Morgunblaðið - 02.07.1994, Qupperneq 25

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 2. JÚLÍ 1994 25
AÐSENDAR GREINAR
Eðlilegur útboðsmarkaður
eða hrun verktakaiðnaðar
HIN síðari ár hafa hefur það
orðið regla fremur en undantekning
að stór og smá verkefni eru boðin
út. Þessi þróun er jákvæð og verk-
takar eru því ánægðir með hana.
Útboðsstefnan er þó ekki gallalaus
og eins og hún hefur verið fram-
kvæmd hér á landi af stærstu verk-
kaupum kann hún að leiða okkHr í
ógöngur. Þess vegna er ástæða til
nokkurra varnaðarorða. Stærsti og
alvarlegasti galli á útboðum hér á
landi er sú krafa að alltaf skuli
taka lægsta tilboði, hversu óraun-
hæft sem það kann að vera. Undan-
tekningar frá þeirri reglu eru sorg-
lega fáar. Þetta á fyrst og fremst
við um opin útboð. Þó að það sem
hér er sagt sé hugsað út frá jarð-
vinnuverktökum við verkefni sín,
t.d. vegagerð, hafnargerð eða flutn-
inga, þá gildir það að mestu um
önnur útboð.
Samdráttur verkefna en
fjölgnn tækja
Samdráttur hefur orðið í verk-
efnaframboði. Þó nokkur samdrátt-
ur hjá opinberum aðilum en nánast
algjört hrun á framkvæmdum fyrir-
tækja og einstaklinga. Tækin til að
sinna þessum verkefnum eru of
mörg. Frá árinu 1982 til 1992 tvö-
faldaðist fjöldi vinnuvéla. Nokkuð
hefur nú dregið úr árlegri fjölgun.
Mikil nýliðun er í atvinnugreininni
og margir ætla að skapa sér störf
með því að kaupa sér vinnuvélar
og vörubíla. Þegar einn hættir eða
gefst upp tekur annar við, tækin
starfa áfram. Þetta mikla framboð
og afkastageta, á tímum samdrátt-
ar, hefur ásamt reynsluleysi nýlið-
anna leitt til mjög óraunhæfra til-
boða. Þessi lágu tilboð draga síðan
allan markaðinn niður,
til þess að eiga mögu-
leika á verkefnum eru
menn að teygja sig
lengra en skynsamlegt
getur talist. Það má
e.t.v. segja að tilboðin
séu komin út í algjöra
vitleysu. Allur markað-
urinn er nú rekinn með
bullandi tapi og hefur
svo verið síðustu ár.
Þannig má með réttu
segja að verktakar hafí
verið að greiða niður
framkvæmdir hér á
landi og staðið þannig
að mun stærri hluta
undir framkvæmdum
og uppbyggingu í land-
inu en aðrir landsmenn,
Óraunhæf tilboð eru
sýndargróði
En þá má spyija, er þetta þá
ekki hið besta mál, græðum við
ekki öll á þessu með ódýrari fram-
kvæmdum? Eru það ekki fijálsir og
fjárráða menn sem bjóðast til að
greiða með þessum framkvæmdum?
Er þá nokkur ástæða til að meina
þeim að setja sig á hausinn með
verkefnum sem engan veginn geta
staðið undir sér? Jú, það er ástæða
til að meina þeim það. Hér verður
að taka í taumana, því að málið
snertir svo miklu fleiri en verktak-
ann einn. Sparnaðurinn er sýnd
veiði en ekki gefín og þá til mjög
skamms tíma iitið. Sé litið til Iengri
tíma kemur tjónið í ljós. Við gjald-
þrot falla launagreiðslur á ríkið,
ásamt töpuðum opinberum gjöld-
um, þar fer líklega stærstur hluti
ímyndaðs hagnaðar af lágu tilboði.
En það tapa fleiri, selj-
endur vöru og þjónustu
sitja oftar en ekki eftir
með sárt enni og oft
umtalsvert tap. Undir-
verktakar geta lent í
þessari stöðu og eftir
að hafa fjármagnað
misstóran hluta verks-
ins fæst ekkert greitt.
Þannig geta fjölmargir
dregist í gjaldþrot;
bætist þá enn á áföll
ríkissjóðs og keðjuáhrif
myndast. Sá ávinning-
ur sem virtist vera af
því að taka óraunhæf-
um tilboðum er þá
löngu farinn og hefði
jafnvel verið mun hag-
stæðara að taka hæsta tilboði. Svo
þarf e.t.v. að bjóða hluta verksins
út að nýju. Þessar ástæður sem hér
hafa verið raktar ættu í sjálfu sér
að vera nægar til þess að forðast
það að taka óraunhæfum lægstu
tilboðum.
Atvinnugreinin getur hrunið
En það er meira tjón sem fylgir
óraunhæfum tilboðum. Það er tjónið
sem við verðum fyrir með því að
hafa ekki öflugan verktakaiðnað í
landinu. Öflug og sterk verktakafyr-
irtæki sem búa við góð rekstrarskil-
yrði, hafa sterka eiginfjárstöðu,
góðan tækjakost og siðast en ekki
síst reyndan og góðan mannskap,
eru lykillinn að hagstæðum og vel
útfærðum framkvæmdum. Þegar
atvinnugreinin býr við svo óhagstæð
skilningsvana skilyrði sem nú eru,
blasir ekkert annað við en að hún
muni farast. Ef fram heldur sem
horfir verða engin traust verktaka-
Fari fram sem horfír,
segir Kristín Sigurðar-
dóttir, verða engin
traust verktakafyrir-
tæki eftir, aðeins
smáir, fátækir verktak-
ar og máttvana
einyrkj ufyrirtæki.
fyrirtæki eftir, aðeins smáir fátækir
verktakar og máttvana einyrkjafyr-
irtæki. Það verða þá engir til reiðu
til þess að byggja upp þegar betri
tímar koma, jafnvel varla til þess
að halda við þeim mannvirkjum sem
við eigum nú þegar. Við munum þá
ekki hafa burði til þess að keppa
við erlenda verktaka um þau stór-
verkefni sem bjóðast á næstu árum.
Margir sjá vandann
Það er sjálfsagt að geta þess að
mörgum embættismönnum hefur
verið þessi hætta ljós og hafa reynt
nokkuð til að koma í veg fyrir þessa
þróun. Stundum hafa þá verið við-
höfð lokuð útboð, þar sem valdir
verktakar gera tilboð. Sú aðferð
hefur verið gagnrýnd m.a. vegna
þess að hún hindri aðgang nýrra
aðila. Því hefur stundum verið við-
haft forval, þar sem verktökum
gefst kostur á að láta meta sig inn
í þennan hóp. Lokuð útboð eru,
þrátt fyrir marga kosti, sjaldgæfari
en hin opnu. Lokuð útboð geta ver-
ið góð lausn, þegar þau eiga við,
þau draga úr vandanum en útiloka
Kristín
Sigurðardóttir
hann ekki. Óraunhæf tilboð geta
auðvitað líka komið fram í lokuðum
útboðum, en eru ólíklegri. Samning-
urinn um EES mun takmarka mjög
þá leið. í samtölum hafa embættis-
menn einnig bent á að pólitísk krafa ^
um að taka alltaf lægstu boðunv '
hafí oft ýtt til hliðar rökstuddum
óskum þeirra um að ganga að raun-
hæfari og traustari tilboðum.
Hvað er til bjargar?
í mínum huga er aðeins eitt sem
getur rofíð þennan vítahring og
komið í veg fyrir þetta endanlega
hrun, sem mörgum virðist innan
seilingar. Heilbrigðir viðskiptahætt-
ir, þar sem m.a. óeðlilegum undir-
boðum er hafnað, eru grundvallar
forsenda fyrir góðum verktaka-
markaði. Til þess að markaðurim? -
verði heilbrigður þarf að koma til
ábyrg afstaða stórra verkkaupa, þá
fyrst og fremst ríkisins og ríkisfyr-
irtækja, en einnig borgarinnar og
stórra sveitarfélaga. Það þarf að
kalla stóru verkkaupana til póli-
tískrar ábyrgðar á þróuninni, svo
að ekki verði gengið að óraunhæf-
um lágum tilboðum. Þeir þurfa að
gera þá kröfu að tilboðin séu raun-
hæf, þ.e. að hægt sé að framkvæma
verkið samkvæmt tilboðinu án þess
að greiða með því. Óraunhæfum
lágum tilboðum verði þá hafnað.
Þá tekur að vísu við vandinn að
ákvarða hvaða aðferð er rétt til að
meta framkvæmdakostnað. Ýmsar
aðferðir eru í boði við nálgun þess.
Aðferð sem byggir á meðaltaíi úr
fyrri tilboðum mun þó af framan-
greindum ástæðum ekki ganga,
Þekktar eru ýmsar nothæfar að-
ferðir sem velja má úr. Ef þau
vinnubrögð verða almennt tekin
upp, að aðeins komi raunhæf tilboð
til álita, verður þessu hruni jafnvel
snúið við. Áframhaldandi skamm-
sýni í samningum við verktaka mun
hins vegar hafa óbætanleg tjón í
för með sér.
-------------------------------
Höfundur er framkvæmdastjórí
Félags vinnuvélaeigenda ogfor-
maður Samtaka landflutninga-
manna.
Að svelta dauðan lax
AÐ undanförnu hef-
ur nokkur umræða
orðið í fjölmiðlum um
málefni Hótel- og veit-
ingaskóla íslands.
Umræðan hófst í kjöl-
far fréttar í sjónvarp-
inu þar sem fram kom
að á skriflegu sveins-
prófí, sem haldið var í
janúar sl., hefði orðið
óeðlilega mikið fall. í
frétt sjónvarpsins var
rætt við formann próf-
nefndar í matreiðslu
og lýsti hann því yfír
að ástæða þess ama
væri að „kennslan
hefði brugðist". Einnig
kom fram í fréttinni, þótt með
óbeinum hætti væri, að hluti ástæð-
unnar fyrir þessu væri nýr kennari
og nýr skólastjóri. Ekki kom fram
neinn annar rökstuðningur fyrir
fullyrðingu prófnefndarformanns-
ins. I byijun er rétt að taka fram
að sá sem kallaður er nýr kennari
hefur starfað við skólann síðastliðin
5 ár og ég hef starfað við skólann
i 14 ár þannig að hvorugur okkar
er nýgræðingur hvað varðar starf-
semi skólans. Talað hefur verið um
að samskipti prófnefndar og skóla
hafi verið stirð. Allir prófnefndar-
menn, að formanninum undanskild-
um, hafa staðfest að samskipti við
skólann hafi verið hnökralaus og
að þeir hafi mætt hér þægilegu við-
móti í alla staði. Það er hins vegar
ljóst að hvergi er kveðið svo á í
lögum eða reglugerðum að skylt sé
að þessir aðilar eigi samstarf, enda
hvor um sig sjálfstæður aðili, skól-
inn sem fræðslustofnun og próf-
nefndin sem framkvæmdaraðili
sveinsprófa.
Rannsókn
Þegar í ljós kom
hversu mikið fall var á
áðumefndu prófí ákvað
menntamálaráðuneytið
að láta Rannsókna-
stofnun uppeldis- og
menntamála kanna
hugsanlegar orsakir
þess. Til þess að kanna
málið voru kallaðir til
fulltrúar prófnefndar
og skólans. Ég kann
ekki að skýra hvers
vegna enginn fulltrúi
próftaka var kallaður
fyrir en það hlýtur að
eiga sér einhveijar
skýringar. Ef próftakar hefðu verið
kallaðir til hefði til dæmis komið
fram að eftirfarandi fullyrðing sem
fram kemur í skýrslunni er röng,
en fullyrðingin hljóðar svo: „A
kynningarfundi fyrir sveinspróf fá
nemendur í hendur lista yfir
áhersluatriði sem hafa ber í huga
við undirbúning fyrir prófíð." Próf-
takar fullyrða að þessar upplýs-
ingar hafí þeir aldrei fengið. Einnig
kemur fram eftirfarandi: „Ekkert
er tekið sérstaklega fram um verk-
lega prófið í kjöt- og fískskurði né
um skriflegt próf sem haldið er
sama dag.“ í skólum er það al-
mennt svo að væntanlegum próf-
tökum er kynnt, í fyrsta lagi hvort
þeir eiga að ganga til prófs í ein-
hveijum greinum eða ekki. í öðru
lagi er venjan að kynna í hveiju
verður prófað og í þriðja lagi eru
próf gjarna tímasett og þykir raun-
ar sjálfsagt. Ekkert þessara atriða
var kynnt próftökum. Þótt þeim
sem séð hafa prófíð beri saman um
að það hafí ekki verið tiltakanlega
Það hlýtur þó að vera
eðlileg krafa próftaka,
segir Guðmundur Agn-
ar Axelsson, að þeir fái
tækifæri til að undirbúa
sig fyrir það sem þeir
eiga í vændum
þungt er það að mati rannsóknar-
manna ekki góður mælikvarði á
þekkingu próftaka og orðrétt segir
í skýrslunni: „Reiknaður var alfa-
stuðull út frá svörum nemenda við
skriflega prófínu til að leggja mat
á innra samræmi í svörum þeirra.
Áreiðanleiki prófsins er ófullnægj-
andi eða 0,67.“ Leggi menn fyrir
próf sem hefur þann eiginleika að
áreiðanleiki þess er ófullnægjandi
er dálítið langsótt skýring á slæmri
útkomu að „kennslan hafí brugð-
ist“. Og sé meiningin að prófa þá
úr því námsefni sem kennt er í
skólanum sé það gert þannig að
áherslur prófanda og skóla séu þær
sömu eða í það minnsta svipaðar.
Það er mér hins vegar hulin ráð-
gáta hvers vegna þetta skriflega
próf er yfirleitt haldið, einkum þeg-
ar litið er til þess að einn vægisþátt-
ur í lokaeinkunn á sveinsprófí er
einkunnir úr skóla.
Nám, kennsla, reynsla
Því er oft haldið fram að þá fyrst
byiji menn að læra fyrir alvöru
þegar þeir taka til við að kenna.
Vissulega hefur prófnefndarfor-
maðurinn kennt nemum en aðeins
í hinum verklega þætti námsins.
Hvað varðar kennslu í bóklega
þættinum veit ég að hann hefur
enga reynslu og mér er til efs að
hann hafí kynnt sér þau mál sér-
staklega enda ólíklegt að prófíð
hefði orðið með þeim endemum sem
raunin varð ef svo væri. I bréfí
prófnefndar til menntamálaráðu-
neytisins er því haldið fram að að-
eins sé prófað í aðalatriðum. Menn
eru hins vegar ekki á eitt sáttir um
hvað séu aðalatriði og hvað aukaat-
riði enda er það Ijóst að það sem
er áhersluatriði á einum stað getur
verið aukaatriði á öðrum. Sé litið á
matseðla á nokkrum verklegum
sveinsprófum undanfarin ár kemur
svo sem ýmislegt í ljós sem venju-
legt fólk mundi ekki kalla aðalat-
riði. Til dæmis var próftökum eitt
sinn gert að elda laxagellur sem
er svo sem allt í lagi en tæpast
held ég að matreiðsla á þeim geti
flokkast undir aðalatriði í mat-
reiðslunámi. Ýmis fleiri sérkennileg
„aðalatriði" mætti tína til. Nemi var
felldur á „köldu stykki". Stykkið
var lax í útfærslu nemans. Aðspurð-
ur hvers vegna neminn hefði verið
felldur svaraði prófnefndarformað-
urinn því til, og fór síst af öllu
dult með, að laxinn hefði ekki verið
sveltur. Próftakinn hins vegar sver
og sárt við leggur að hann hafi
keypt laxinn steindauðan og hafí
ekki einu sinni reynt að gefa honum
að éta, hvað þá að sér hafi tekist
það. Skyldi það nú ekki flokkast
undir forréttindi að fá að taka próf
undir stjórn manns sem býr yfír
slíkri vitneskju?
Sveinspróf og nám í skóla
Sá sem lýkur sveinsprófi hefur
þar með fengið starfsréttindi. Próf-
ið er mikilvægur áfangi í lífi hvers
Guðmundur Agnar
Axelsson
þess sem það tekur og niðurstaðan
úr því getur haft áhrif á alla hans
framtíð. Það er því nauðsynlegt að
vel sé til prófanna vandað og reynt
að tryggja að þau séu sanngjörn.
Þó er ef til vill mikilvægast af öllu
að menn geri sér glögga grein fyr-
ir því hvað prófinu er ætlað að
mæla og að tryggt sé að þeir sem
að mælingunni standa séu meðvit-
aðir um hver markmið námsins eru.
Rætt hefur verið um að áherslm
breytingar hafí orðið í námi og
kennslu við Hótel- og veitingaskóla
íslands. í skólanum er kennt eftir
námskrá sem staðfest var af
menntamálaráðuneytinu eftir að
ýmsir aðilar, þar á meðal fulltrúi
prófnefndar í matreiðslu, óskuðu
þess að hún yrði staðfest. í formála
að námskránni sem allir þessir aðil-
ar undirrituðu er þess sérstaklega
getið að áherslubreytingar muni
verða í hinum verklega þætti náms-
ins. Það er held ég flestum ljóst sem
málum eru kunnugir að verk- og
bóknám í grein eins og matreiðslu
er svo samtvinnað að ef breyting
verður á öðru breytist hitt. Kennsr--
inn sem afgreiddur er í fréct sjón-
varpsins sem „nýr kennari" var
fenginn til að semja námskrána.
Ég held að allir sem kunnugir
eru því verki séu sammála um að
það ber honum gott vitni sem fag-
manni og kennara enda ólíklegt að
samstaða hefði fengist um verkið
ef svo væri ekki. Stefna skólans
undanfarið ár, í faglegum efnum,
hefur verið að breyta áherslum
námsins þannig að meiri áhersla
verði lögð á tileinkun aðferða en
minni á utanbókarlærðar uppskrift*^
ir. Við teljum að með því móti séum
við að svara kalli tímans um fag-
lega færni sem nýtist í fjöbreyttu
nútímaþjóðfélagi þar sem krafan
er framsækni og áræði fremur en
meira eða minna ómarkvisst stagl.
Höfundur er skólamcistari.