Morgunblaðið - 25.08.1996, Qupperneq 4

4 B SUNNUDAGUR 25. ÁGÚST 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Landi og færðust svo á 11 dögum
í vesturátt. Sá fyrsti, sem hristi
Iangmest Rangárvelli, Land, Upp-
Holt og Gnúpverjahreppa, var áætl-
aður 7-7,5 á Richterskvarða. Tveir
mikir kippir samtímis 5. september
voru langharðastir um Skeið, Holt
og Flóa. Á Suðurlandi eru upptök
jarðskjálftanna á austur-vestur línu,
en landið rifnar svo nokkuð tilvilj-
anakennt þvert á þá línu í norður
og suður. Slíkar sprungur koma í
stórum skjálftum. Til dæmis kom
1912 brestur vestan Heklu og má
rekja þar sprungur. Þessir kippir
komu fram á jarðskjálftamælum í
Evrópu og Norður-Ameríku, sem þá
voru tiltölulega nýtilkomnir. Þeir
mældust í Leningrad, Ítalíu, Grikk-
landi, Þýskalandi og Kanada.
Þrír fórust
í Flóa féll fjöldi bæja til grunna
en flestir skemmdust meira eða
minna „I fyrstu kviðunni laugar-
dagskvöldið hrundu þrjú býli á Sel-
fossi. Fólk flýði þar sem annarsstað-
ar, þegar hvinurinn heyrðist og
ósköpin dundu yflr, nakið úr rúmun-
um og út um glugga; þó kom kippur-
inn svo fljótt að tæplega var ráðrúm
að hlaupa ofan úr rúmum. Greiðast
tókst undankoman í bæ Gunnars
bónda, þar var fólk ekki sofnað. Sá
bær var best byggður og þar hékk
timburbaðstofan uppi, en var þó
mjög skekkt og skemmd á eftir. Ur
bæ Arnbjamar Þórarinssonar fékk
fólk allt forðað sér nema hjónin
Arnbjörn og Guðrún Magnúsdóttir
kona hans. Baðstofan féll svo fljótt
að enginn komst út um dyrnar.
Fólkið sem af komst smaug út um
rifur á fallinni þekjunni, en tveir
drengir náðust út síðar. Annar var
dóttursonur þeirra 8 ára, Arnbjörn
Gunnlaugsson síðar skipstjóri, sem
svaf í næsta rúmi við afa sinn og
ömmu. Baðstofan datt fram en hjón-
in lágu fyrir framstafni; hélt bóndi
að öllu væri óhætt og á að hafa
sagt: „fólk þarf ekki að æðrast,
baðstofan heldur". Súðin lagðist
ofan á þau hjón í rúminu og sperru-
kjálki lenti á þeim miðjum. Voru
hafðar svo hraðar hendur á að skera
ofan af þeim þakið sem auðið var í
náttmyrkrinu og þó eftir nokkra leit
að tólum til þess, því nærri öll hús
á bænum lágu í rústum, en þekjan
álnarþykk eða meira. Þó nokkra
stund heyrðist til Ambjarnar og
konu hans vom bæði örend er til
þeirra náðist, höfðu kafnað,“ segir
í ísafold.
Meðan á jarðskjálftunum stóð var
það Rangæingum og Ámesingum
mikið áhyggjuefni hvort brýmar á
Ölfusá og Þjórsá myndu standast
þessar sviftingar náttúmaflanna. En
sem betur fór stóðust þær öll þessi
áhlaup. Biluðu lítið eitt og var gert
við þær. Töldu menn það mikið lán.
í Vestmannaeyjum vom fimm
menn að veiðum í Dufþekju. Kom
þá gijóthlaup efst úr Hákollahamri
og dundi niður fyrir alla Rauðupalla
og nokkuð af Dufþekju. Fimm menn
vom í bát fyrir neðan að taka á
móti veiðinni. Þegar skmðningurinn
heyrðist hlupu mennimir í bjarginu
nokkuð til hliðar og köstuðu sér all-
ir á gmfu hver hjá öðmm. Einn
þeirra, ísleifur Jónsson, fékk steins-
högg og beið bana af því nokkmm
dögum síðar. Þeir sem vom í bátnum
heyrðu hávaðann og rem lífróður
frá berginu. í sama vetfangi dundi
gijóthríðin niður allt í kring um þá,
en þá sakaði ekki.
Allir aðrir en þessi þijú sluppu
þó betur, þótt víða skylli hurð nærri
hælum. Eyjólfur Guðmundsson í
Hvammi á Landi lýsti jarðskjálftan-
um 26. ágúst þannig: „Hinn voða-
legi landskjálftakippur kom því nær
í einu vetfangi á sitt hæsta stig.
Ég fann glöggt þegar fyrsta aldan
reið undir húsið og gat ég ekki bet-
ur fundið en að hún rynni frá land-
suðri eða í stefnu frá Heklu. Þessi
hreyfíng var brátt svo voðaleg að
allt sem í húsinu var í hendings-
kasti og hrærðist hvað innan um
annað. Ég hrópaði til fólksins að
halda sér við rúmin og tókst það
flestum. Hinar þungu leirpípur frá
eldavélinni hmndu niður og sneiddu
hjá rúmi þriggja bama minna án
þess að þau sakaði. Enda var ekki
furða þó allt lauslegt færi á hreyf-
ingu, því húsið hoppaði upp á milli
þess sem mér fannst það eins og í
Standast nútímahús
öflugan skjálfta?
Þegar hugsað er til Suðurlandsskjálfta hljóta að
vakna spurningar um hugsanleg slys og hvernig
nútímabyggingar muni standast svo öflugan skjálfta.
Með þá spurningu leitaði Elín Pálmadóttir til dr.
Ragnars Sigbjörnssonar prófessors á Verkfræði-
stofnun Háskóla ísiands, þar sem farið hafa fram
um nokkurra ára skeið rannsóknir á áhrifum jarð-
skjálfta á byggingar og áhættugreining mannvirkja.
„Hornsteinn þessara rannsókna eru mælingar
Verkfræðistofnunar á yfirborðshröðun jarðar og
hreyfingum mannvirkja í jarðskjálftum," upplýsir
Ragnar. Þessar mælingar eru gerðar i samvinnu
Verkfræðistofnunar, Landsvirkjunar, Reykjavíkur-
borgar og Vegagerðarinnar er reka kerfi sérstakra
mæla sem'staðsettir eru i mannvirkjum vítt og breitt
um iandið. Með þessu kerfi safnast verðmætar upp-
lýsingar. Á grundvelli slíkra mælinga er hægt að
meta þá áraun sem byggingar verða fyrir í jarð-
skjálftum og tengja umfang og eðli skemmda við
eiginleika jarðskjálfta. Einnig má fá mikilvægar
upplýsingar með því að rannsaka sögulegar heimild-
ir og myndir af byggingum sem skemmst hafa í
jarðskjálftum. Því hefur einnig verið lögð áhersla á
rannsóknir á þeim skemmdum sem orðið hafa á
mannvirkjum hérlendis í stærri jarðskjálftum á þess-
ari og síðustu öld.
Leiðbeiningaskýrsla í haust
Á síðasta ári var hrundið af stað nýju rannsóknar-
verkefni, svonefndu SEISMIS verkefni, að frum-
kvæði Þorsteins I. Sigfússonar, prófessors. Verkefn-
ið beinist sérstaklega að Suðurlandsundirlendinu og
er stutt af RANNÍS, Viðlagatryggingu og fleiri aðil-
um. Sagði Ragnar að auk Háskóla Islands tengdust
þessu verkefni Samtök sunnlenskra sveitafélaga og
Verkfræðistofa Suðurlands. Sértækt verkefni innan
þessa ramma, sem Almannavarnanefnd Rangárvalla-
sýslu og Rangárvallahrepps hafa beitt sér fyrir,
beinist að því að skoða hús, byggingarnar sjálfar
og frágang innanstokksmuna. Þetta verkefni er nú
í fullum gangi og sagði Ragnar að í
haust yrði gengið frá skýrslu þar sem
meðal annars yrðu ráðleggingar sem
hann sagðist vonast til að gætu nýst
húseigendum á svæðinu.
„Við höfum rannsakað kerfisbundið
þær skemmdir sem orðið hafa í jarð-
skjálftum á Dalvík og Kópaskeri á þess-
ari öld,“ útskýrir Ragnar. „Á Dalvík
skemmdust steinsteypt hús, timburhús
og torfbæir. Steinsteyptu húsin voru
ekki óáþekk þeim húsum sem víða má
finna enn þann dag í dag. Með saman-
burði má fá vísbendingu um styrk torf-
bæjanna gömlu annars vegar og nýrri
byggingarhátta hins vegar. Það er
gagnlegt þegar Suðurlandsundirlendið
er skoðað, vegna þess að þær upplýs-
ingar sem við höfum um skemmdir á
húsum á Suðurlandi eru fyrst og fremst
skemmdir á torfbæjum.
Þegar litið er á þróun á byggingarháttum á Suður-
landi virðist mega skipta því í nokkur skeið. í Suður-
landsskjálftanum 1896 eru flest hús torfbæir. Þegar
kemur fram á þessa öld er farið að byggja stein-
steypt hús, hlaðin hús og timburhús. „I upphafi var
bending steinsteyptra húsa mjög takmörkuð. Fram
um miðja öldina var bendingin einungis sett í plötur
og loft en ekki í veggi nema umhverfis dyr og
glugga. Á síðari árum hefur tíðkast að setja bend-
ingu í veggi og eykur það jarðskjálftaþol bygginga.
Á jarðskjálftasvæðum hefur dregið úr notkun hlað-
inna húsa sem eitt sinn þóttu hagkvæmur kostur. I
dag virðist sú skoðun ríkjandi að hlaðin hús séu
lakari en steinsteypt hús. Rannsóknir benda til að
í ýmsum tilvikum sé ekki afgerandi munur á hlöðnu
húsi og húsi úr óbentri steinsteypu. Með því að nota
bendingu er hægt að gera hlaðin hús jarðskjálftaþol-
in jafnvel þannig að þau séu sambærileg við hús
úr bentri steinsteypu. Timburhús eru alla jafna
nokkuð traust og hafa reynst vel í jarðskjálftum,
e.t.v. stafar það að hluta af því að eðlisstyrkur timb-
urs er nokkuð hár samanborið við önnur algeng
byggingarefni.
Nútímahús miklu sterkari en torfbæir
Þegar skoðað er hversu umfangsmiklar skemmdir
hafa orðið í Suðurlandsslyálftum er rétt að hafa í
huga að torfbæirnir voru miklu viðkvæmari fyrir
áhrifum skjálfta en nútímabyggingar.
Annað atriði sem mætti benda á er að litlar bygg-
ingar eru að öllu jöfnu sterkari en stórar byggingar.
Þetta má rekja til þess að veggir og plötur þurfa
framleiðslunnar vegna að hafa vissa lágmarksþykkt,
sem er yfirleitt meiri en krafist er vegna burðarþols
þegar um litlar byggingar er að ræða. í byggingu,
þar sem kröfur um lágmarksþykkt ráða fremur en
kröfur um burðarþol, er styrkur því meiri en í stór-
hýsi þar sem efnið er nýtt til hins ýtrasta. Þetta eru
stundum nefnd „stærðaráhrif". Þau gera það að verk-
um að algeng íbúðarhús vítt og breitt um landið eru
allajafna viðunandi, jafnvel þóttþau hafi ekki verið
byggð samkvæmt ströngustu verkfræðikröfum nú-
tímans.“
Við skjótum inn spurningu um hvort „glerskálinn"
í Fjölbrautaskóla Suðurlands á Selfossi sé hættulegur
í jarðskjálfta. Ragnar segir að eftir því sem hann
viti best hafi húsið verið hannað sérstaklega með
jarðskjálfta í huga og að gerðar hafi verið meiri
kröfur við hönnunina en byggingarreglugerð kveður
á um. „Varðandi þakið, sem er úr gleri og borið af
limtrésbitum, þá er rétt að taka fram að glerið er
ekki venjulegt tvöfalt gler heldur sérstakt öryggis-
gler. Það er að segja innri rúðan er samlímd úr tveim-
ur rúðum líkt og bílrúða sem hindrar að glerið sundr-
ist. Þó glerið brotni þá hangir það saman og því er
minni hætta á að glerbrot falli niður en ella.“
Undirbúningur á heimilum
Telur Ragnar Sigbjörnsson þá ekki að við séum
illa búin undir jarðskjálfta á Suðurlandsundirlendi?
„Eg hygg að menn geti verið sammála um að þrátt
fyrir allt höfum við aldrei verið betur undir slíkan
skjálfta búin. Þar fyrir er án efa sitthvað sem betur
má fara. Reynsla erlendis frá bendir til þess að þau
tækni- og þjónustukerfi sem nútímaþjóðfélag byggir
á séu viðkvæm gegn áhrifum jarðskjálfta. Gera má
ráð fyrir að það sama gildi hérlendis og því má
leiða líkum að því að slík kerfi raskist og skemmist
í Suðurlandsskjálfta. Nú er unnið að rannsókn þess-
ara mála innan ramma SEISMÍS verkefnisins. Þar
er einnig kannað í samráði við almannavarnir og
ráðamenn í héraði hvað einstaklingar geti gert til
að búa sig betur undir skjálfta.
Reynsla erlendis frá bendir til þess að mikið af
því tjóni sem verður í jarðskjálftum tengist innan-
stokksmunum. Ég er þeirrar skoðunar að fólk geti
gert sitt hvað til að bæta ástand á heimilum sínum.
Hér er rétt að benda á að æskilegt er að festa þung
húsgögn og háar hillur þannig að þau detti síður
og skaði fólk. Enn fremur er æskilegt að festa hvers-
konar tæknibúnað. Þungar myndir sem oft eru und-
ir gleri á að forðast að hengja yfir rúm. Gott getur
verið að setja „barnalæsingar“ á eldhússkápa þann-
ig að leirtau falli ekki á gólf og brotni. Enn fremur
getur verið gott að setja öryggisfilmu á stórar gler-
rúður til að varna því að glerið sundrist
í jarðskjálfta. Þá er einnig sjálfsagt að
muna alltaf eftir að draga fyrir glugga
þegar farið er að sofa á kvöldin til að
forða því að glerbrot dreifist inn á gólf.
Þá er einnig sjálfsagt að haga niðurröð-
un húsgagna þannig að ekki sé hætta á
að útgönguleiðir lokist, t.d. við það að
skápur fellur fyrir dyr í barnaherbergi
og lokar þeim. Þá er nauðsynlegt að
kunna að loka fyrir vatn og rafmagn.
Enn fremur að hafa lágmarks neyðarút-
búnað tiltækan. Ef maður lendir í
skjálfta, er rétt að muna að hlaupa ekki
berfættur um íbúðina heldur fyrir alla
muni að fara í skó. Allt eru þetta atriði
sem geta forðað fólki frá slysum og sem
ástæða er fyrir fólk að hafa í huga óháð
því í hvernig húsi það býr. Ef ekkert
er að gert geta skemmdir innanhúss
orðið miklar og leitt til meiðsla á fólki
jafnvel þótt húsið sem slíkt skemmist ekki mikið.
Ég hef stundum notað samlíkinguna við bílbelti
þegar ég hef verið að benda á þessi atriði. Ef hins
vegar á að bæta jarðskjálftaþol sjálfra bygging-
anna, getur það verið bæði mjög kostnaðarsamt og
flókið. Þó má benda á að í sumum tilvikum er hægt
að bæta úr því samhliða nauðsynlegu viðhaldi án
þess að kostnaður verði óviðráðanlegur.
Tjón á afmörkuðu upptakasvæði
Við höldum áfram að ganga á Ragnar um hvort
sjá megi í stórum dráttum fyrir hvernig færi í jarð-
skjálftíi upp á 7,5 stig á Richterskvarða. „Ég vil
fyrst segja að slíkur atburður er ólíklegur á Suður-
landi og raunar á íslandi. Stærstu skjálftar sem
hafa mælst hérlendis eru um 7,0 stig og rannsóknir
benda til að skjálftar hér verði ekki öllu stærri en
það. Engu að síður getur tjón orðið umtalsvert.
Hversu mikið tjónið verður er háð því hvar upptök
skjálftans verða, það er nálægð þeirra við mann-
virki, og hvenær skjálftinn verður, þ.e.a.s. á hvaða
tíma sólarhrings hann verður, á hvaða degi vikunn-
ar og á hvaða árstíma. Dæmigerður Suðurlands-
skjálfti er ekki einn stakur skjálfti heldur röð
skjálfta. Fyrsti skjálftinn er að jafnaði stærsti
skjálftinn í skjálftaröðinni og eru upptök hans oft-
ast austarlega á svæðinu. Skjálftar sem fylgja í kjöl-
far hans fara minnkandi og hafa upptök vestar.
Þetta veldur því að líklegt er að skjálftinn komi
fólki á vesturhluta Suðurlandsundirlendis ekki í
opna skjöldu. Tjón verður væntanlega mest á tak-
mörkuðu svæði næst upptökunum.
Ef gert er ráð fyrir sem versta tilviki að upptök
skjálfta af stærðinni rúmlega 7 verði undir miðjum
þéttbýliskjarna má gera ráð fyrir því að öll hús í
næsta nágrenni upptakanna skemmist og að einhver
hús eyðileggist. Þegar slík mynd er dregin upp er
stundum spurt hvort ekki sé best fyrir fólk að flytja
burt af Suðurlandi. Ég hef svarað því til að ef ein-
staklingur ætlar að hámarka lífslíkur sínar þá skipti
ekki máli hvort hann býr á jarðskjálftasvæði Suður-
lands og heldur áfram að búa þar eða flytur til
annarra svæða, t.d. Reykjavíkur, því það eru aðrir
þættir en jarðskjálftar sem eru ráðandi varðandi
lífslíkur einstaklinga hér á Iandi“.
Dr. Ragnar
Sigbjörnsson
prófessor
rólu frá norðri til suðurs. Engin leið
var að fóta sig eða hreyfa meðan
þessi ósköp gengu á. En jafnskjótt
sem því létti, fór ég við annan mann
að litast um hvað gerst hafði og var
þá margt að sjá. Hið fyrsta sem ég
kom auga á er ég kom niður úr stig-
anum var það að jörðin hafði sprung-
ið undir norðurenda hússins og var
eldavélin horfin þar ofan í svo hvergi
sást, þessi sprunga reyndist þó ekki
svo djúp. Skúrveggirnir voru sund-
urtættir, svo ekki var steinn yfir
steini, hinn steinlímdi grunnur fyrir
suðurhlið hússins brotinn í smámola,
en húsið hékk á nösunum nær eina
alin fram af grunninum; norðurgafl
kjallarans hafði algjörlega rótast
úr honum.“
Atgangur jarðskjálftanna
„Hveijum segist mikið um voða-
atgang jarðskjálftanna hjá sér, og
hafa ýmsir sagt mér nokkur heljar-
tök og kyngikraft þeirra,“ segir
Þorvaldur Thoroddsen í sinni merku
lýsingu. Ofeigur Vigfússon í Gutt-
ormshaga í Holtum segir frá tveim-
ur smiðum við smíðar á Marteins-
tungukirkju er sváfu í þinghúsinu,
hvor í sínu rúmi. Allt í einu veit
annar ekki fyrri til en að hann vakn-
ar heidur óþægilega, og veit þó
hvorki í þennan heim né annan,
heyrir ekkert nema brak og bresti
og alls konar óhljóð, sér ekkert,
festir eigi sjónir á neinu, því allt
var sem á flugi, sjálfur er hann
skekinn eins og tuska til og frá,
og hann veit ekkert nema það, að
félagi hans úr hinu rúminu er kom-
inn upp fyrir hann, og heldur sér
skjálfandi dauðahaldi um hann. Þá
áttar hann sig, þykist skilja hvað
vera muni og býst að forða sér út;
þinghúsveggurinn úr torfi var far-
inn að hrynja. En þegar hann er
að hröklast út og fram á hlaðið
kemur önnur kviðan og hlaðgarður-
inn kemur eins og sveiflað sverð á
hann miðjan, en slettist í sömu svif-
um aftur til baka og ofan í farið
sitt. Þá hætti honum að standa á
sama. Segir Guttormur að í Mar-
teinstungu hafi löng garðstykki
rifnað að endilöngu ýmist frá
grundvelli eða á miðri hæð eins og
ljá væri brugðið undir.
Skepnur skynja skjálftana
Ohug miklum sló á marga menn,
meðan á jarðskjálftunum stóð og
jafnvel löngu á eftir fannst sumum
jörðin vera á sífelldu iði. „Það sem
lagðist þyngst á menn meðan jarð-
skjálftarnir stóðu yfir, var kvíðinn
fyrir meiru af sama tagi, enda voru
flestir hræddari í seinni kippunum
en hinum fyrri og furða var að all-
ir skyldu ná sér aftur svona hér-
umbil, eins og sumir urðu hrædd-
ir“, segir i bréfi frá séra Skúla
Skúlasyni í Odda.
„Skjálftarnir höfðu töluverð áhrif
á skepnur, sem víða voru órólegar
á undan kviðunum og fældust mjög
þegar þeir komu“ skrifar Þorvaldur
Thoroddsen. Og ekki úr vegi að rifja
það upp þar sem skjálftanir urðu á
mesta landbúnaðarsvæði landsins
nú, en fyrir 1896 voru gripir þó
ekki inni. „Á Hjalla í Ölfusi voru
kýr dreifðar út um haga þegar fyrsti
jarðskjálftinn kom en þutu svo sam-
an í hnapp og stóðu svo lengi. Á
Rangárvöllum og í Ölfusi voru kýr
svo fælnar um jarðskjálftatíman að
þær ætluðu að ærast ef hart var
hlaupið í kingum þær og svo mun
víða hafa verið. Eins voru kindur
þá mjög styggar. Séra Ófeigur Vig-
fússon lýsir áhrifum j arðskjálftanna
á skepnur í Holtum þannig: „fénað-
ur fældist, féll, eða stóð nötrandi
af hræðslu með alla fætur sem
mest út undan sér til að detta ekki
og trylltu augnaráði; hestarnir frís-
uðu og fnæstu, kýrnar öskruðu
hamslausar, kindurnar stöppuðu í
jörðina og blésu og engin skepna
þorði undir þak“. Fyrir kippinn 5.
september ætlaði köttur á Móeiðar-
hvoli, sem var með kettlinga alveg
að tryllast og vildi hvorki lepja
mjólk né ijóma en var alltaf á iði
mjálmandi þangað til kippurinn
kom. Á Vindási á Landi voru naut-
gripir um kvöldið fyrir jarðskálft-
ann 16. ágúst svo ókyrrir og óróleg-
ir að ekki var hægt að koma þeim
inn og varð að hætta við það. Eins
var og á Stóranúpi, að menn ætluðu