Morgunblaðið - 16.10.1994, Blaðsíða 4

4 B SUNNUDAGUR 16. OKTÓBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
MANIMLÍFSSTRAUMAR
Offjárfest-
ingar í bakgír
Samkvæmt könn-
unum virðist al-
menningur vera far-
inn að skilja orðið
ríkissjóðshalli“. Yf-
Gárur
eftir Elínu Pálmadóttur
þarf að losa sig við
það. Framboðið á
íbúðum er alltof
mikið. Meðan
íbúðarhúsnæði
irgnæfandi meirihluti vill ekki
meiri þjóðarskuldir, skilur að
hallarekstur í dag jafngildir
skattahækkunum á morgun. Og
það sem meira er, einkum yngra
fólkið vill gera eitthvað í málinu,
kveðst af tvennu illu heldur vilja
niðurskurð á framkvæmdum og
þjónustu en hækkun skatta til
að borga nýjar og uppsafnaðar
skuldir. Ætti kannski ekki að
koma á óvart að ungt upplýst
fólk skilji merkingu orðsins halla-
rekstur á sjóðnum okkar allra.
En eftir að hafa hlustað á unga
konu, sem er að feta sig út í
pólitík, koma upp um það í um-
ræðuþætti að hún skilji ekki orð-
ið, þá renna á mann tvær grím-
ur. Hún sagði rétt sí svo, að úr
því ráðherrar gumuðu svona af
því að vera að ná hallanum úr
væntanlegum 11 milljörðum nið-
ur í 6,5 milljarða, þá væri ekki
að bætast á skuldirnar. Og eng-
inn karlanna þriggja gerði at-
hugasemd við þennan skilning.
Hún áttaði sig greinilega ekki á
því að þessir 6,5 milljarðar bæt-
ast samt enn ofan á skuldasúp-
una með tilheyrandi viðbót í vöxt-
um og afborgunum, sem eru
æmir fyrir til næstu ára. Þess
vegna var gott að heyra í skoð-
anakönnun að flestir skildu betur.
Kannski má að einhveiju leyti
um kenna að talað er um fjármál-
in á fagmáli og í hlutfallstölum,
sem fólk á oft erfitt
með að skynja. Nú
eru tekjur, skuldir
og rekstur kunnug-
leg mál á hverju
heimili. Þó er eins
og reynsluheimur
hvers og eins vilji
ekki almennilega
samsamast stað-
reyndaheimi sam-
eiginlega heimilis-
ins. Til dæmis
kvarta nýtilkomnir
borgarfulltrúar und-
an því að lítið fé sé
til uppbyggingar,
þar sem allt fari í
rekstur. í það horf
hefur eðlilega lengi
verið að færast jafnt
og þétt. í hvert sinn
sem tekið er í notkun
nýtt barnaheimili,
nýr skóli eða önnur
stofnun bætist á árlegan rekst-
urskostnað og afgangurinn
minnkar. Og kröfum samkvæmt
hefur uppbygging verið mikil.
En nú virðumst við komin að
endimörkum vaxtar í bili og þörf
á að staldra við. Við höfum víð-
ast hvar farið fram úr okkur sjálf-
um, sem kemur fram í offjárfest-
ingunni í næstum öllu. Brýn þörf
á að bakka út úr henni.
* Augljósust er ofstærð fiski-
skipaflotans. Þó mesta basl að
minnka hann. Allt rígfast í illijúf-
anlegum hring. Valdir fengu gef-
ins kvóta. Þeir geta selt þennan
kvóta frá skipinu sínu gamla. Svo
geta þeir fengið greitt út úreld-
ingarsjóði til að leggja skipinu.
Þar koma fjármunir, sem allt eins
mætti nota til að kaupa í Kanada
gamalt skip á spottprís, skrá það
í Panama og halda til úthafs-
veiða. Og svo kannski nú að skrá
skipið á íslandi, aftur í íslenska
fiskiskipaflotann. Hefur ekki yf-
irsýnin klikkað einhvers staðar?
* Offjárfesting í húsbyggingum
kom fyrst verulega fram í iðnað-
ar- og verslunarhúsnæði sem víða
stendur autt. Og nú undanfarið
í því að ekki er lengur hægt að
selja eldra húsnæði þegar fólk
stendur þannig autt um allt land
og á höfuborgarsvæðinu, þá er
opinbera kappið ómælt við að
styðja nýbyggingar og hvetja
fólk til að kaupa með lánum
stærra en það ræður við. Svo
mikið að fimmta hvert húsbréfa-
lán er í vanskilum og margir
missa íbúðina og lenda í hremm-
ingum. Umfang fasteignavið-
skipta ræðst að verulegu leyti
af ákvörðunum stjómvalda á
hveijum tíma, að sögn sérfræð-
ings. Hefur ekki yfirsýnin klikk-
að einhvers staðar?
* Bændur virðast vera að feta
sig af skynsemi niður úr offram-
leiðslunni. En þegar litið er til
nýjustu vonarinnar í atvinnu-
sköpun, ferðamannaútgerðarinn-
ar, blasir þegar við sama offjár-
festing í gistiaðstöðu, smárri og
stórri. Þessi fínu hótel, sem búið
er að koma upp, ætla ekki að
lifa af biðina eftir ferðafólkinu.
Áður en það skilar sér á að taka
eitt af bestu hótelunum, Hollyday
Inn, og breyta því í banka, þá
væntanlega með klósetti og baði
við hveija skrifstofu. Hefur ekki
yfirsýnin klikkað einhvers stað-
ar?
Þannig mætti lengi telja. Við
erum nú dulítið skopleg í öllu
bardúsinu, ekki satt? En nú er
ólga og viðbrögð. Margt að ger-
ast á ýmsum sviðum. Fólk staldr-
ar við og er farið að skilja, sætt-
ir sig ekki lengur við hvað sem
er. Því er heldur dapurlegt þegar
verið er að bretta upp ermarnar
og alþingi kemur saman á haust-
dögum, þá er naumum tíma þess
eytt í kúnstir. Á kosningaári
verður þing ekki nema fram í
febrúar, Norðurlandaráðstími
frádreginn, og brýn mál sem
varða alla þjóðina bíða, svo sem
breytingar á mannréttindakaf-
lanum, leiðrétting á óbrúklegum
kosningalögum, skólamálafrum-
varp, að ógleymdum málum at-
vinnuveganna. En þá sýnist þing-
ið eyða ómældum tíma í persónu-
þras og vantraustssýningu, sem
allir aðstandendur lýsa yfir að
hafi ekkert upp á sig, sé aðallega
„táknræn". Hún gerir engum
landsmanni neitt gagn. Van-
traust á ríkisstjórn er til að koma
henni frá og hefði mátt útkljá
það á annan hvorn veginn í
snörpum átökum á 1-2 dögum
og snúa sér svo að brýnum þjóð-
þrifamálum.
Vitrir menn segja mér að hall-
inn illræmdi leystist ef menn
bara næðu þjófinum, skattsvikur-
unum öllum. Og ef einhver hefði
þor til að setja alla offjárfestingu
í bakkgír. Frítt ráð án ábyrgðar.
SlÐT'RÆÐil/Hvemig má greina hrcesnarann frá öbrumf
Hræsnarínn
ÚR MACHBETH, sem Frú Emilía sýnir núna.
„LJÓTT ER fagurt og fagurt ljótt,
flögrum í sudda, þoku og nótt,“
segja nornirnar í upphafsatriði
Macbeths eftir Shakespeare. Leik-
gerð þess er nú sýnd hjá Frú Emil-
íu í Reykjavík. Það er í þýðingu
Matthíasar Jochumssonar og íjallar
m.a. um hræsni.
Engin list er til, er sýnir glöggt
á svipnum mannsins eðli,“
segir Duncan konungur þegar hann
uppgötvar að hræsnari hefur blekkt
hann. Hræsnarinn er sá sem segir
eitt og hugsar
annað. Hann er
sérfræðingur í að
hrósa í blekking-
arskyni. Þegar
hjarta hans vill
drottna, mælir
un sinni segir hann
það sem öðrum finnst gott að heyra.
Hann er fagurgali.
Hræsnarinn skjallar með von um
eigin upphefð. Hann er sá sem hef-
ur tungur tvær og talar sitt. með
hvorri. Hann segir „Þú ert snilling-
ur“, og hugsar: „Þú ert fífl“. Hann
þykist gleðjast yfir velferð náung-
ans og óskar honum ófarnaðar í
hjarta sínu. Hættulegur hræsnari
hælir og bruggar launráð í sömu
andrá.
„Að vera yður trúr og hlýðinn,
herra! er sjálft sín ómakslaun,"
mælir Macbeth við konunginn og
gerir áætlun hugans um morð.
Duncan konungur kann ekki listina
að lesa hræsni af svip manna. Hann
vill aðeins gleðja Macbeth með
heimsókn og segir: „Nú skal halda
til Inverness og auka vora skuid
sem yðar gestur." Macbeth læst
glaður og segir: „Ég skal sjálfur
heim til húsfrúr minnar, að færa
henni fögnuð yðar komu; og kveð
svo undirgefnast." Þegar hann
mælir þessi orð leitar hann að ráði
til að koma syni konungs fyrir katt-
arnef. Hræsnarinn smjaðrar en vill
sjálfur vera konungurinn!
Hræsnarinn er með gerðarlæti.
Hann fagnar komu kunningja síns
og bölvar í hjarta sínu. Hann kem-
ur ekki til dyranna eins og hann
er klæddur. En hvernig á_að bera
kennsl á hann? Dæmi: Ég geng
með honum eftir vegi. Hann mætir
kunningja sínum og hrósar honum
í hástert. Við göngum áfram og
tunga hans umbreytist í formælandi
eiturtungu. Hann leggur stund á
óheilindi. Hann leynist víða og
ávallt klæddur dulu. Trúhræsnari
hefur á sér yfirskin trúar og helgi.
Hann nefnist skinhelgur maður.
Konungurinn Duncan telur að lof
merki lof og undirgefni undirgefni.
Hann heldur að mennirnir séu allir
þar sem þeir eru séðir. Hann þekk-
ir ekki hræsnarann úr hópi manna
sinna. Hræsnarinn vanhelgar
mannlífið. Hann saurgar það og
kemur því til Ieiðar að góðir menn
hætta að treysta orðum annarra.
Eða hvenær er hól hól og ekki flað-
ur? Listin að greina lof frá dulbúnu
lasti verður mikilvæg vegna hræsn-
aranna í heiminum. Það er þeirra
vegna sem gömul speki ráðleggur
að láta allt hrós sem vind um eyru
þjóta. Það er hyggilegra en að
blekkjast af hóli hræsnarans.
Hræsnarinn er sjálfselskur. Hann
kann ekki að samgleðjast. Hann
einblínir á eigin frama. Macbeth
vill sjálfur verða kóngur og allt sem
ÞIÓÐLÍFSÞANKflR //. nr eru mörkin milli opinherrar
þjónustu og einkalífsf _
Hvað tná — oghvað eklá
AÐ UNDANFÖRNU HAFA fjölmiðlar verið með ítarlegan fréttaflutning
af málefnum bresku konungsfjölskyldunnar, einkum Karls ríkisarfa og
Díönu konu hans, en þau eru skilin að boði og sæng. Meint framhjáhald
þeirra hvors um sig hefur orðið tilefni margvíslegra skrifa og umþenk-
inga. Gengið hefur verið æ nær einkalífi þessa fólks og segja má að því sé
í þeim skilningi hvergi frítt um frón. Allt þetta vekur upp þá spurningu
hvar mörk eiga að liggja í þessum efnum. Hvar endar einkalíf fólks í
slíkum stöðum og hvar tekur hin opinbera persóna við? Þetta er mjög
illa skilgreint eins og sakir standa en augljóst er að þar þarf að gera
bragarbót.
Tyjóðhöfðingjum og jafnvel fjöl-
skyldum þeirra er greitt af
almannafé víðast hvar. Þess vegna
er deginum ljósara að fólki fínnst
sér koma við hvað þessar persónur
■mbbhbb aðhafast. Gerð er
sú krafa til þessa
fólks að það komi
fram fýrir sína
þjóð opinberlega
og sé sameining-
artákn. í Bretlandi
er ríkisarfinn og
kona hans komin
í þá stöðu að þau
eftir Guðiúnu
Guðlaugsdóttur
eiga erfítt með að sinna þessum
skyldum sínum vegna mikilla um-
ræðna og árása á einkalíf þeirra.
Mörk milli einkalífs og opinberrar
þjónustu virðast vægast sagt óljós,
í Bretlandi sem víða annars staðar.
Hjónaband er fyrst og fremst
samningur tveggja aðila um að
deila kjörum og eiga ekki kynferðis-
legt samræði við aðra. Aðilar sem
í hjónabandi eru skilgreina svo nán-
ar sín á milli hvernig þeir vilja haga
sínu hjónabandi. Fólk skipuleggur
hvernig samvistir þess eigi að vera,
hvort það t.d. sefur í sama rúmi,
sama herbergi eða í sömu íbúð.
Hægt er að hafa þetta eins og hver
vill, svo framarlega sem samkomu-
lag er um fyrirkomulagið. í sumum
hjónaböndum veita aðilar jafnvel
hvort öðru frelsi til þess að sofa
hjá öðrum aðilum ef þeim þykir svo
henta. Sé samkomulag um slíkt
fyrirkomulag er það varla brot á
trúnaði og þar með innri gerð hjóna-
bandsins. Bijóti hins vegar annar
aðilinn saminginn, hvernig sem
hann er, á hinn tvo möguleika,
annars vegar að fyrirgefa ef þess
er óskað eða notfæra sér þann rétt
sinn að ógilda hjónabandssamning-
inn með skilnaði. Þar sem hjóna-
band er einungis samkomulag milli
tveggja aðila en ekki þeirra sem
fyrir utan standa er það aðeins á
færi hjónanna sjálfra að ákveða
hvað gera skuli þegar samningurinn
er brotinn.
Það er í hæsta máta óeðlilegt að
aðrir en hjónin sjálf séu með mein-
ingar um mál þeirra. Engir nema
þau sjálf vita hvernig þeirra nánu
samskipti hafa verið og þess vegna
eru engar forsendur fyrir skoðunum
eða afskiptum annarra. Þar fyrir
utan eru það talin mannréttindi, í
það minnsta á Vesturlöndum, að
fá að ráða með hvetjum hver og
einn býr, sefur hjá eða deilir á ann-
an hátt kjörum með. Er þá fólk sem
tekur að sér störf þjóðhöfðingja á
einhvern hátt öðruvísi sett í þessum
efnum en aðrir? Vandséð er að svo
sé. Það verður að skilja á milli starfs
og einkalífs, líka hjá fólki í opin-
berri þjónustu. Það ætti að skil-
greina betur í lögum hver réttur
fólks í opinberum störfum sé í þess-
um efnum. Það hlýtur að vera óeðli-
legt að hægt sé að þjösnast á einka-
lífi fólks með slíkum hætti sem
heimsbyggðin hefur nú orðið vitni
að. Það er líka óeðlilegt að fólk sem
ræður sig til starfa hjá opinberum
persónum eða er í vináttu við þær
geti þegar þeim þykir henta rofið
allan trúnað og gert sér þannig
samband við hinar frægu persónur
að féþúfu. Svo virðist sem illa gangi
að koma refsingum við, fyrir trún-
aðarbrot sem þessi. Það ætti að
skipa svo lögum og reglum að hægt
væri að koma í veg fyrir að fólk
gæti grætt á slíkum trúnaðarbrot-
um við þá sem eru í opinberri þjón-
ustu. Yrði það gert myndu svona
uppljóstranir verða fátíðar, venju-
lega er trúnaðarbrotið framið í
ágóðaskyni. Á sama hátt ætti að
sjá til þess að það sé gert heyrum
kunnugt ef opinber persóna brýtur
samninga sem hún hefur gert við
almenning. Þá á almenningur rétt
á að fy'alla um málið og krefjast
upplýsinga. Það þarf augljóslega
að skilgreina betur verkahring opin-
berra persóna, hvað sé hluti af hinni
opinberu persónu og hvað sé einka-
mál hennar sem manneskju. Síðan
þyrfti að huga að viðurlögum við
brotum, annars vegar á starfi hinn-
ar opinberu manneskju og hins veg-
ar á brotum almennings gegn
einkalífi hennar.