Morgunblaðið - 04.02.1996, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 4. FEBRÚAR 1996 B 9
GUNNAR OG GRÁTMÚRINN
Hugleiðing um Brennu-Njálssögu
eftir Orlyg Sigurjónsson
SÁ HEIMUR sem íslendingasögurnar birta okkur lýtur að miklu
leyti að öðrum áherslum á ýmis samfélagsgildi frá því sem við þekkj-
um best í okkar samtíma. Það er í raun ekkert undarlegt, því samfé-
lagsgerðin var töluvert frábrugðin nútimasamfélagi.
umir ganga svo
langt að telja að
fyrri tíðar samfélag
hafi einkennst af
grimmd, mannvíg-
um og miskunnarleysi. Engin
ástæða er til að dæma slík um-
mæli alveg ómerk, þrátt fyrir
allsterk rök sem hníga að hinu
gagnstæða. Hið ytra siðferði, það
sem snýr að fjöldanum eða hið
opinbera siðferði með verndun
hvers þegns á grunni velferðar,
slær nokkru ryki í augu manna
við mat á siðferði á tímum ís-
lensks miðaldasamfélags.
Segja má að sá hópur, sem
persónur Islendingasagnanna
eru fulltrúar fyrir, hafi verið
mun frjálsari í athöfnum sínum
en nú þykir viðurkennt. En þar
sem öllu frelsi fylgir ábyrgð voru
þeir samtímis ábyrgari en nú
þekkist fyrir verndun réttar síns
og sóma. Framkvæmdavald laga
var m.ö.o.í þeirra höndum.
Flestar íslendingasögur segja
frá samfélagsástandi sem leitar
ákaft jafnvægis eftir mismiklar
raskanir og slíkum röskunum
fylgja óhjákvæmilega átök. Það
er á þessu sviði sem menn eru
klofnir í herðar niður og höfuð
aðskilin frá búkum. Á slíkar bar-
dagalýsingar ber þó ekki að ein-
blína frá þröngu sjónarhorni og
draga ályktanir um grimmd og
miskunnarleysi. I fyrsta lagi eru
bardagalýsingar bókmenntalegt
stílbragð og hafa þann tilgang
að gæða söguna ákveðnu lífi, en
ekki raunsönn og hlutlaus lýsing.
í öðru lagi eru bardagalýsingar
þróað bókmenntafyrirbæri sem
nær langt aftur fyrir ritunartima
Islendingasagna. Því má segja
að hér sé um að ræða rithefð sem
breyttist nokkuð í meðförum ís-
lenskra sagnaritara. Bardagalýs-
ingar eru í raun athyglisverðar
og lesandi fær betri innsýn í hlut-
verk þeirra ef þær eru skoðaðar
í samhengi við bókmenntir sem
voru ritaðar löngu á undan Is-
lendingasögunum. Um það eru
flestir fræðimenn sammála að
íslendingasögurnar séu rökrétt
framhald af aldalangri sagna-
hefð í Evrópu. Riddara- og Forn-
aldarsögur bárust víða um lönd
og þegar sagnahefðin barst til
Islands og blandaðist saman við
ríkulegar munnmenntir, þ.e.
munnlega sagnahefð, náði und-
anfarandi þróun hámarki sínu.
Breytingarnar sem sagnahefð-
in gekk í gegnum í meðförum
íslenskra sagnaritara lutu ekki
síst að raunsæi. Þó ekki sé á því
mark takandi að höggvinn sé
fótur af manni við hné þá telst
það samt raunsannari og mildari
lýsing en finna má í stíl riddara-
sagna þar sem menn láta sig
ekki muna um að höggva tugi
manna í einu höggi og vaða blóð-
ið upp að bringu á vígvöllunum.
Þeir sem rituðu íslendingasög-
urnar voru vel meðvitaðir um
stefnur og strauma í Evrópu á
tólftu og þrettándu öld og studd-
ust við þær með gagnrýnu hugar-
fari til að lýsa íslenskum veru-
leika.
Innri persónusköpun i íslend-
ingasögunum sem oftast er fá-
dæma meitluð og dregin fáum
og skýrum dráttum lýtur ekki
sist að siðferðisboðskap Háva-
mála. I einni vísu Hávamála eru
jarðnesk og siðferðileg verðmæti
borin saman og sú niðurstaða
fengin að þau síðarnefndu séu
þau sem mest er um vert að afla
og ávaxta:
Deyr fé,
deyja frændur,
deyr sjálfur ið sama;
en orðstír
deyr aldregi,
hveim er sér góðan getur.
Orðstírinn er þannig ófor-
gengilegur og persónum íslend-
ingasagnanna var mikið í mun
að geta sér góðan orðstír nema
ef um ójafnaðarmenn ræddi.
Félli blettur á mannorðið höfðu
menn frelsi til að rétta sinn hlut,
oft með hefndum og þurftu að
bera ábyrgð á eigin sóma.
Athyglisvert er að skoða brot
úr Njálu í þessu samhengi. Hin
margrómaða hetja Gunnar á
Hlíðarenda, sem engan á sinn
jafningja og er jafnframt sein-
þreyttur til vandræða, neyðist
hvað eftir annað til að standa í
Nú erað segja frá Otkatli aðhann ríður meira
en hann vildi. Hann hefirspora á fótum oghleypir
neðan um sáðlandið og sér hvorgiþeirra Gunnars
annan. Og íþví er Gunnar stendur upp ríður Otkell
á hann ofan og rekur sporann við eyra Gunnari og
rístur hann mikla ristu og blæðirþegar mjög. Þar
riðu þá félagar Otkels.
„Allirmegið þérsjá, “ segir Gunnar, „aðþú hefir
blóðgað mig og er slíkt ósæmilega farið. Hefir þú
stefnt mér fyrst ennú treðurþú mig undir fótum
og ríður á mig.“
Skammkell mælti: „ Vel er orðið við bóndi en hvergi
varst þú óreiðulegri á þinginu þá erþú tókst sjálf-
dæmið oghélst á atgeirinum. “
Gunnar mælti:.„Þá er við finnumst næst skaltþú
sjá atgeirinn. “
Síðan skilja þeir að því.
Skammkell æpti upp og mælti: „Hart ríðiðþér
sveinar. “
Gunnargekk heim oggat fyrirengum manni um
og ætluðu engir aðþetta mundi af mannavöldum
vera. [...]
Nú erþar til máls að taka að Gunnar var úti að
Hlíðarenda og sér smalamann sinn hleypa aðgarði.
Smalamaðurinn reið heim ítúnið.
Gunnar mælti: „Hví ríðurþúsvohart?“ .
„Eg vildi vera þér trúlyndur, “ segir hann. „Eg sá
menn ríða ofan með Markarfljóti átta saman og
voru fjórir í litklæðum. “
Gunnarmælti:„Þarmun vera Otkell.“
„ Vildi egþvísegja þér, “ segir smalamaðurinn, „að
eg hefi oft heyrt mörg skapraunarorðþeirra. Sagði
svo Skammkell austuríDal að þú hefðirgrátið þá
er þeir riðu ofan á þig. Þykja mér ill vera orðtök
vondra manna. “
„Ekki skulum við vera orðsjúkir, “ segir Gunnar,
„en það eitt skalt þú vinna héðan ífrá erþú vilt. “
„Skal eg nokkuð segja Kolskeggi bróður þínum?"
segir smalamaðurinn.
„Farþú ogsof,“ segir Gunnar. „Egmun segja
Kolskeggi slíkt ermér líkar. “ [...]
Gúnnar tók smalahestinn oglagði á söðul sinn.
Hann tók skjöld sinn oggyrti sigsverðinu Ölvis-
naut, seturhjálm á höfuðsér, tekur atgeirinn og
söngíhonum hátt ogheyrði Rannveigmóðir hans.
Hún gekk fram og mælti: „Reiðulegur ertþú son
minn og ekki sá egþigslíkan fyrr. “
Gunnargengur út og stingur niður atgeirinum
og verpur sér ísöðulinn ogríður braut. [...]
Gunnarríður um Akratungu þvera ogsvo til
Geilastofna og þaðan til Rangár og ofan til vaðs hjá
Hofí. Konur voru þarástöðli. Gunnarhljóp afhesti
sínum og batt. Þá riðu hinir að. Móhellur voru í
götunum við vaðið.
Gunnar mælti til þeirra: „Nú er að verja sig. Er
hérnú atgeirinn. Munuðþérnú ogreyna hvort eg
græt nokkuð fyriryður. “
Þarna verðursíðan bardagi ogdrepurGunnarþá
báða, Skammkel og Otkel, ogfimm fylginauta þeirra.
Það er við þessar aðstæðursem hetjuhugsjónin kem-
ur skýrt fram ífari Gunnars. Hann leggur ekki áreit-
ið, þ.e. móðganir Skammkels, undir dóm skynseminn-
ar heldur bregst tafarlaust við til að láta ekki spyrj-
ast að hann gráti undan óvinum sínurn. Hérer
ábyrgðarþörf og mannorðið er í húfi. Þessi viðbrögð
eru eðlileg þá og því aðeins efgengist er við þeirri
forsendu þess tíma, aðþað skipti máli hvað aðrir
halda. Efekki, þá lýsa Islendingasögurnar miskunn-
arleysi oggrimmd en með sömu rökum lýsa þær
okkar tíma en ekki samfélagi miðalda. Slík mótsögn
er augljós.
Þegar Gunnarsegir við smalamann sinn að ekki
skulu þeir vera orðsjúkir gæti hann verið að meina
að ekki sé vert að láta orð vondra manna hafa áhrif
á sig; verða sjúkur af þeirra orðum, en eingöngu til
að róa smalamanninn. Hann sendir smalamann inn
og biður hann að þegja yfirþessu. Gunnar tekur
orð Skammkels til sín og öðrum kemur ekki við
hvað hann gerir því ábyrgðin er hans og einskis
annars. Svona áreiti erhvorki rökrætt við smala-
mann, Njál ráðgjafa á Bergþórshvoli, Kolskegg bróð-
urné eigin skynsemi. Gunnar múrar sig inni íeins
manns klefa hugsjóna um skyldur og réttindi ogsér
að hér verður ekki ráðgast við um neinn - heldur
aðhafst. Hann er einn þvíhann ákveðurþað.
Gunnar verður ekki hetja í augum nútímalesenda
fyrirþað að draga fram atgeirinn og höggva mann
og annan fyrir móðganir, heldur fyrir það að viður-
kenna gildandi siðferði og taka óæskilegum afleiðing-
umþess með ábyrgð þótt það kosti hann lífið.
Islendingasögurnar öðlast þannig líf efþær eru
lesnarmeð skilningi á heimi þeirra.
málaferlum á Alþingi og mann-
vígum gegn vilja sínum. Engum
manni vill hann illt og býður sátt
ef hann hefur verið bendlaður
við þjófnað eða víg. Margan
manninn hefur hann þó vegið í
vörn og þá oftast nokkra saman
í einu en reynir að komast hjá
þvi í lengstu lög að eiga frum-
kvæði að mannvígum og sýna
þannig fádæma fimi sína og
styrk. Hallgerður, kona Gunnars
kemur honum í allerfiða stöðu
þegar hún lætur þræl að nafni
Melkólf stela mat úr útibúri Ot-
kels Skarfssonar á Kirkjubæ.
Fyrir þetta lýstur hann hana
kinnhestinn fræga sem hún
mundi honum þegar hann bað
hana að fá sér lepp úr hári henn-
ar í lokavörninni. Gunnar fer á
fund Otkels og býður sátt, en
hann vill ekki þiggja heldur fá
Gunnar dæmdan á Alþingi. Ot-
kell og vinur hans Skammkell slá
því á útrétta sáttahönd Gunnars
og stefna honum fyrir þjófnað á
Alþingi með fulltingi Gissurar
hvíta en mál leysast þannig að
Gunnar kemst frá sökinni með
mikilli sæmd, aðallega vegna
grunnhyggni þeirra Otkels og
Skammkels. Gissur hvíti reynist
vera skynsemin í hópnum og
býður Gunnari sjálfdæmi í mál-
inu því hann hafði heyrt að Gunn-
ar ætlaði að skora hann á hólm
ef það fengist ekki. Eftir þessi
málaferli verða þeir Skammkell
og Otkell öfundarmenn Gunnars.
Það er hinsvegar ekki við því að
búast að Gunnar bjóði sátt þegar
Skammkell brigslar honum um
að gráta. Þar liggja mörkin. í
augum Gunnars eru slíkar að-
dróttanir svartur blettur á mann-
orð hans og það verður að rétta
við. Atvikið á sér stað á akri
Gunnars eins og sést hér til hlið-
ar, þar sem hann sinnir störfum
sínum og Otkell ríður á hann og
rekur um leið spora sinn í eyrað
á Gunnari svo úr blæðir.
Höfundur er BA í íslensku og
heimspeki.
Abending
frá Morgunblaðinu
Þeir, sem hafa verið að bera út Morgunblaðið í afleysingum
eða eru hættir og gleymt að skila pokum eða kerrum,
vinsamlega hringið og látið okkur vita og munum við sækja
það til ykkar.
sími 569 1122
IL®g(a3i®cD,cnssG®E(SED sCe
Skeifunni 1 1 a, Reykjavík - S. 568 8640 <fc 568 7488
Lögmannsstofan sf. er sameignarfélag Jjögurra lögmanna.
SkrifstofnjHs á/
JO ára, afwu&iv
á/j^essu/órL
Steinunn Guðbjartsdóttif, hdi.,
gerðist nýlega sameigandi
aö skrifstofunni með
Ásdísi J. Rafnar, hdi.,
Ingibjörgu Þ. Rafnar, hrl.
oy Kristínu Briem, hdl.
Skrifstofan veitir
einstaklingum og
atvinnufyrirtækjum
alhliða lögfræðiþjónustu.