Morgunblaðið - 15.09.1995, Qupperneq 10

10 FÖSTUDAGÚR 15. SEPTEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
FRETTIR
Þversögn at-
vinnuleysis og
skorts á vinnuafli
íslendingar streyma til Norðurlandanna
í leit að vinnu og virðast fá hana, þó
alls staðar sé atvinnuleysi. En tölumar
segja ekki alla söguna, því að víða er stað-
bundið atvinnuleysi í þéttbýli, en rífandi
vinna úti á landi. Sigrún Davíðsdóttir ræddi
ýmsa þætti atvinnuleysis við Hans Skov
Christensen framkvæmdastjóra dönsku iðn-
rekendasamtakanna.
HANS Skov Christensen
framkvæmdastjóri
dönsku iðnrekendasam-
takanna Dansk Industri
er ekki sú manngerðin, sem hefur
mörg orð um hlutina, en hann talar
af þunga, enda með hávaxnari og
sterklegri mönnum. Þegar talið
berst að atvinnuleysi er svarið
skýrt: Danir, og aðrir sem hafa
komið sér upp kerf-
um, sem draga úr
vinnulöngun fólks,
verða að snúa blað-
inu við. Þetta kerfi
er of dýrt og letjandi
til lengdar. Og ráðið
til þeirra, sem eru
rétt að byrja að glíma
við atvinnuleysi er að
sjá til þess að láta
fólk vinna fyrir
bótunum. Dönsk um-
fjöllun um atvinnu-
leysið markast æ
meira af því að nú
er farið að vanta fólk
í vinnu víða um land,
um leið og atvinnu-
lausum fækkar
hægt. í sunnudagsfréttum danska
sjónvarpsins var gengið á hóp fólks
sem er á atvinnuleysisbótum og
fólk spurt hvort það héldi að það
gæti fengið vinnu ef það vildi í raun.
Já, allir voru sannfærðir um að svo
væri, en það hentaði ekki viðkom-
andi. Einn notaði atvinnuleysisbæt-
ur til að fjármagna nám sitt, annar
var að leita að alveg sérstakri vinnu
og svo framvegis. Og hvað myndi
fólk gera ef bætumar væru lækkað-
ar? Enginn velktist í vafa um svar-
ið: Auðvitað fá sér vinnu.
Alltaf erfitt að manna
jaðarsvæðin
Það kann að virðast undarlegt
að íslendingar flytji til Norðurland-
anna eftir vinnu, því at-
vinnuleysi er alls staðar
hátt, nema helst í Nor-
egi. í Danmörku stefnir
í um 10 prósent atvinnu-
leysi í ár og samt
Hans Skov
Christensen
Kerfið dregur
úr vinnulöng-
un fólks
i ár og samt er
hægt að fá vinnu hér. Hans Skov
Christensen undirstrikar að at-
vinnuleysisprósentan gefi ekki endi-
lega rétta mynd af því hve margir
séu að Ieita sér að vinnu. „íslending-
ar fá vinnu hér, af því að fyrirtæk-
in vilja ráða fólk sem vill fá vinnu.
Þótt atvinnuleysið sé tíu prósent
þýðir það ekki að tíu prósent séu
að leita sér að atvinnu. Þetta er
gjaman kallaður þversagnarvandi.
Það er fræðilegt umræðuefni hve-
nær það myndist svona flöskuháls-
vandi og OECD hefur giskað á að
hann myndist við 9-10 prósent at-
vinnuleysi. Við það atvinnuleysis-
stig getur komið upp sá vandi, að
þó það sé atvinnuleysi á pappírnum,
þá er ekki þar með sagt að allir
þeir atvinnulausu vilji fá vinnu. Þá
standa atvinnurekendur frammi
fyrir þeim vanda að þeir geta ekki
fengið það vinnuafl sem þeir þurfa,
þrátt fyrir svo og svo mikið atvinnu-
leysi. Þar í liggur þversögnin og
þess vegna fá íslendingar vinnu hér.
En maður þarf líka að hafa búið
í Danmörku til að skilja að það
skuli vera hægt að
greiða út atvinnuleysis-
bætur til fólks, um leið
og það vantar vinnuafl.
Hér er þetta ekki þver-
sögn, heldur staðreynd,
þó þetta ætti ekki að
vera hægt. Hér er hægt
að fá atvinnuleysisbætur
í Kaupmannahöfn, þó
það vanti vinnuafl á Jót-
landi, þar sem vöxturinn
hefur verið mun meiri
en á Sjálandi.
Svæðisbundið at-
vinnuleysi og svæðis-
bundinn skortur á vinnu-
afli í sama landi er ekk-
ert séreinkenni í Dan-
mörku. Þess gætir í Nor-
egi og mér skilst að sama sé á ís-
landi, þar sem það er atvinnuleysi
á Reykjavíkursvæðinu, en vantar
fólk í vinnu úti á landi. Þarna er
hægt að bregðast við með tvennum
hætti, annars vegar að stytta þann
tíma, sem atvinnuleysisbætur eru
greiddar, eða að veita fólki styrki
til að flytja þangað sem atvinnu er
að fá, aðstoða með húsnæði, barna-
gæslu og annað slíkt. Það hefur þó
sýnt sig að það getur verið mjög
erfitt að lokka fólk til Jótlands eða
Norður-Noregs, líka af því það
hjálpar ekki ef makinn missir þá
atvinnuna.
Ég held við verðum einfaldlega
að horfast í augu við að það verður
alltaf erfitt að manna jaðarsvæðin,
sem liggja lengst burtu
frá þéttbýliskjömunum.
Og þetta er enginn nýr
vandi. Ég man ekki betur
en að Salka Valka snúist
að hluta einmitt um þetta.
Fólk vill í vaxandi mæli búa í þétt-
býli og á móti því er erfítt að
hamla.“
Slæmt að vera atvinnulaus -
slæmt að vinna fyrir kaupi sem
er ekki hærra en bætur
Þegar maður flytur til Danmerk-
ur frá íslandi, þar sem það hefur
að minnsta kosti til skamms tíma
þótt eðlilegt að taka þá vinnu sem
býðst, þá blasir hér við tvískinnung-
ur varðandi atvinnuleysi og vinnu.
Annars vegar er fólki vorkennt í
botn fyrir að vera atvinnulaust og
hins vegar bent á að það taki því
varla að vinna þegar kaupið er vart
hærra en bætur, eða það geti bein-
línis leitt til lægri ráðstöfunartekna,
ef maður vill heldur vinna.
„Já, þessa tvískinnungs gætir
hér, því miður. Meðan efnahagslífíð
var í lægð gátu yfirvöld látið vera
að hvetja fólk til að leita vinnu, því
fyrirtækin vantaði ekki vinnuafl.
Það var þá engin ástæða til að
senda þá út á vinnumarkaðinn, sem
síst vildu vera þar, heldur var hægt
að halda þeim uppi. En nú eru aðr-
ir tímar og það vantar vinnuafl.
En það verður líka að gera sér ljóst
að tala upp á þrjú hundruð þúsund
atvinnulausa felur þá staðreynd að
það eru um átta hundruð þúsund
einstaklingar sem einhvern tímann
á heilu ári fá greiddar atvinnuleysis-
bæturTÞetta snertir því margar fjöl-
skyldur, en líklega eru ýmsir farnir
að átta sig á að það verður að vinna
úr þessu á annan hátt.
Vísast verður brugðist við þess-
um nýjum aðstæðum, en því miður
líklega of hægt. Umræður eru hafn-
ar um fjárlögin fyrir næsta ár og
af þeim má marka að það eru farn-
ar að koma sprungur í múr hefð-
bundinnar hugsunar jafnaðar-
manna, en enn sem komið er, eru
það aðeins sprungur, ekki nein
gliðnun."
En nú sat hægri stjórn allan síð-
astliðinn áratug og fram á þennan
og lagði grunninn að kerfinu, sem
nú er við lýði.
„Já, það er rétt. Hún gerði sann-
arlega ekki mikið til að laga þetta,
en á móti verður að hafa í huga
að hún var minnihlutastjórn, svo
stjórnarandstaðan hafði mikið að
segja og þar með jafnaðarmenn,
sem eru tengdir verkalýðshreyfing-
unni. En það verður Jafnaðar-
mannaflokkurinn sem ákveður
taktinn í breytingunum, en með-
stjómarflokkar hans' á hægri
vængnum hafa úrslitaáhrif á hve
róttækar breytingarnar verða.
Þetta verður meginefni fjárlagaum-
ræðunnar í ár.“
Hvernig á þá að fara að því að
vinda ofan af núverandi kerfi?
„Það ætti að byija á, eins og nú
er rætt, að huga að bótunum, bæði
að stytta þann tíma, sem hægt er
að. fá atvinnuleysisbætur, hugsan-
lega að lækka þær fyrir ákveðna
hópa og eins að, krefjast þess að
fólk, einkum ungt fólk, vinni fyrir
bótunum. Ef unga fólkið sér fram
á að það verði skikkað til að vinna
mun það nokkuð örugglega leiða
til þess að það kýs sjálft'að finna
sér vinnu. Iðnrekendasambandið
hefur einnig lagt til að bæturnar
verði greiddar í samræmi við hve
fólk hefur verið lengi á vinnumark-
aðnum. Það er engin ástæða til að
borga það sama hvort sem viðkom-
andi hefur verið ár eða tvö á vinnu-
markaðnum eða þrjátíu."
Kerfi sem kemur fólki hjá
vinnu er miskunnarlaust
Nú hafa Danir búið við atvinnu-
leysi lengi og búa því að mikilli
reynslu af viðureigninni. Hvaða ráð
Atvinnuleysisbætur
á danska vísu
DANSKAR reglur um atvinnu-
leysisbætur virðast einfaldar á
pappírnum, en af umfjöllun um
þær er ljóst að hægt er að sveigja
þær og beygja á ýmsan hátt.
Greiðslur til atvinnulausra eru
tvenns konar. Annars vegar eru
atvinnuleysisbætur til þeirra sem
eiga rétt á bótum úr atvinnuleys-
issjóðum. Aðrir fá framfærslu-
greiðslur frá félagsmálastofnun-
um. Bæði bæturnar og greiðsl-
urnar er síðan hægt að drýgja
með öðrum félagsbótum, til
dæmis húsaleigustyrk og barna-
bótum.
Til að eiga kost á atvinnuleys-
isbótum þarf viðkomandi að hafa
greitt í atvinnuleysissjóð í að
minnsta kosti eitt ár og hafa
haft vinnu í 26 vikur eða meira
undanfarin þrjú ár. Atvinnuleys-
isbætur nema rétt rúmum 2.500
dönskum krónum á viku, um
10.500 krónum á mánuði, eða um
115 þúsund íslenskum krónum.
Námsmenn sem ekki fá vinnu
að námi loknu geta fengið bætur
ef þeir hafa greitt í atvinnuleysis-
sjóð. Þeir fá þó ekki fullar bæt-
ur, heldur áttatíu prósent af full-
um bótum.
Atvinnuleysisbótum er hægt
að halda í allt að sjö ár. Á því
timabili eru gerðar ýmsar kröfur
um að viðkomandi burfi að taka
þá vinnu sem honum er boðið i
gegnum vinnumiðlunina. Eftir
tveggja ára atvinnuleysi fær við-
komandi tilboð um vinnu í tólf
mánuði og svo aftur eftir fimm
ár, sem bráðlega verður breytt
I fjögur ár. Sérstök áhersla er
lögð á að finna vinnu handa ungpi
fólki til að halda því gangandi.
Bæturnar eru eins og hveijar
aðrar tekjur og af þeim er
greiddur skattur, en þó sleppa
bótaþegar við fimm prósent
vinnumarkaðsskatt sem launþeg-
ar þurfa að greiða. Þessi skattur
mun hækka í átta prósent á
næstu árum.
Þeir sem ekki hafa greitt í
atvinnuleysissjóð geta ekki feng-
ið greiðslur þaðan, en fá fram-
færslugreiðslur frá félagsmála-
stofnunum. Þær eru venjulega
Iægri en bæturnar og eru ekki
ákveðin upphæð, heldur metur
félagsmálastofnun þær eftir að-
stæðum viðkomandi. Bæði þeir
sem eru á atvinnuleysisbótum og
framfærslugreiðslum geta svo
fengið aðrar félagslegar greiðsl-
ur, eins ogtil dæmis húsaleigu-
styrk og barnabótaauka. Húsa-
leigustyrkurinn getur numið um
tólf þúsund íslenskum krónum á
mánuði og barnabótaaukinn tæp-
lega fimm þúsund krónum með
hverjú barni.
gæfírðu landi, þar sem atvinnuleysi
er rétt að byrja að láta á sér kræla?
„Fyrst og fremst að það er misk-
unnarlaust til lengdar að koma upp
kerfi þar sem fólk kemst upp með
að koma sér hjá vinnu. í upphafi
er slíkt líf kannski þægilegt, en
reynslan sýnir að þeir sem hafa
verið lengi utan vinnumarkaðarins
komast tæplega aftur af stað í
vinnu. Þess vegna skiptir öllu máli
að byija fljótt á að krefjast þess
að fólk vinni fyrir bótunum. Það
hefur líka yfirleitt þau áhrif á ungt
fólk að það leitar sér sjálft að
vinnu.T-
Þeim atvinnulausu er ýmist beint
að félagslegum greiðslum, at-
vinnuleysisbótum eða eftirlaunum
fyrir eftirlaunaaldur og virðast
leiksoppar bæjarfélaga og ríkis.
„Fólki er ekki kastað á milli
þessara kerfa, heldur sækir það
þangað sem greiðslurnar eru hæst-
ar. Ef félagslegu greiðslurnar
koma betur út, liggur straumurinn
þangað og svo framvegis. í Dan-
mörku eru atvinnuleysisbætur
hærri en eftirlaun sem tekin eru
fyrir eftirlaunaaldur og því er sótt
í bæturnar en ekki eftirlaunin.
Þeir sem stýra þessu kerfum verða
að átta sig á að eftirsóknin í þau
stýrist af hvað þau hafa upp á að
bjóða.“
Atvinnuleysi sem lífsstíll -
gjöfult bótakerfi brýtur niður
siðferðið
Um sextán prósent þeirra sem
eru undir 65 ára aldri eru á eftir-
launum og að viðbættum tíu pró-
sentum sem eru atvinnulaus þá er
um fjórðungur fólks á atvinnu-
skeiði á framfærslu ríkis eða sveit-
arfélaga. Hvaða augum lítur þú
þessar tölur?
„Dæmið snýst um marga ein-
staklinga, mjög marga. Skýringin
liggur að hluta í að undanfarinn
aldarfjórðung eða svo þá hefur
þróast hér menningarkimi í skjóli
þess að hægt er að komast af á
bótakerfinu. Við stöndum nú uppi
með ungt fólk sem er af annarri
kynslóð atvinnulausra. Með öðrum
orðum þá er það atvinnulaust, er
börn atvinnulausra og hefur alist
upp í atvinnuleysismenningu með
tilheyrandi lifnaðarháttum. Þessu
höfum við ekki efni á lengur.
Skattaokið er þungt, en samt er
opinberi geirinn ekki sérlega stór
í Danmörku. Skólar og sjúkrahús
eru í niðurníðslu af því peningarn-
ir fara í bótakerfið.
Önnur hlið þessa kerfis er svo
að fólk hefur komist upp á að hafa
bæturnar, en drýgja þær með vinnu
sem ekki er gefin upp til skatts.
Með öðrum orðum þá er kerfið hið
ábatavænlegasta fyrir þá sem
kunna að nota sér það, en brýtur
um leið niður allt siðferði. Þetta
gat gengið í einhvern tíma, en ekki
lengur. Við erum ekki svo sterkir
á siðferðissvellinu að við þolum slík-
ar freistingar, án þess að misnota
þær.“