Morgunblaðið - 10.07.1994, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUIM
SUNNUDAGUR 10. JÚLÍ 1994 39
RIKISSJOÐSHALLIÞYÐ-
IR AUKNA SKATT-
BYRÐI í FRAMTÍÐINNI
Tómas Hansson
halla, sem síðar endar
með háum sköttum til
að greiða uppsafnaðar
skuldir. Þetta veldur
miklu ójafnvægi í
skattheimtu og hinir
háu skattar framtíðar-
innar valda miklu
óhagræði. Þetta eru
líklega þær aðstæður
sem íslendingar búa
við í dag.
Ruðningsáhrif
Enn ein forsenda í
áðurnefndri kenningu
sem telja verður vafa-
Þorannn G. Petursson sama er gú að núlif_
í REYKJAVÍKURBRÉFI Morg-
unblaðsins sunnudaginn 26. júní er
víða komið við í umfjöllun um hag-
fræði og efnahagsmál. Það er af
hinu góða að ritstjórn blaðanna reyni
I að ýta undir faglega umræðu um
þessi mál. Hins vegar hafa nokkrar
' mjög umdeildar hagfræðikenningar
) fengið töluverða athygli í þessum
skrifum og er það ætlunin hér að
gera nokkrar athugasemdir við um-
fjöllun um ríkissjóðshallann og er
tilgangurinn sá að vara við einföldun
á alvarlegum vandamálum efna-
hagslífsins.
Tílfærsla frá framtíðinni
, Sú kenning að áhrif ríkissjóðs-
halla séu lítil, ef hallinn er fjármagn-
* aður á innlendum fjármagnsmark-
| aði, er gömul og vel þekkt. Þessi
kenning er kennd við Abba Lerner
og var viðtekin á 5. og 6. áratug
þessarar aldar en hefur skotið upp
kollinum aftur nýlega, sérstaklega
með skrifum Roberts Eisners sem
Reykjavíkurbréfíð vitnar í. Kenning-
in segir að sé halli á ríkissjóði fjár-
magnaður með innlendum sparnaði
j valdi hann engri byrði á komandi
kynslóðir, því heildarneyslan verði
t sú sama og án hallans, þar sem ein-
| staklingar skulda hveijir öðrum og
einungis eigi sér stað millifærslur
þeirra á milli. Þvi miður telja flestir
hagfræðingar í dag að svo einfaldur
sé heimurinn ekki.
Útgjöld ríkissjóðs má fjármagna
á tvennan hátt. Annars vegar með
sköttum og hins vegar með lántöku.
Sé seinni leiðin valin er hægt að
I taka lán erlendis eða á innlendum
markaði. Til skamms tíma er tölu-
9 verður munur á áhrifum lántökunnar
) eftir því hvaðan hún kemur, þó að
slíkur munur ætti að minnka með
auknu frelsi í fjármagnsflutningum.
Langtímaáhrif innlendrar fjármögn-
unar hallans á velferð eða neyslu
eru hins vegar engin samkvæmt
kenningu Lerners, en spurningin er
hvort svo sé í raun. Kjami málsins
er sá að hallarekstur nútíðar þýðir
að fyrr eða síðar þarf aukna skatt-
9 heimtu tii greiðslu á lánunum auk
| vaxta. Hjá því verður ekki komist.
I Því þarf að skoða áhrif slíks halla í
" ljósi skattheimtu hvort sem hún er
í nútíð eða framtíð.
í fyrsta lagi má segja að halla-
rekstur, sem fjármagnaður er með
innlendum sparnaði, geti hæglega
valdið breytingum á neyslumynstri
mismunandi kynsióða öfugt við
kenningu Lemers. Niðurstaða Lern-
ers byggir á því að líta á allar núlif-
9 andi kynslóðir sem eina heild. Ef
| kynslóðunum er hins vegar skipt upp
I eftir aldri kemur annað í ljós. Ein-
" dæmi skýrir þetta betur. ímynd-
um okkur þrjár kynslóðir, unga,
miðaldra og gamia og að stjórnvöld
vilji fjármagna aukna samneyslu
með innlendum sparnaði. Elsta kyn-
slóðin mun ekki vilja leggja fram
aukið fjármagn til fjármögnunar á
hallanum þar sem hún verður ekki
til staðar þegar til endurgreiðslu
:J kemur. Þannig leggja yngri kynslóð-
| h'nar til fjármagnið en allar núlif-
í andi kynslóðir (þar á meðal sú
" gamla) koma til með að njóta auk-
innar samneyslu. Þegar að skulda-
dögum er komið er gamla kynslóðin
fallin frá en ný, ung kynslóð fædd.
Til að fjármagna afborganir og vexti
af lánunum er aðeins ein leið fær,
skattheimta (stjórnvöld gætu tekið
ný lán, en það breytir ekki því að á
endanum þurfa stjórnvöld að grípa
9 L1 skattheimtu). Skatturinn er lagð-
Ej ur á alla þá sem nú eru á lífi, einn-
* ig nýju kynslóðina sem ekki naut
w aukinnar samneyslu þegar halla-
reksturinn hófst. Neyslumynstri
í athugasemdum við
Reykjavíkurbréf Morg-
unblaðsins gagnrýna
Tómas Hansson og
Þórarínn G. Pétursson
kenninguna um að halli
á ríkissjóði sem fjár-
magnaður er með inn-
lendum sparnaði valdi
engri byrði á næstu
kynslóðir.
kynslóðanna er því augljóslega rask-
að með hallarekstrinum: tekjur eru
færðar frá framtíðarkynslóðum til
núlifandi kynslóða. Kenning Lerners
stenst því einungis í þessu samhengi
ef yngsta kynslóðin erfir allan þann
sparnað elstu kynslóðarinnar sem
hún leggur viljug til hliðar vegna
ríkissjóðshallans. Erfitt er að ímynda
sér að slíkt standist í raun.
Óhagræði skattheimtu
Jafnvel þó forsendur Lerners haldi
eru aðrar hliðar á þessu máli sem
mjög mikilvægt er að hafa í huga.
Það er grundvallaratriði að átta sig
á því að jafnvel þó að það gengi til-
tölulega þrautalaust að fá fjármagn
innanlands til að greiða fyrir halla-
rekstur ríkissjóðs, þá er það ávísun
á aukna skattheimtu í framtíðinni.
Aðeins ef skattheimta væri hlutlaus
og ofantaldar forsendur héldu myndi
hallareksturinn ekki hafa teljandi
áhrif. Það er hins vegar vel þekkt
innan hagfræðinnar að skattheimta
veldur óhagræði vegna áhrifa sinna
á hlutfallsleg verð. Þannig veldur
skattheimta óhagkvæmri notkun
framleiðsluþátta, dregur úr vilja til
vinnu og fjárfestinga. Þannig valda
t.d. minni fjárfestingar smærri fjár-
magnsstofni í framtíðinni og þar
með minni hagvexti. Þetta eru því
byrðar sem lagðar eru á efnahagslíf
framtíðarinnar. Einu skattarnir sem
ekki eru óhagkvæmir eru nefskattar
en slíkir skattar eru fátíðir í raun-
veruleikanum.
Þeir sem telja halla á ríkissjóði
ekki alvarlegt vandamál eða jafnvel
kost við vissar aðstæður hafa einnig
bent á að jöfn skattheimta valdi
minna óhagræði en ójöfn og því sé
hagkvæmt að fjármagna hallarekst-
ur til skamms tíma með lánum sem
greiðast á lengri tíma með jöfnum
afborgunum og þ.a.l. jafnri skatt-
heimtu. Þetta er rétt svo langt sem
það nær. Þessi rök geta hins vegar
snúist við ef hallarekstur felur í sér
óumflýjanlega skattahækkun sem
slegið er á frest. Þannig haldast
skattar lágir þrátt fyrir langvarandi
andi kynslóðir séu vilj-
ugar til að auka sparnað sinn til að
mæta útgjöldum framtíðar að fullu.
Ef það gerist ekki mun tilraun
stjórnvalda til að fjármagna hallann
á innlendum fjármagnsmarkaði
óumflýjanlega leiða til hærri vaxta
sem valda svokölluðum ruðnings-
áhrifum. Ruðningsáhrif felast í því
að hækkandi vextir, vegna mikillar
eftirspurnar ríkisins eftir lánsfjár-
magni, ryðja fjárfestingum einka-
geirans út (þ.e. aðgengi einkageir-
ans að fjármagni þrengist). Ef ruðn-
ingsáhrifin eru alger, þ.e. enginn nýr
sparnaður myndast, er hver króna
sem ríkið fær tekin af einkageiran-
um sem leiðir til samsvarandi lækk-
unar á fjárfestingum, nema við
fijálsa fjármagnsflutninga þar sem
einkageirinn getur leitað á erlenda
markaði (þá er hins vegar innlend
fjármögnun ríkishallans orðin jafn-
gild erlendri). Minni fjárfesting leið-
ir aftur til lækkunar þjóðarauðs og
minni hagvaxtar í framtíðinni. Sé
hins vegar hallanum ráðstafað til
fjárfestinga af hálfu hins opinbera
(sem aðeins er lítill hluti samneysl-
unnar), þá ráðast áhrifin af því hvort
fjárfestingar hins opinbera hafi verið
arðsamari en þær fjárfestingar sem
einkageirinn hefði notað fjármagnið
í. Reynsla okkar íslendinga segir það
sem segja þarf um þann samanburð.
Svar Eisners við þessari gagnrýni
er að hallarekstur hins opinbera í
kreppu leiði til aukinnar nýtingar á
framleiðsluþáttum, sérstaklega á
vinnuafli, sem annars væru ónýttir.
Slíkt auki tekjur, sem aftur eykur
sparnað og útgjöld einstaklinga, sem
að lokum leiði til aukinnar fjárfest-
ingar. Þessi kenning er mjög um-
deild en þijár athugasemdir má gera
við þessa röksemdafærslu. í fyrsta
lagi er skýring Eisners á vannýtingu
framleiðsluþátta ekki sannfærandi.
Það er alls ekki víst að aukin ríkisút-
gjöld leiði til betri nýtingar fram-
leiðsluþátta og það gæti alveg eins
gerst að aðgerðir stjórnvalda gerðu
aðeins illt verra. í öðru lagi gerir
þessi kenning ráð fyrir að stjórnvöld
geti og vilji fínstýra hagkerfinu með
afgangi og halla á ríkissjóði yfir
hagsveifluna. Þessi kenning segir
ekkert til um hvernig stofnanir ríkis-
ins þurfa að vera uppbyggðar og
hvernig ákvarðanataka skuli fara
fram þannig að slík fínstýring gangi
eftir. Ekki er heldur gert ráð fyrir
að verðbólga, sem af slíkri stýringu
hlýst, sé kostnaðarsöm og litið er
framhjá því að erfiðlega getur geng-
ið að minnka hallann þótt auðvelt
sé að auka hann. Þar að auki er
ekki gert ráð fyrir því að fínstilling
hagkerfísins með ríkisútgjöldum
verði á kostnað trúverðugleika efna-
hagsstefnunar og að mikill halla-
rekstur í dag geti þrengt möguleika
framtíðarríkisstjórna til hagstjórnar.
Þriðja og líklega mikilvægasta gagn-
rýnin á röksemdafærslu Eisners er
sú að hann gerir ekki greinarmun á
skammtíma og varanlegum halla
ríkissjóðs. Kenning Eisners á ein-
ungis við um skammtíma hallarekst-
ur en ríkisfjármálavandi vestrænna
ríkja er hins vegar grundvallaður á
langvarandi hallarekstri og stjórn-
lausum ríkisútgjöldum. A íslandi
hefur t.d. verið hallarekstur síðast-
liðin 10 ár og ekki hefur hagstætt
efnahagsástand, eins og t.d. 1987
og 1988, dugað til að koma þeim í
jafnvægi. Ríkisíjármálavandinn hér
á landi felst því í kerfisbundnum,
langvarandi halla og því eiga hug-
myndir Eisners um að nota halla-
rekstur til fínstillingar á efnahagslíf-
inu einfaldlega ekki við hér.
Lokaorð
Við höfum reynt að sýna fram á
það í þessari grein að halli á ríkis-
sjóði sé alvarlegt vandamál, þrátt
fyrir að fjármögnun hans eigi sér
stað innanlands. Kjarni greinarinnar
er að halli á ríkissjóði er ávísun á
skattheimtu í framtíðinni hvemig
sem fjármögnun hans er háttað og
að skattheimta valdi óhagræði,
óhagræði sem eykst við að slá vand-
anum á frest og óhagræði sem lenda
mun á kynslóðum framtíðarinnar.
Þær forsendur sem þurfa að vera
fyrir hendi til þess að neyslumynstur
kynslóðanna raskist ekki við halla-
rekstur eru ekki fyrir hendi. Þar að
auki raskar hallarekstur neyslu-
mynstri innan kynslóða þar sem
samneyslan nýtist ekki öllum jafnt
en allir bera skattana. Halli á ríkis*
sjóði dregur úr fjárfestingu og starf-
semi einkafyrirtækja sem dregur
aftur úr hagvaxtarmöguleikum
framtíðarkynslóða. Einnig er mjög
mikilvægt að gera greinarmun á
halla til skamms tíma og varanlegum
ríkissjóðshalla. Ef ekki er tekið á
varanlegum hallavanda skjótt hlað-
ast vandamálin upp sem óumflýjan-
lega munu lenda á næstu kynslóðum.
Tilgangur greinarinnar er einnig
að vara við þeirri stefnu að þegar
öll sund virðast lokuð þá sé farið
að leita eftir staðdeyfíngu í stað
lækninga. Við höldum því fram að
fagleg umræða um ríkisfjármálin
eigi að felast í því að horfast í augu
við staðreyndirnar og fylgja öðruiti
þjóðum í því að taka á vandamálinu
með því að breyta ríkiskerfmu frá
grunni. Benda má á að Svíar hafa
hafíð miklar endurbætur á velferðar-
kerfí sínu, Ný-Sjálendingar hafa
gert róttækar breytingar á rekstri
hins opinbera og aðrar þjóðir eru
einnig að vinna að lausnum á þessum
vanda. Einnig er töluverð vinna haf-
in í fjármálaráðuneytinu á þessu
sviði. Um þetta er til mikið efni og
þarf ekki að leita í umdeildar hag-
fræðikenningar til að fá fagleg^-
umræðu í gang.
Kjarni málsins er að ríkisfjármája-
vandinn er ekki óleysanlegur. Út-
gjöld sem við fýrstu sýn virðast svo
sjálfsögð eru það kannski ekki ef
tillit er tekið til erfiðra aðstæðna
þjóðarbúsins. Það er hægt að leysa
mörg vandamál sem stjórnvöld sinna
í dag á hagkvæmari hátt án þess
að það kosti aukið atvinnuleysi.
Höfundar eru hagfræðingar.
T4,

Glæsileg
eldriborgaraferð
til Benidorm
Einstakt tilboö ú glcesilegu íbúöcirhóteli
Aðeins kr. 491900 j “ pr. mann m.v. 3 í íbúð.
Kr. 54.900j“ pr. mann m.v. 2 í íbúð.
Okkur er það ánægja að kynna sérstaka
eldriborgaraferð þann 28. september til Benidorm.
Veðrið á Benidorm í lok september er frábært, um
25 stiga hiti og gott veður fram í lok október.
íslenskur hjúkrututrfrteóingur
Við tryggjum þér örugga þjónustu í fríinu og Guðný Guðmundsdóttir,
hjúkrunarfræðingur vcrður með hópnum allan U'mann.
Frábter aðstaða
Flamingo Benidorm er gott íbúðarhólel, stað-
sctt í hjarta Bcnidorm. Hcr er öll aðstaða við
hendina, góður garður með sundlaug,
veitingastaður í garðinum og á jarðhæð
hótelsins ásarnt verslun og hótelmótlakan er
opin allan sólarhrínginn.
Allar íbúðir eru með einu svefitherbergi, stofú,
baði, eldhúsi og svölum.
Þjónusta Heimsferða
1. Bcint teiguflug
2. íslenskir fararstjórar
3. Spennandi kynnisferðir
4. fslenskur hjúkrunar-
fraeðingur
Flugvallarskanur og forfallagjald
kr. 3.660 fyrír fulloröinn,