Morgunblaðið - 11.01.1994, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 11. JANÚAR 1994
Hvert fer kvótinn?
fyrr, stuðst við tölvutækt gagna-
safn, svonefndan „Kvótabanka“,
sem höfundar þessarar greinar hafa
verið að setja saman, en hann
geymir m.a. ítarlegar upplýsingar
um úthlutun aflaheimilda frá upp-
hafí kvótakerfisins árið 1984.
eftir Gísla Pálsson
og Agnar Helgason
Á síðustu vikum og mánuðum
hefur kvótakerfið í fiskveiðum verið
í brennidepli í fjölmiðlum. Athyglis-
vert er, að réttlætissjónarmið og
siðferðileg rök, sem „Tvíhöfða-
nefndin" svokallaða leiddi að miklu
leyti hjá sér í annars ágætri skýrslu
(Skýrsla til sjávarútvegsráðherra,
2. apríl 1993), hafa fengið aukið
og óvænt rúm. Forystumenn í hópi
sjómanna hafa siglt stórum hluta
fiskveiðiflotans í land, m.a. til að
undirstrika kröfur sínar um róttæk-
ar breytingar á kvótakerfinu, eink-
anlega afnám svokallaðs „kvóta-
brasks“. í röðum áhrifamanna í
útgerð, sem yfirleitt hafa staðið
fast á kröfunni um endurgjalds-
lausar aflaheimildir, hefur þeirri
skoðun jafnvel verið hreyft að rétt
sé að taka upp veiðileyfagjald.
Agnar Helgason
Gísli Pálsson
„Botnfiskkvótinn hefur safnast á færri hendur
frá því að aflaheimildir urðu framseljanlegar.“
„Lénskerfi“ og „kvótabrask“
Fregnir af yfirstandandi verkfalli
sjómanna hafa skiljanlega vakið
mikla athygli, ekki síst sú fullyrðing
sjómanna að þeir séu í vaxandi
mæli „neyddir" til að taka þátt í
„kvótabraski" útgerðarmanna. Orð-
ið „kvótabrask", sem í víðasta skiln-
ingi á við um hverskyns viðskipti
með aflaheimildir, er hér fyrst og
fremst notað um tímabundna kvóta-
leigu, þ.e.a.s. þegar útgerð kaupir
afnot af varanlegum kvóta sem til-
heyrir annarri útgerð. í slíkum við-
skiptum útgerða þarf leigjandi
kvótans að borga fyrir hann með
drjúgum hluta af söluverði aflans;
hlutur sjómanna er síðan miðaður
við þá upphæð sem eftir er þegar
búið er að draga leigugjald tíma-
bundins kvóta frá raunverulegu
söluverði aflans. Fyrirtæki sem
veiðir eigin kvóta reiknar hins veg-
ar hlut sjómanna beint af söluverði
aflans. Þeir sjómenn sem starfa
fyrir útgerðir með leigðan kvóta
verða þannig fyrir launaskerðingu
í samanburði við hina. Sjómenn
halda því auk þess fram að það
færist í vöxt að útgerðarfyrirtæki
leigi eigin kvóta í því skyni að leigja
annað eins af öðrum fyrirtækjum;
sjómenn séu látnir taka þátt í kaup-
unum í báðum tilvikum - en njóti
ekki góðs af viðskiptunum þegar
um sölu sé að ræða. Ekki er full
ljóst hversu almennt kvótabraskið
er, en fáir virðast trúa því lengur
að einungis sé um fátíðar undan-
tekningar að ræða.
I umræðunni um kvótabraskið
hefur því stundum verið haldið fram
að í tíð kvótakerfisins hafi sjávarút-
vegur landsmanna tekið á sig nýja
mynd sem dragi dám af lénskerfi
miðalda. Menn sjá fyrir sér risavax-
in útgerðarfyrirtæki („lénsherra"
eða „sægreifa") sem sölsa undir sig
meiri kvóta en þau geta sjálf séð
um að veiða. Þessi fyrirtæki leigi
síðan kvótalitlum eða kvótalausum
útgerðum („leiguliðum") umfram-
kvóta sinn fyrir allt að 50% af sölu-
verði aflans — og losni þar með við
þann útgerðarkostnað sem því fylg-
ir að draga aflann á land. Þannig
ríki eins konar lénsskipan í sjávar-
útvegi; nokkrir „lénsherrar“ eigi
nánast allan kvótann og hagnist á
því að leigjá hluta hans þeim sem
smærri eru. Slíkir „leiguliðar“ verða
að sæta afarkostum stærri fyrir-
tækjanna, ef þeir á annað borð vilji
halda áfram að stunda fiskveiðar.
Stóru fyrirtækin eru sögð nota
gróðann af leiguviðskiptunum til
að leggja undir sig enn meira af
varanlegum kvóta.
Samlíking kvótakerfisins við
lénskerfi miðalda er e.t.v. nokkuð
glannaleg. Hún minnir hins vegar
á áleitnar spurningar um skiptingu
kvótans. í deilum sjómanna og út-
gerðarmanna um lénskerfi og
kvótabrask er í raun togast á um
nokkrar af grundvallar forsendum
fiskveiðistjórnunar á íslandi, um
réttlæti og eignarhald á fískistofn-
um. Krafa útgerðarmanna um þátt-
töku sjómanna í kvótakaupum er
að vissu leyti ofur skiljanleg, ef
haft er í huga að mörg fyrirtæki
neyðast til að leigja kvóta og sá
kostnaður sem því fylgir reynist
mörgum útgerðarfyrirtækjum um
megn. Sjómenn benda hins vegar á
að hagnaðurinn af kvótaleigunni
renni í vasa útgerðarmanna og í
raun séu sjómenn að greiða útgerð-
armönnum hinn umdeilda „auð-
lindaskatt."
Framsal aflaheimilda
5
ára afmœlistilboð
TóívtisífiCi ísCands er um þessar muncCir 5 ára
og býður af því tiCefni ánstafct afmcefístiCBoð:
Skrifstofutækninám
með 20% afslætti
• Bókfærsla
• Ritvinnsla, Word fyrir Windows
• Tölvubókhald
• Tölvureiknir, Excel
• Verslunarreikningur
• Gagnagrunnur
• Tollskýrslugerð
• Windows og stýrikerfi
....aðeins
kr, 3990 á mánuði
Tölvuskóli Islands
Sími 67 14 66 • opið til kl. 22
Verðið miðast við jafnar afborganir í 24 mánuði
Lögfræðileg álitamál tengd
stjórnun fiskveiða hafa að vonum
ekki síður verið til umræðu að und-
anförnu en vinnudeilur sjómanna
og útgerðarmanna. Eins og kunn-
ugt er kveður fyrsta grein laga um
stjórn fiskveiða skýrt á um að út-
hlutun veiðiheimilda feli ekki í sér
myndun eignarréttar eða óaftur-
kallanlegs forræðis einstakra aðila
yfír veiðiheimildum; þar segir að
fiskistofnar á íslandsmiðum séu
„sameign íslensku þjóðarinnar“.
Nýlega kvað Hæstiréttur hins vegar
upp þann dóm í máli sjávarútvegs-
fyrirtækis gegn fjármálaráðherra
að aðkeyptur varanlegur aflakvóti
væri fyrnanleg og skattskyld eign
útgerðarmanna. Slíkur dómur renn-
ir stoðum undir tíðar fullyrðingar
þess efnis að útgerðarmenn helgi
sér þessa þjóðareign þegar fram í
sækir, í skjóli hefðarréttar án þess
að greiða fyrir hana, jafnvel með
styrk frá sjómönnum.
Þegar slík mál eru rædd er óhjá-
kvæmilegt að spyija hveijir séu eig-
inlegir handhafar kvótans og hvort
hann sé að safnast á fárra hendur.
í grein sem við rituðum í Morgun-
blaðið 13. maí sl. lögðum við drög
að svari við slíkri spurningu með
því að kanna þróun eignarhalds á
aflakvótum í tíð kvótakerfisins.
Niðurstöður okkar sýndu að afla-
heimildir höfðu safnast á færri fyr-
irtæki; kvótaeigendum hafði ekki
aðeins fækkað frá 1984, munurinn
á aflahlutdeild hinna smáu og hinna
stóru reyndist hafa aukist töluvert.
-Til að gera samanburð milli ára
raunhæfan' slepptum við, í áður-
nefndum útreikningum, þeim út-
gerðarflokkum (6-10 tonna bátum)
sem teknir voru inn í kvótakerfið
með breytingum á lögum um stjórn
fiskveiða árið 1990. Hér á eftir er
hins vegar ætlunin að huga sérstak-
lega að þróun eignarhalds í kvóta-
kerfínu eftir gildistöku lagabreyt-
inganna frá 1990 og byggjast út-
reikningar því að þessu sinni á öll-
um þeim skipum sem fengið hafa
úthlutaðan kvóta á tímabilinu 1991
til 1994. Miðað er við kvótaúthlutun
við upphaf hvers fiskveiðiárs og
eignastöðu í lok þess, nema fyrir
fiskveiðiárið 1994 (þar er, af skilj-
anlegum ástæðum, miðað við eigna-
stöðu í byijun fiskveiðiárs). í eftir-
farandi útreikningnum er, eins og
Skipting kvótans
Með lögunum -frá 1990 voru
gerðar a.m.k. tvær mikilvægar
breytingar á kvótakerfinu. Til að
setja þak á veiðar sex til tíu tonna
smábáta voru þeir teknir inní kvóta-
kerfið. Þessum bátum, sem áður
veiddu samkvæmt banndagakerfi,
var úthlutaður kvóti og við það
fjölgaði handhöfum aflaheimilda
um 286% (úr 404 í 1.155).'Einnig
var ákveðið að aflakvótar yrðu
framseljanlegir, en markmið þeirrar
breytingar var að auka hagræðingu
í sjávarútvegi með því að gera vel
reknum útgerðum auðveldara að
eignast kvóta þeirra sem ekki væru
eins arðbær.
I ljósi þess að eitt markmið laga-
breytinganna var að fækka óhag-
kvæmum útgerðum, er forvitnilegt
að kanna hvort útgerðum fækkar
í raun, og ef svo er, af hvaða stærð-
argráðu þau fyrirtæki eru. Mynd 1
sýnir breytingar á fjölda botnfisk-
kvótaeigenda frá 1991 til 1994.
Mynd 1. Fjöldi kvótaeigenda (botnfiskur)
B Dvergar B Littir B Stórir P Risar
Mynd 2. Skipting kvótans: botnfiskur
□ Dvergar B Utir B Stórir □ Risar
B Dvergar B Litíir fl Stórir □ Risar
Mynd 3. Skipting kvótans: allar tegundir
100
90
80
70
g 60
a> © 50
n 40
30
20
10
1991 1992 1993 1994
Ár
--- —!—.—: !-------------^___________________