Morgunblaðið - 16.10.1994, Blaðsíða 10

10 B SUNNUDAGUR 16. OKTÓBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
Birkifræ
söfnun Og
sáning
Ljósmynd: Sigurður Blöndal
BIRKILUNDURINN í Haukadal. Til hans var sáð árið 1941.
eftir Ásu L. Aradóttur og Þröst Eysteinsson
MÖRG okkar eru ósátt við hina
snoðklipptu ásýnd landsins og vilja
leggja eitthvað að mörkum til að
klæða það og bæta. Skógurinn fegr-
ar landið, eykur útivistargildi þess
og ver það gegn jarðvegsrofi.
Skógur eða kjarr þekur aðeins
um 1% landsins og er því sjaldgæft
gróðurlendi miðað við t.d. mela,
lyngmóa og graslendi. Stór svæði
hafa nú verið friðuð fyrir búfjár-
beit, sem gerir kleift að auka um-
fang skóga svo um munar.
Hvað geta þeir gert sem vilja
auka hlut skóga á Islandi? Flestir
fegra lóðir sínar með ttjám og runn-
um, enda eru þéttbýlishverfi víða
um land að breytast í nokkuð sam-
fellda skóga. Einnig gróðursetja
margir tré til uppgræðslu og skóg-
ræktar, ýmist með skógræktarfé-
lögum eða á eigin vegum. Gróður-
setning er örugg aðferð við skóg-
rækt, en tiltölulega dýr og tímafrek
á hveija flatarmálseiningu lands.
Annar möguleiki er bein sáning
fræs, einkum af birki. Sáning birki-
fræs í útjörð er bæði auðveld og
ódýr. Þessari aðferð hefur lítið ver-
ið beitt hin síðari ár en var notuð
með ágætis árangri fyrr á öldinni
eins og sjá má á myndarlegum
birkireitum í Haukadal í Biskups-
tungum, Gunnarsholti á Rangár-
völlum, Haukagili í Vatnsdal og
víðar. Fyrir þá sem eru áhugasamir
um uppgræðslu og skógrækt er
söfnun og sáning birkifræs góð leið
til að kóróna starf sumarsins.
Um fræframleiðslu birkis
Fræmyndun á birki og það
hversu vel fræið spírar er afar
breytilegt frá einu ári til annars.
Kemur þar margt til.
Brum myndast um mitt sumar
árið áður en þau springa út. Ymsir
umhverfisþættir hafa áhrif á hversu
stór hluti brumanna verður blóm-
brum, sem mynda fræ, og hversu
stór hluti sprotabrum, sem mynda
greinar. Til dæmis er oft mikil
blómgun eftir þurr og sólrík sumur
en nánast engin eftir köld og blaut
sumur. í fyrrasumar ríkti norðanátt
og var blómgun birkis síðastliðið
vor töluverð á Suðurlandi en lítil
fyrir norðan.
Þó að blómgun sé nægileg getur
ýmislegt komið í veg fyrir að fræ
þroskist. Frost seint að vori getur
skemmt eða eyðilagt blómbrum,
mikil rigning á frævunartímanum
dregur úr frævun, kalt sumar haml-
ar fræþroska — og svo er það flug-
an. Smávaxin flugutegund af hnúð-
mýsætt verpir eggjum sínum i kven-
rekla birkis og lirfan vex inni í fræ-
inu og étur fræhvítuna. Slík fræ
eru bólgin, með hringlaga dæld og
reklar sem helteknir eru af flugu-
lirfum eru mjög bústnir. Heilbrigð
birkifræ eru hins vegar flöt og heil-
brigðir reklar sívalir og grannir.
Það hefur því litla þýðingu að tína
þessa bústnu rekla, þótt girnilegir
séu, þar sem fræið í þeim er að
mestu ónýtt.
Mismiklar skemmdir eru eftir
þessa flugu milli ára, en þær lúta
lögmálum um framboð og eftir-
spum. Þegar lítil blómgun á sér
stað er setið um hvem einasta rek-
il og getur þá flugan eyðilagt nán-
ast allt það litla fræ sem hefði þó
annars myndast. í góðum fræámm
er blómgun mikil miðað við stofn-
stærð flugunnar og því hærra hlut-
fall fræja óskemmt. Þannig fer oft
saman Iítil fræmyndun og léleg
spírun annars vegar og mikil fræ-
myndun og góð spírun hins vegar.
Söfnun birkifræs
Best er að safna birkifræi seint
í september eða í október, t.d.
skömmu eftir lauffall þegar gott
er að sjá fræreklana. Ekkert er því
þó til fyrirstöðu að safna fræi fram-
eftir vetri, en líkur á að stormar
feyki því af trjánum aukast eftir
því sem á líður.
Oft er mest fræ á tiltölulega
ungum tijám. Það er góð regla að
safna eingöngu af kröftugum og
fallega vöxnum trjám og safna af
nokkuð mörgum trjám á stóru
svæði. Ef safnað er af aðeins einu
tré verða trén sem upp af fræinu
vaxa systkini og þegar þau síðan
fara að bera fræ verður æxlun milli
þeirra, af því að fijóduft berst fyrst
og fremst milli tijáa sem vaxa í
nágrenni hvert við annað. Þekkt er
að tré sem til eru orðin við slíka
skyldleikarækt eru þróttminni en
afkomendur óskyldra foreldra.
Við söfnun er gott að hengja
poka eða fötu framan á sig með
bandi um hálsinn, því þá er hægt
að beita báðum höndunum við tínsl-
una. Best er að tína reklana í heilu
lagi. Reklar sem eru grænir og
vatnsmiklir þurfa eftirþroskun í
1-2 vikur til þess að fræið harðni
og losni úr þeim. Þá er gott að
breiða úr reklunum á pappír við
stofuhita. Fræ sem á að geyma til
lengri tíma þarf einnig að þurrka á
þennan hátt. Best er að geyma fræ-
ið í bréfpoka eða taupoka á köldum
og þurrum stað. Hvenær er best
að sá?
Auðvejdast er að sá strax að
hausti, jafnvel í sömu ferð og safn-
að er, því þá þarf ekki að þurrka
og geyma fræið. Hvað varðar sán-
ingartímann skiptir í sjálfu sér ekki
öllu máli hvenær sáð er. Uti í nátt-
úrunni er dreifingartíminn að jafn-
aði frá því í september og allnokkuð
fram á næsta vor. Haustsáning
hefur gefið góða raun og einnig ef
sáð er mjög snemma að vori. Hins
vegar heldur fræið spírunarhæfni í
einhver ár, þannig að ef sáð er að
hausti mun hluti fræsins spíra
næsta vor, en líklegt er að einhver
fræ spíri ekki fyrr en þamæsta vor
eða jafnvel enn seinna. Þetta er
afar heppilegt vegna þess að vaxt-
arskilyrðin eru misjöfn frá ári til
árs og þó að fræplöntumar misfar-
ist eitt sumarið em líkur til að ein-
hveijar komist á legg síðar. Rétt
er að benda á að birkiplöntur em
afar smáar fyrstu árin og því er
þess ekki að vænta að árangur sjá-
ist fyrr en eftir nokkur ár. Hvar á
að sá?
Þó margir staðir henti til birki-
sáningar er ekki hægt að sá hvar
sem er. Velja þarf staði þar sem
fræin geta spírað og vaxtarskilyrði
eru heppileg fyrir fræplönturnar.
Búast má við bestum árangri á hálf-
grónu landi og þar sem gróðurþekj-
an er ekki of þétt, t.d. á hálfgrónum
melum og hraunum og landgræðslu-
svæðum þar sem gróður er gisinn.
A ógrónu eða mjög rým landi er
spímn fræsins oft ágæt, en þar má
búast við verulegum afföllum á
fræplöntum, einkum vegna frost-
hreyfínga veturinn eftir spírun.
Dreifing áburðar með birkifræinu
og jafnvel dálítils grasfræs getur
þar hjálpað, því að hvort tveggja
dregur úr frostlyftingu.
Þar sem land er algróið og gróð-
urlagið þykkt, t.d. í graslendi eða
mosaþembum, þýðir lítið að sá birki-
fræi nema gerðar séu viðeigandi
ráðstafanir, því fræið kemst þar
ekki í snertingu við jarðveginn og
Ljósmynd: Ása L. Aradóttir
MJOR er mikils vísir. Fræp-
löntur birkisins eru afar smá-
ar í fyrstu og því er erfitt að
sjá árangur birkisáningar
fyrr en 2-4 árum síðar.
spírar illa. Einnig þarf að huga að
því að birkifræ er afar smátt með
litla forðanæringu, og því eiga
birkiplöntur til að byija með afar
örðugt uppdráttar í samkeppni við
þéttan gróður. Á grónu landi má
þó skapa skilyrði fyrir fræið með
.því að ijúfa gróðurlagið, t.d. rista
svörðinn ofan af eða reyta mosa af
blettum fyrir sáningu. Einnig getur
verið gott að sá þar sem gróðurþekj-
an hefur rofnað af öðrum ástæðum,
t.d. vegna beitar eða annars rasks.
Lítið þýðir að sá birki í ófriðað
land, þar eð beit getur komið í veg
fyrir að smáplöntur komist á legg.
Hins vegar eru víða svæði sem ekki
eru lengur nýtt til beitar. Þar má
meðal annars nefna næsta nágrenni
flestra kaupstaða og kauptúna
landsins. Friðuð svæði í umsjón
skógræktarfélaga eða Skógræktar
ríkisins henta sum til sáningar en
best henta svæði í umsjón Land-
græðslu ríkisins þar sem upp-
græðsla er mislangt á veg komin.
Sem dæmi má nefna Haukadals-
heiði og Ilólsfjöll í umsjón Land-
græðslunnar og Þjórsárdal í umsjón
Skógræktarinnar.
Hvernig á að sá?
Fræinu er dreift á yfirborðið en
alls ekki fellt niður. Til að fræið
•nái að spíra þarf það góða snert-
ingu við jarðveginn. Því er gott að
þjappa með fæti ofan á fræið eftir
sáningu.
Fræmagn þarf ekki að vera mik-
ið. Birkifræ eru afar lítil og létt og
því mörg fræ í hveiju grammi.
Best er að dreifa fræinu á marga
litla bletti, frekar en að setja mikið
magn á hvem stað. Ef ekki er
hægt að sá í allt það svæði sem
ætlunin er að koma birki í er um
að gera að haga sáningu þannig
að birkið geti síðan sáð sér út, en
birki er einrnitt mjög duglegur land-
nemi þar sem aðstæður til nýliðun-
ar eni fyrir hendi.
Að lokum
Því miður er 1994 ekki gott fræ-
ár fyrir birki. Þó er sumstaðar þó
nokkuð fræ, einkum á Suðurlandi
og ekki síst í heimagörðum. Við
viljum hvetja fólk til að fara út og
tína birkifræ og sá því. Einnig taka
skógarverðir um allt land og Land-
græðslan í Gunnarsholti við birki-
fræi ef menn vilja leggja sitt af
mörkum en hafa engan hentugan
stað til að sá. Á höfuðborgarsvæð-
inu tekur Kristinn Skæringsson
skógarvörður við fræi í húsi Land-
græðslusjóðs í Fossvogi (þar sem
jólatrén eru seld). Fræ sem þannig
safnast verður notað bæði til beinn-
ar sáningar og til plöntuframleiðslu.
Söfnun og sáning birkifræs er
góð ástæða til að komast út og
njóta fallegra haustdaga, kynnast
landinu og bæta ásýnd þess í leið-
inni.
Dr. Ása L. Aradóttir er
vistfræðingur & Rannsóknarstöð
Skógræktar ríkisins á Mógilsá og
dr. Þröstur Eystcinsson er
fagmálastjóri Skógræktar
ríkisins.
Ljósmynd: Ása L. Aradóttir
FRÆREKLAR á birki. Þegar fræið þroskast
verða reklarnir brúnleitir.