Morgunblaðið - 02.07.1995, Blaðsíða 6

6 B SUNNUDAGUR 2. JÚLÍ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Fjölmiðlastríð
Daglega færa
fréttir okkur
myndir af blóð-
ugum fórn-
arlömbum í
Sarajevo, öldungum og börnum
sem voga sér út úr húsi til að
sækja vatn og mat. Þetta fólk
lendir ekki fyrir slysni milli víg-
lína í stríði. Þau eru valin skot-
mörk þeirra er sitja í hlíðunum
í kring með byssur og eldflaug-
ar. Hvað sem okkur kann að
finnast um málstað Bosníu-
Serba er okkur og umheimin-
um gjörsamlega óskiljanlegt
hvað það gagnar honum að
skjóta gamla konu eða ung
böm á færi. Sjálf hefi ég varla
náð mér síðan þessi síðasta
óhamda hryðja hófst með því
að Serbar sendu eldflaugar
beint á göngugötuna í Tusla.
Drápu 70 unglinga og særðu
130. Bara rétt sí svona. Kváðu
það vera til að ná sér niðri á
Sameinuðu þjóðunum og
NATO, sem ekki höfðu makkað
rétt. Þessir unglingar í Tusla
standa mér svo ljóslifandi fyrir
sjónum, af því að í fyrrasumar
stóð ég þarna á sama stað
umkringd þessum glaðlegu
unglingum, sem safnast þar
saman á göngugötunni undir
tijánum eftir skólatíma. Þau
sögðu allt í lagi, bara ein eld-
flaug hefði lent á skólanum
þeirra að nóttu svo engan sak-
aði. Ég skammaðist mín fyrir
að standa þama í skyldu-skot-
vesti og með UN-hjálm innan
um þessa óvörðu krakka, og
tók ofan. Þama er nefnilega
ekkert skotmark nema þessir
krakkar og nokkrar sjoppur
langt frá bardagasvæðum. Nú
fínnst mér unglingarnir sem
féllu vera þessir sömu kátu
krakkar (sjá mynd.) Eru það
eflaust, sum að minnsta kosti.
Tíminn til morðanna var vand-
lega valinn þegar þau safnast
þarna eftir skólatíma. Það hef-
ur enn meiri áhrif á mig en
hinar hefðbundnu blóðugu
myndir af ókunnum bömum.
Annað valið skotmark þessa
síðustu daga er fjölmiðlastöðin
í Sarajevo og tímasetningin
þegar erlendu blaðamennirnir
bíða þar eftir daglegum frétt-
um. Kannski fínnst skotmönn-
unum blaðamenn eiga það skil-
ið fyrir að flytja umheiminum
fréttimar. A.m.k. sagði
Kanadamaður við mig, er ég
var óánægð með að fá ekki að
fara út úr brynvagni við átaka-
línuna: Mundu að blaðamenn
eru skotmark númer eitt í
þessu stríði, einkum ljósmynd-
arar. Þeir hafa þegar drepið
yfír fímmtíu þeirra! Sjálfsagt
fínnst Serbunum þeir affluttir
af fjölmiðlum heimsins. Og
kannski verða þeir fyrir ósan-
gjamri meðferð. Hvað veit
maður?
í þessum hugleiðingum um
óhugnaðinn brá mér óneitan-
lega þegar norski prófessorinn
frægi í friðarrannsóknum, Jo-
han Galtung, upplýsti mig um
að ekki væri kannski furða
þótt heimsmyndin hefði strax
í þessu stríði hallast að því að
múslimar séu
saklausastir.
Ljúft fólk sem
ekki fái þá hjálp
sem það á skilið
meðan Serbarnir séu óforbetr-
anlegir skúrkar. Bæði Króatar
og múslimar í Bosníu hefðu
strax ráðið stóm auglýsinga-
fyrirtækin tvö í Washington,
Ruder og Finn og Hill og Nol-
ton, til að kynna sinn málstað.
Mér brá. Munið þið úr fréttun-
um úr Flóastríðinu eftir hita-
kössum með ungbömum og
írökskum hermönnum að níð-
ast á þeim? Það gerðist þó aldr-
ei. Sagan var spunnin upp af
Hill and Nolton í Washington
var upplýst eftir á. Líka um
ungu stúlkuna, sem var ný-
komin frá Kuwait og bar með
tárin í augunum vitni fyrir
þinginu í Washington um
ruddalega, grófa meðferð
íröksku hermannanna. Enginn
neitar því að hermenninir vora
raddar af verstu sort, en þessi
stúlka var dóttir ambassadors
Kuwaita í Washington, æfð í
hlutverkið af Hill og Nolton.
Enda skipti þetta tvennt sköp-
um í atkvæðageiðslunni um
afskipti Bandaríkjamanna af
stríðinu í írak. Og auglýsinga-
stofan duglega var að leysa af
hendi þá vinnu sem henni var
borgað fyrir. Nú eru til plögg
um þetta í Frakklandi, sem dr.
Galtung vísaði mér á.
Maður á víst ekki að trúa
öðra en
maður sér,
en auðvitað
trúi ég að
allt geti
gerst í þessu
skelfilega
stríði, sem
ég fékk
nasaþef af á
staðnum.
En það fer
um mann
þegar þess-
ar „klóku“
auglýsingastofur hafa hönd í
bagga.
Ekki er það þó nýtt. Fyrst
áttaði ég mig á þessu í Bíafra-
stríðinu, þegar sýndar vora hér
óhugnanlegar myndir. Sagt að
Nigeríumenn mundu útrýma
íbóunum, þessum frábæra þjóð-
flokki í Bíafra, ef stjómarherinn
sigraði. Ég hafði ferðast um
Nígeríu og eitthvað var bogið
við þetta. Menn í yoraba-bún-
ingum vora sagðir vesalings
ibóar á flótta og ekki nefndir
ibíbióamir, sem þeir undirokuðu
á svæðinu. Stríðið var nógu
slæmt og sveltandi böm, sem
m.a. íslendingar fluttu til mat-
væli, en ibóunum var ekki út-
rýmt eftir að þeir biðu ósigur.
Eftir stríðið kom í ljós að þeir
höfðu í byijun uppreisnarinnar
leigt stóra alþjóðlega auglýs-
jngastofu í Bretlandi til að
kynna sín mál. Þá hina sömu
sem íslendingar leituðu til í
minna mæli í einu þorskastríð-
anna.
Ekki dreg ég þetta fram til
að draga úr áhrifum barbaris-
mans í Júgóslavíu. Heldur til
að minna mig sjálfa og aðra á
hvílíkt afl fjölmiðlun er og hve
varlega blaðamaður þarf að
ganga um það sem að berst.
Vera svolítið tortrygginn, jafn-
vel þegar það brennur svona á
manni. Sagt er að nútímastríð
séu fyrst og fremst fjölmiðla-
stríð og fjölmiðlafólk þá auðvit-
að ennþá betri „skotmörk".
Dugar þá skammt að segja
bara eins og Walter Scott: Eg
get ekki sagt hvort satt það
er/ég segi það eins og það sagt
var mér!
Cárur
eftir Eltnu Pálmadóttur
MANIMLÍFSSTRAUMAR
VERALDARVAFSTUR / ; lífib líjfæranna virói?
Hvaðan koma hjörtun?
Nú á dögum geta læknar grætt
hjörtu og nýra í fólk um allan
heim. Hornhimnur í augu era
einnig eftirsóttar. En það vantar
líffæri til ígræðingar og þar með
hefur jarðarsamfélagið fengið eitt
nýtt vandamál: Þvingaða líf-
færagjöf.
DANSKUR læknastúdent hefur
sýnt framá það hvemig fang-
elsi selja líffæri frá nýlátnum lífláts-
föngum, hvemig fátækt fólk selur
líffæri úr sér til að lifa af. Og að
sá möguleiki sé
fyrir hendi að líf-
færi séu tekin úr
brottnumdum
bömum.
Ef þú átt pen-
inga getur þú
eftir Einar pantað tíma hjá
Þorstein herspítalanum í
Hong Kong. Þeir
hafa samband til Kína og næst
þegar dauðadæmdur Kínveiji er
tekinn af lífi kallar sjúkrahúsið á
þig til aðgerðar. Böðullinn fær skip-
un um það að fanginn megi ekki
líflátast með hnakkaskoti, því það
skaðar augun! í stað þess er fang-
inn líflátinn með skoti í hjartað ...
Líffæri era orðin útflutningsvara
í þriðja heiminum. Þetta á við t.d.
í Taiwan, Indlandi, Filippseyjum,
Argentínu, Brasilíu og Uraguay.
Engir alþjóðasamningar eru til um
þetta málefni.
í Kína er þetta hvað útbreiddast:
Þar höfðu alls 4.596 nýrnaígræðsl-
ur farið fram árið 1989. 90% af
þeim vora úr líflátnum föngum og
ekkert bendir til þess að þetta hafi
minnkað. Nýlega fullyrti kínverskur
læknir á flótta frá heimalandi sínu
að bæði nýra séu tekin úr dauða-
dæmdum föngum nokkra áður en
þeir era líflátnir. Án nýma deyr
fólk innan 24 tíma.
Fyrir þremur árum skýrðu yfír-
völd í Taiwan án vífílengja frá því
hvernig er staðið að líffæratöku úr
líflátsföngum þar: Látið er vita deg-
inum fyrir aftöku. Svæfíngarlæknir
og tveir læknar sem bera ábyrgð á
því að hinn líflátni sé heiladauður
era viðstaddir. Svæfingalæknirinn
svæfír viðkomandi. Eftir byssuskot
í hjartað setja læknarnir blóðdæl-
ingu innan líkamans aftur á stað
og eftir það er hinn heiladauði flutt-
ur yfir á skurðagerðarsjúkrahús-
ið ...
Nú neita menn því í Taiwan að
slíkt sé enn í gangi þar, en þó hafa
þeir breytt aftökuaðferðinni í ban-
væna sprautugjöf, sem bendir til
þess að nú noti þeir enn fleiri líf-
færi en áður úr líflátnum föngum.
Lönd, sem hafa efnahagslegan
ábata af slíkri og þvílíkri misnotk-
un, hafa auðvitað engan áhuga á
að afnema líflátsheguinguna, þvert
á móti má nú búast við ennþá fleiri
dauðadómum til þess að verða ör-
uggur söluaðili á líffæram. Þeim
mun duglegri sem læknar eru við
líffæraígræðslur þeim mun meiri
hætta er á þessari þróun. En nú
er einnig ástæða til þess að hfa
áhyggjur af viðskiptum á líffærum
frá fátæku fólki í þriðja heiminum.
Mörg indversk sjúkrahús kvitta
fyrir gefin nýru með peningum og
þriggja ára heilsufarseftirliti við-
komandi. Þessi nýra era ekki endi-
lega notuð fyrir Indveija heldur í
ríkara mæli fyrir auðugt fólk frá
Kuwait, Saudi-Arabíu og víðar.
Stundum er þetta boðið sem hluti
af sumarleyfispakka til Indlands.
Á Filippseyjunum er hægt að
kaupa sér nýra hjá Dr. Filoteo 01-
ano í Manila. Hann kaupir nýran
af föngum fyrir 55 þúsund krónur.
í öðru fangelsi þar, Muntipula, geta
fangar t.d. með 25 ára dóm fengið
dóminn styttan í 5 ár með því að
gefa annað nýrað.
Læknastúdentinn Jakob Lykke
telur fullvíst að sögurnar um barna-
hvörfín í Suður-Ameríku bendi til
viðskipta með líffæri þeirra. Kaup-
endur eru þá sjúkrahús í Bandaríkj-
unum og Vestur-Evrópu. Þó hefur
ekki enn verið unnt að sanna þetta,
en málið var skoðað af mexíkó-
stjórn og sérlegur embættismaður
Sameinuðu þjóðanna skoðaði málið
á sínum tíma. Að auki við þetta er
nú að færast í aukana að glæpa-
menn ræni fólki til þess að taka
úr því_ líffæri. Frétt hefur borist um
einn íslending sem lenti í þessu í
Disney-skemmtigarðinum í París.
Hið einkennilega í þessu.máli er
þátttaka lækna í þessari misnotkun
því án þeirra er brottnám líffæra
úr fólki, látnu eða lifandi, ekki
mögulegt. Því er brýnt að lækna-
samtök skerpi. ákvæðin í sínum
hópi þannig, slík glæpamennska í
starfí leiði beint til missi læknisleyf-
is fyrir lífstíð.
Er lífið svo eftirsóknarvert að
fólk vilji kaupa það með gjaldi mis-
notkunar á mannverum og um leið
hleypa af stað svartamarkaðsbraski
óprúttinna samviskuleysingja, sem
allt eins vel getur hitt það sama
fólk fyrir? Því hver segir að nýma-
þjófar steli ekki sama líffærinu aft-
ur eftir ígræðsluaðgerðina?
l»JÓÐLÍFSl*ANKAR/7<a^>#rþjóbbúningurgildi sínu ef
hlutar hans eru notabir sérf
r
AgaUabnxum
og upphlutsbol
UM DAGINN átti ég leið um Hvalfjörð og stansaði í veitingaskála til
þess að fá mér að borða ásamt samferðakonum mínum. Meðan við
vorum þar snaraðist ung stúlka út úr bíl og gekk inn í veitingaskál-
ann. Hún var klædd í svartar, þröngar gallabuxur og hvítan stutterma
bol, en yfír bolnum var hún í upphlutsbol með silfurmyllum, reimuðum
saman að framan með silfurfesti eins og vera ber. Koma stúlkunnar
vakti allmikla athygli á veitingaskálanum, einkum meðal kvenna á
staðnum, sem varð starsýnt á hana.
Þegar stúlkan á upphlutsbolnum
var farin út hófst umræða um
klæðnað hennar og sýndist sitt
hveijum. Sumum þótti mjög
ósmekklegt að nota hluta af þjóð-
búningnum ís-
lenska á þennan
hátt en öðram
þótti það sniðugt.
Ég var í þeim
flokki sem þótti
þetta skemmtileg
hugmynd. Það var
eitthvað líflegt við
þennan klæðnað
n
eftir Guórúnu
Guðlaugsdóttur
en samt heilmikið þjóðlegt. Því
skyldi þjóðbúningurinn ekki vera
nýttur á þennan hátt í stað þess
að geymast allur inni í skáp þar til
á 17. júní og kannski líka þá? Flest-
ir sem eiga þjóðbúning nota hann
ekki nema við mjög hátíðleg tæki-
færi, en aldrei ella.
Mér finnst að það myndi skapa
þessum búningi nýtt líf ef æska
þessa lands færi almennt að nota
hann ásamt sínum klæðnaði. Það
væri betra en ekkert að nota hluta
hans því varla myndi hann vera
notaður allur fremur en endranær.
Stúlkum er líka vorkunn að nota
ekki pilsið, það er þungt og bosma-
mikið og gerir ungar stúlkur eins
og ráðsettar maddömur í laginu.
Það er heldur ekki þægilegt í önn
dagsins, nema síður sé. Upphluts-
bolinn mætti hins vegar nota eins
og stúlkan gerði utan yfir peysur,
blússur eða boli, við buxur eða pils.
Þannig yrði íslenski þjóðbúningur-
inn vakinn til nokkurs lífs í hvers-
dagslífi síns fólks.
Hvort sem fólki líkar betur eða
verr þá líður tíminn og ber með sér
alls konar breytingar. Það þýðir
ekkert að spyrna á móti þeirri þró-
un. Hneigð til íhaldssemi er flestum
meðfædd. íhaldssemi er góð á sinn
hátt, hún leiðir til varðveislu. Ef
íhaldssemin er hins vegar of mikil
getur hún leitt til stöðnunar. íslend-
ingum, einkum þeim eldri, er upp
til hópa óskaplega illa við að hrófl-
að sé við því sem þeir hafa ákveðið
að taka í hinn helga flokk þjóðlegra
verðmæta. Þjóðbúningurinn er eitt
af þessu og svo sjálf hin íslenska
tunga. Fólki er mjög illa við að orð
breyti um merkingu. Hjá því verður
þó ekki komist, málið lifir sínu lífi
og aðlagast þeim breytingum sem
tíminn ber með sér og smám saman
taka jafnvel hinir íhaldssömustu
merkingarbreytinguna í sátt. Eins
er þetta með aðra hluti. Þeir breyta
um ímynd í takt við tímann. Ég
get ekki séð að það sé til ills fyrir
íslenska þjóðbúninginn þótt notkun
hans víkki út. Þótt hlutar hans séu
notaðir sér, rýrnar ekki gildi hans
í heild, þvert á móti kemst búning-
urinn nær hjarta fólksins og lagar
sig að tíðarandanum. Miklu meira
er um vert að búningurinn tapist
ekki úr þjóðarviíundinni en að hann
verði rykfallinn safngripur.