðurnefndri ritgerð
skiptist í tvo hluta. Sá fyrri (A) fjall-
aði um 505 konur og stóð yfír frá
júní til október 1991, en sá síðari
(B) 390 konur og tímalengdin var
eitt ár (mars ’91 - mars ’92). Eins
og gefur að skilja voru þetta allt
konur sem óskuðu sjálfar eftir að
endi yrði bundinn á meðgönguna
og fyrir hverri og einni var skil-
merkilega lýst hvaða aðferðum yrði
beitt og samþykki hennar fengið.
Aldurshámark var 35 ár. Um báða
hópana giltu sömu reglur nema
hvað lyfjagjöfinni var hagað eins
og nú skal greina: Konurnar í A-
hópnum fengu í upphafí 600 milli-
gramma-töflu af mifepristóni og
áttu svo að koma aftur eftir tvo
daga og fá tvær 200 míkrógramma-
töflur af prostaglandín-lyfínu mi-
soprostól. Þá dvöldust þær á lækn-
ingastofnuninni í fjórar stundir og
var fylgst með blóðþrýstingi og al-
mennri líðan á meðan. Næst áttu
þær að koma tíl ómskoðunar eftir
eina eða tvær vikur og fleiri rann-
sókna ef þurfa þætti. Blóðið var
mælt áður en tíðapillan var gefin
og á ný til samanburðar við loka-
skoðun. Konur i B-hópnum fengu
sömu lyf í jafnstórum skömmtum
og hinar, en ef ekki var farið að
blæða fjórum stundum eftir
prostaglandín-gjöfina var boðið upp
á eina 200 míkrógramma-töflu til
viðbótar og konan beðin að doka
enn við í tvær klukkustundir.
Niðurstaða þessara prófana var
sú að lyfjagjöfin hafði tilætluð áhrif
hjá nær öllum, 97 af hundraði í
öðrum hópnum og 99 í hinum.
Flestar konurnar fengu samdráttar-
verki frá móðurlífi en verkjalyf
þurftu einungis fáar eða 16 úr A-
og 12 úr B-hóp. Um það bil 70 af
hundraði misstu fóstrið á fyrstu
fjórum klukkustundunum eftir
í sjöttu viku.
prostaglandín-gjöf en væg blæðing
hélst í nokkra daga. Yfirleitt blæddi
minna og skemur hjá þeim konum
sem höfðu fáar meðgönguvikur að
baki.
Höfundar skýrslunnar taka fram
að þrátt fyrir viðunandi árangur sé
nauðsynlegt að lyfjagjöf af þessu
tagi verði undir læknisfræðilegu
eftirliti enn um langa hríð. Með-
göngu fylgi ýmsar hættur hvort
sem hún fái að renna sitt skeið
eður ei og hvort sem verði uppi á
teningnum eigi ráðgjöf og eftirlit
læknis að vera sjálfsögð réttindi
konunnar.
í tímaritsheftinu þar sem greint
er frá þessari frönsku tilraun og
þeim vísbendingum sem i henni
kynnu að felast er ritstjórnargrein
eftir lækni sem starfar við Columb-
ia-háskólann í New York. Hann
segir að þar í landi hafi spurnir af
frönsku pillunni valdið uppnámi
sem fátítt sé um nýjungar í vísind-
um og kennir herskáum andstæð-
ingum fóstureyðinga um að pillan
er ófáanleg í Bandaríkjunum. Raun-
ar eru það aðeins Bretland, Kína
og Svíþjóð sem hafa hleypt þessum
umdeildu töflum inn til sín en seinna
koma sumir ef að líkum lætur.
TÆKNI/Gera tölvur rithöfunda
óþarfa? ______
TÖLVANOG
SKÁLDSKA PURINN
Engan þarf að fræða um hvers konar byltingu tölvutæknin hefur
þegar valdið í bóka- og blaðaútgáfu. Tilkoma heimilistölvu og rit-
vinnsluforrita var talin bókmenntum til framdráttar. Leiðrétting,
geymsla og endursamning texta var allt auðveldara, og setning
texta varð heimavinna rithöfundarins. Hin opinbera mynd rithöf-
undarins hefur breyst úr öldungi með fjöðurstaf í ungt glæsi-
menni við skjá og takkaborð. En nú er líkt og tölvutæknin vilji
ganga lengra, og svo kann að fara að jafnvel þessi nýja mynd rit-
höfundarins eigi eftir að hverfa, eða renna inn í teymi bókagerðar-
manna, sem eru á föstu kaupi útgáfufyrirtækjanna. Nýjustu nöfn-
in sem framtíðarskipuleggjendur risaforlaga vinna með geta verið
á ensku: „Content Provider", eða framleiðandi innihalds.
Nú þegar stýrir tölvutæknin öll-
um stigum útgáfuferlis bók-
arinnar, frá samningu fram að
bandi, sölu og dreifingu einnig.
Geymsla texta inni á gagnageymslu
mmmmmmmmmm forlags veldur að
textinn er að-
gengilegur í settu
formi, og endur-
útgáfa og breyt-
.ing textans er
létt. Enn sem
komið er, er bókin
sá rammi upplýs-
inga sem kemur
eftir Egil
Egilsson
efninu áleiðis frá forlagi og höfundi
tii lesanda. Spurningin er hvað
lengi. Það má hugsa sér „bækur“
útgefnar í formi disklings, og slíkt
er til nú þegar. Heimilistölvan _er
að verða svo algeng, t.d. hér á ís-
landi, að hugsa mætti sér skáldsögu
innan nokkurra ára í formi diskl-
ings. Aðeins þarf heimilistölvan að
verða algengari og handbærari, og
e.t.v. skjárinn svolítið læsilegri
einnig, til að þetta sé innan seiling-
ar og verði almennt. Spurningin er
einnig, hvort bókin, þ.e. sjálfstæður
fagurfræðilegur texti einn sér muni
verða svo afmarkað fyrirbrigði
framvegis sem hann er enn í dag.
Rafeindatæknin veitir oss tök á að
bræða hann saman við myndefni
og hljóð í hvaða hlutföllum eða
formi sem vera skal. Þessi sam-
bræðsla veldur því að amerísk risa-
forlög eru farin að skipuleggja
teymisvinnu þess sem áður var höf-
undur texta í samvinnu við hljóð-
menn, teiknara o.fl., uns úr verður
þess konar heild, að rithöfundurinn
hverfur í því formi að hann vinni
sjálfstætt heima hjá sér og selji
rétt útgáfu hugverks síns. Þess í
stað vinnur hann á forlagi og þigg-
ur mánaðarlaun.
Forrituð skáldsaga
Enn lengra gengur sú hugmynd
sem þegar er komin í framkvæmd,
að forrit „semji“ skáldsögur. Nú
þegar hefur verið markaðssett eitt-
hvað af slíkum hugbúnaði, t.d. for-
rit að nafni „Plot Unlimited".
(Stranglega þýtt: ótakmörkuð
flétta). Grunnur þess er texti, sem
notandinn getur kosið að spinna
saman að vild, t.d. að persónur sé
gæddar þeim og þeim eiginleikum,
ákveða örlög sögupersóna, o.s.frv.
Fróðlegt væri að vita hvort slíkar
„bókmenntir" myndu ná lengra
hvað gæði varðar en afþreyingar-
stigið. Vitanlega er fjarstæða að
hugsa sér að tölva geti komið í stað
skálds á við Shakespeare og Jónas.
Spurningin er sú, hvort hægt sé
að fela eitthvað sem minnir á skáld-
legt innsæi og sköpun í forriti eða
grunntexta sem það raðar saman.
Getur „skáldskapur“ þannig orðið
handverk að einhverju leyti? Enn
önnur spuming sem vankar er sú
hvort tilkoma slíkrar tækni verði
til að hefta eða breiða út þekkingu
eða ást á raunverulegum skáldskap.
Verður slík iðja svo bundin við af-
þreyingarstigið að það komi í veg
fyrir að menn fáist við raunveruleg-
ar bókmenntir, eða verður hún tii
að koma mönnum á bragðið, þann-
ig að tölvulekjalúinn morðmynda-
vaninn vesturlenskur launaþræll
heflist að marki upp fyrir afþrey-
ingarstigið sem hann hefur lent á
í fjölmiðlafári nútímans.
VMBVEKnSMAL/Hvernig á ab efla náttúru- og
umhverfisfrcedslu?
Náttúruhús íReykjavík
FYRIR tveimur árum lauk samstarfshópur um byggingu Náttúru-
húss í Reykjavík áfangaskýrslu sinni, en fulltrúum frá Umhverfis-
ráðuneyti, Reykjavíkurborg, Háskóla íslands og Menntamálaráðu-
neytinu var falið að vinna að forathugun og forsögn slíks húss.
Því hefur verið ætlað að rísa á lóð Háskólans í Norðurmýrinni.
Iskýrslunni er gerð grein fyrir
meginatriðum í tillögum hóps-
ins, s.s. markmiðum og starfstil-
högun og gerðar eru áætlanir um
stofnkostnað. Hér er um dýra
framkvæmd að
ræða sem ætlað
er að verði sam-
vinnuverkefni
Reykjavíkur-
borgar, Háskóla
Islands og fleiri
aðila.
Miklar breyt-
ingar hafa orðið
eftir Huldu
Valtýsdóttur
á undanförnum áratugum á starf-
semi slíkra stofnana í nágranna-
löndum okkar. Starfssviðið hefur
víkkað, komið er í ríkara mæli til
móts við hinn almenna borgara að
því er upplýsingaþjónustu og
fræðslu varðar. Náttúrugripasöfn
sem áður voru aðsetur hálærðra
vísindamanna, sem grúskuðu í
fræðum sínum bak við luktar dyr,
hafa breytt um svip. Á þeirri upp-
lýsingaöld sem við lifum er reynt
að ná til sem flestra og laða fólk
að. Aðalhlutverk náttúrugripa-
safna hefur lengi verið í því fólgið
að veita vísindamönnum hæfilega
starfsaðstöðu og áhersla lögð á
söfnun gripa og varðveislu þeirra.
Það er vissulega hlutverk slíkra
stofnana ennþá, en nú aðeins eitt
af mörgum. Það kemur líka fram
í áfangaskýrslu starfshópsins að
Náttúruhúsið á að veita almenn-
ingi, skólanemendum,fjölskyldum
og ferðamönnum haldgott yfirlit
yfír náttúru landsins og umhverfi.
Þar eiga að fara fram kynningar
á atvinnuvegum þjóðarinnar og
tengslum við umhverfi og náttúru.
Þar á að kynna þær rannsóknir
sem í landinu er unnar á sviði raun-
vísinda. Fjallað verður um sam-
skipti mannsins'við umhverfi sitt
og áhrif hans á náttúruna til góðs
eða ills. Þar eiga að fara fram
umræður um umhverfi og náttúru-
vernd og þar verður rekin öflug
fræðslustarfsemi sem stuðlar að
auknum áhuga almennings á um-
hverfísmálum.
Náttúrufræðistofnun íslands á
að vera fræðilegur bakhjarl Nátt-
úruhússins og þar á að stunda svo
sem hingað til undirstöðurann-
sóknir á sviði náttúrufræða.
Starfshópurinn kynnti sér starf-
semi slíkra stofnana á Norðurlönd-
unum en þar hefur þessari nýskip-
an víða verið komið á. Þar er starf-
seminni í flestum tilvikum þrí-
skipt. I fyrsta lagi er um að ræða
tegundasafn dýra, plantna og
steina, í öðru lagi eru stundaðar
þar grunnrannsóknir og í þriðja
lagi halda söfnin uppi sýninga- og
fræðslustarfsemi fyrir almenning.
Nýmæli á þessu sviði eru svo
hin svoköiluðu vísindasöfn. Þau
hafa nokkra sérstöðu þótt þau
tengist náttúrufræðum að mestu
leyti. Þar er ekki stunduð sjálfstæð
rannsóknarstarfsemi en þau hafa
á að skipa sérmenntuðu starfsfólki
til að skipuleggja sýningarstarfíð.
Þau reka eigin smíða- og viðgerð-
arverkstæði og hafa á sínum snær-
um leiðbeinendur til að aðstoða og
uppfræða gesti. Gestir eru hvattir
til beinnar þátttöku í ákveðnum
verkefnum, til að gera sjálfstæðar
athuganir og draga eigin ályktan-
ir. Viðfangsefnin eru þá helst á
sviði eðlisfræði og líffræði/Iífeðlis-
fræði en þó ekki einskorðuð við
þær greinar. Slíkum vísindasöfn-
um er ekki ætluð hin hefðbundna
starfsemi sýningarsafna, en sú
tækni sem þar er hægt að beita,
hefur sannað gildi sitt sem fræðsl-
umiðill í vaxandi samkeppni við
ýmiskonar dægradvöl.
I samantekt hópsins segir að
náttúrufræðisöfn og vísindasöfn
séu ólík að því er uppbyggingu
varðar. Náttúrufræðisöfn leggi
áherslu á náttúrulýsingar og teg-
undasýningar. Vísindasöfn skýri
hins vegar frá ýmsum eðlisfræði-
legum lögmálum og ferlum sem
gestir geta kallað fram á tölvum.
Slík söfn hafa átt miklum vinsæld-
um að fagna, ekki síst meðal yngri
kynslóða. Þar starfa safnakennar-
ar sem taka á móti skólabörnum
og veita þeim leiðsögn. Við þessa
úttekt vöknuðu spurningar hjá
starfshópnum um það hvort hægt
væri að sameina á einum stað
náttúrufræðisafn og vísindasafn
og menn komust að þeirri niður-
stöðu að það sé vel gerlegt og jafn-
vel æskilegt að blanda þessum
safnategundum saman, sé það
gert á réttan hátt. Nú er það .svo
að hin eldri náttúrufræðisöfn víða
um lönd þykja „dauðar" stofnanir
og aðsókn hefur mjög dvínað. Það
er að sjálfsögðu öfugþróun á okkar
tímum þegar aldrei hefur verið
brýnna að öllum almenningi sé vel
kunnugt um eðli, takmarkanir og
lögmál náttúrunnar og viðskipti
hennar við manninn, eða mannsins
við hana. Hins vegar hefur fólk
mjög laðast að vísindasöfnunum.
Starfshópurinn telur því að með
því að nýta það nauðsynlegasta
og besta frá báðum safnagerðun-
um, megi gera lifandi og áhuga-
vert safn sem verði til fróðleiks
og ánægju jafnt fyrir unga sem
aldna. Menn hljóta að vona að
gott samstarf takist um byggingu
slíks húss sem gæti orðið þjóðar-
stolt Islendinga í framtíðinni.