Morgunblaðið - 13.10.1996, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 13. OKTÓBER 1996 21
í;
>
i
)
)
)
>
I
)
í
)
I
►
Þrávirk
DTm ect
ti'oriqa r
riaa'OujíU''
verða ófijó. Ástæðan fyrir því eru
Iffraen tríbútýitin-sambönd (tbt),
sem mikið voru notuð í botnmáln-
ingu skipa til þess að gróður setj-
ist ekki á skipin. Efnið lekur síðan
úr málningunni og er taiið hafa
skaðleg áhrif á iifríkið þó að magn-
ið sé ekki meira en 1 g í milljón
rúmmetrum af sjó. Notkun skipa-
málningar með tbt hér á iandi er
nú háð takmörkunum og efnið er
ekki notað í málningu sem íram-
leidd er á ísiandi.
Ahugi manna
' á hormónaherm-
| um vaknaði svo
i fyrir alvöru þeg-
' ar menn fóru að
________________| rýna í rannsókn-
ir á sæðisfram-
ieiðslu karimanna víða nm heim
og sáu að málið kynni að varða
fleiri en kuðunga og krókódíla.
Samantekt í BritÍBh Medical Jo-
urnal árið 1992 á mðurstöðum B1
athugunar sem náði til um 15.000
karlmanna víðs vegar í heiminum
sýnrii að árið 1940syntu 112millj-
ónir sœðisfruma um í hverjum
miliilftra sæðis úr meðaikarli, en
sú tala er nú komin niður í 66
milijónir fruma í milliiftra, sem er
nær hehnings samdráttur í fram-
ieiðslu.
Sæðisframleiðsla í slfku magni
er langt frá-því að leiða til ófrjó-
semi. Það kann þó að breytast ef
þessi þróun heldur áfram á sömu
braut. ‘Vísindamenn eru engan veg-
inn sammála um að svo werði eða
að hér sé fyrst pg fremst mann-
gerðum hormónahermum um að
kenna. Sumir teija að aukin iimi-
vera og kyrrseta — og jafnvel sú
tíska að ganga um í þröngum
nærbuxum — hafi riregíð úrsæöis-
framleiðslu, þar sem hitasiig á eist-
unum sé ívið hærra en náttúran
ætlaði við hönnun æxiunarfær-
anna.
Þaöer hins vegar ijóstað horm-
ónahermar og þrávirk iífræn efni
geta haft skaðleg áhrif á fólk,kon-
ur jafnt sem karia. Þó að það sé
ósannað að hormónahermar eigi
stærstan þátt í meintri minnkun á
sæðisframleiðsiu víða um heim er
vitað að efnin geta valdið ófrjósemi
þar sem þau er að finna í miklu
magni. Þannig eru verkamenn á
bananaekrum í Suður-Amerfku
margir ófrjóir vegna óhóflegrar
notkunar á DDT. llormónahermar
eru einnig taldir eiga stóran þátt
í aukinni tíðni brjóstakrabbameins,
veikingu átauga- og ónæmiskerf-
inu og ýmiss konar fósturskaða.
Hið síðast-
1 nefnda þarf ekki
| að koma á óvart.
i íí huga almenn-
' ings eru horm-
| ónar íeitiv. ífyrst
ogfremsttengd-
ir kynlffinu, en þeirgegna iykilhlut-
verki í vexti fóstursins og þroska
heiians og annarra líffæra. Horm-
ónahermar geta því gefið brengiuð
skilaboð vtð þá mikiu dvergasmíð
með alvariegum afleiðingum.
Rannsóknir á konum sem neyttu
PCB-mengaðrar hrfegrjónaoiíu í
Japan og Tævan ieiddu í ijós að
börn sem þær eignuðuBt eftir eitr-
unina þroskuðust seinna, bæðiand-
iega og líkamlega, en önnur böm,
mældust með lægri greindarvísi-
töiu ogáttu við óvenjumikil hegð-
unarvandamál að stríða. í þessum
tiivikum var þó um einstök eitrun-
urslys að TBÚa. Nýjar rannsóknir
háskóia í New York og Michigan
í fiandaríkjunum á konum og böm-
um sem búa við Vötnin mikiu þar
í iandi vekja hins vegar ugg um
að þrávirk tífræn efni í umhverf-
inu, ímagni sem teist innan „eðli-
iegra marica", kunni að hafa merkj-
anieg áhrif á heiisu fólks.
Böm kvenna sem sagðust borða
mikinn silung og annan fisk úr
Michigan- og Ontario-vötnum
mældust með meira magn PCB og
annarra slikra efna í bióði á með-
göngu en böm kvenna sem sagö-
ust sjaldan eða aldrei borða fisk.
Þau vom léttari við fæðingu og
mældust síðar með verra mhmi pg
minni athyglisgáfu en hm. Við fs-
lendingar höldum því gjamanfram
Greinaai
fiskneystu
• Nákuðimgar ífiönim í
nágr-eimi Eeykjavíkiir eru
flestrr með vansköpuð
kynfæri vegna mengunar
frá skipamáiningu.
• Árið 1988 drápustselir
i hiífinndatali fgrflmagpa-
bólgu íNorðmsjóog
Enttegat, Nemvarrakið
til mengunar sem skaðaði

að fiskneysla sé holl fyrir heila-
starfeemina, en mikil neysia á
PCB-menguðum fiski virðist leiða
rii lægri greindarvísitölu, sam-
kvæmt niðurstöðum þessarrarann-
sókna. M.a. af þessum sökum hafa
viðkomandi heilbrigðÍByfirvöld var-
að þungaðar konur —eða jafnvel
konur á barnshuiðaraldri— við aö
ueyta fisks sem veiddur er í ám
og vötnum í Bumumríkjum Banda-
rfkjanna.
■Sem betur fer-er ástandið í haf-
mu í kring um ísland ólíkt skárra
en í ám og vötnum á miklum iðnað-
arevæðum. Niðurstöður umfangs-
mikilla mengunarmæiinga í sjó við
ísland, sem birtar voru í fyrra,
sýna áð þrávirk lífræn efni mælast
i mjög litlum mæli á íslandsmiðum
og eru langt undir hugsaniegum
hættumörkum. Btyrkur þehra ísgó
er tú. 1/2-1/6 af því sem mælist
ísunnanveiðum Norðursjó ogfisk-
ur hérmælistmeð munminnaPCB
en fiskur við Noregsstrenriur.
Áðirmefnd tbLmengun við Faxa-
flóa er vissulega áhyggjuefni, en
*er ifklega staðbundið fyrirbasri.
Þrátt fyrir þetta er fidl ástæða
fyrir okkur lsiendinga að hafa
áhyggjur yfrr því að þrávirk lífræn
efiii skuli finnast ■yfirieitt hér við
iand í mæianiegu magni. PJest
bendir til þess að þau séu iangt
að komin með ioft- og hafetraum-
nm ag .Jiað er-því vtakmaricað hvað
við ísiendingar getum gert upp á
eigin spýtur til að koma í veg fyr-
ir að mengun af þeirra völdum
fari vaxandi í framtíðinni. Það þarf
líka að fara að huga að vandanum
nú, því þaö duga engar skyndila-
usnir éf í óefni kemur einhvemtim-
ann á næstu öld. Efnin myndu
haida áfram að hlaðast upp í
fæðukeðjunni um ianga hrið þó að
framleiðslu og iosun þeirra væri
hætt á moigun. t því sambandi
má nefna að mikiu minni
mengun berst í Vötnin
miklu í Norður-rAmeríku
nú en fyrir ±.d. tveimur
áratugum vegna stór-
aukhma mengunar-
vama; þar er það fyrst
og fremst fijrtíðarvand-
inn sem menn giíma við,
þar sem fiskamir halda
áfram að safna í sig þrá-
viriaim efiuim úr um-
hverfmu eins og synd-
andi svampar.
Með andvara- og að-
gerðaieysi er því hugsan-
legt að eftir nokkra ára-
tugi verði fískurhm við
íslandsmið talinn óasski-
iegur ti! mauneidis, eða
að minnsta kosti að hann missi þá
ímynd að hann sé hrehmi og holl-
ari en annar fiskur.
Þetta er ekki
I bara fiamtið-
jarmartröð. Sam-
itök umhverfis-
vemdarshma
j hafa m látið
aö því liggja í
baráttu sinni gegn rnengun hafeins
að þorskalýsi sé kannski ekki eins
holít ogafær iátið, vegna þess að
í því fiimtó-PCB. .Jjýsi getur vald-
ið krabbameini sagði danska
blaðtðJEJTífyrirsogn áfiétt ífyrra,
þarsem niðurstöður vísindamanna
f þjónustu grænfriðunga vom
kynntar. ísienskt þorekaiýsi er
auðvitað bráðholit einsog aliir vita
og magn PCB í því «r iangt undrr
hættumörkum, en þetta umtal
kann að gefa forsmekkinn aö því
sem koma skal. Þaö þarf ekki endi-
lega að vera um mikia mengun eða
raunverulega hættu að ræða: Við
þekkjum mörg dæmi um að upp-
sláttur ijölmiðla getur leitt til
sterkra viðbragða neytenda, eins
og*er xakið ±il mengmmar.
Wiiiiionr

• Svomikið magn
þrávirkra eiturefna befiir
fimdist í Jovítabjömiim að
jafnveler óttast nm
áfram heldnr sem bnrfir.
manna hefnr mhmkað iim
iamninqir
imnunr
og breska kúariðufárið fyrr á úr-
inu. Þaúð er aúðvitað hugsanlegt
aölstendingargætu Jært sér slíkt
fár ertendis í -nytmeð því að aug-
iýsa sérstaktega hve ómengaður
fsteœkur fiskur -er, en intt-er eins
líklegt að ef því -er siegið upp að
„fiskur“eða „iýsi“getivaldið fœt-
urskaða, krabbamemi eða upp-
dráttarsýki, þá geri neytendur Ift-
inn greinarmun á heilbrigöum
þocski af Halamiðum og tvflcynja
eiturbröndu úr Thames-á.
Það er nu. af þessum sökum
sem ístensk stjórnvöld hafa si. átta
ár sett baráttuna gegn mengun áf
vöidum þrávirkra Iffrænna efna á
oddmn í þátttöku shmi í alþjóða-
staifi ásviðiJimhverfismáJa. Fyrsti
umtalsverði árangur á alþjóðavett-
vangi um takmörkun á notkun
þessana efna náðist á fimdi í
Beykjavík í mars 1995, en sam-
þykkt þess firndar varsvo innsigiuð
á alþj óðaráðstefnu um mengun
hafs fiá landstöðvum, sem haldin
var í Washiugton í Bandarikjunum
síðar á því ári. Þar var samþykkt
alþjóðleg framkvæmdaáætlun til
að draga úr losun skaðlegra efna
frá vericsmiðjum og byggð á iandi,
en þaðan koma 70-60% mengunar
í sjónum.
Nú er unnið að því á alþjóðavett-
vangi að undrrbúa gerð samnings
um takmarkanir á notkun iffrænna
þiáviricra efna. Samningaviðræð-
urnar fara fram innan vébanda
Umhverfisstofnunar Sanieinuðu
þjóðanna (UNEP), en af Islands
háifu hafa umhverfisráðuneytið og
Hollustuvemd ríkisins sent fulltrúa
á fímdi um þetta mátófni.Tiðræð-
ur á þessu ári gefa titefni tll bjart-
sýni um að á næsta ári verði haf-
ist handa umgerðalþjóðtegs samn-
ings um takmörkun á notkun og
losun nokkurra helstu tegunda þrá-
virkra iífrænna efiia (í augnablik-
inu eru tóif efiii á listanum, þar á
meðal DDT) út í umhverfið. Það
erekki ólfktegt að umræðan síðast-
liðin misseri um hormónaherma og
áhrif þehta á fijósemi karimanna
hafi átt sinn þátt í áö ýta á éftir
þessum viðræðum.
Talið er að
maðurinn hafi .af
hugviti sínu búið
til yfir 10 milljón
efnasambönd,
sem ekki firrir-
finnast í náttúr-
unni; jar áf eru um 1300 fram-
ieidd í yfir 1.000 tonnum á ári.
Um j»aö-er ekki deilt að efnaiðn-
aðurinn hefur auðveidað mönnum
iffið — reynum t.d. bara að ímynda
okkur nútímalíf án plastefna. Við
vitum hins vegar afekaplega iftið
um hvaöa áhrif öll þessi efivi kunna
að hafa í umhverfinu. Efnaiðnaður
heimsms hefirr vaxið 350-fait frá
lokum síðari heimsstyijaidar. það
gefur því augaleið að mannskepn-
an og aðrar iffverur hafa ikaflega
takmarkaða reynslu af að lifa
og hrærast í þessarri §öl-
breyttu efiiasúpu.
Á síðustu áratugum
höfiun við uppgötvað
ýmsar hliðaTverkanir á
þessum undraefnum. Efni
sem við notuðum nu. í is-
skápa og úðabrúsa reyndust beiast
upp í háloftm og eyðileggja þunnt
lag af lofttegundnuii óson þar, sem
ver okkur gegn skaðtegum útíjólu-
bláum geislum. Þetta var heidur
ekki staðbundið vandamál, heldur
bárust þessi éfiii langar teiðir og
ollu mestum skaða, svoköllu
ósongati, yfir suðurskautinu, svip-
að og þrávirk lífræn efiii berast á
norðurheimskautssvæðið og valda
skaða í lffríkinu þar.
Það veiður að teijast ólíktegt að
mengun umhverfisins valdi ein-
hvers konar „heimsendi" eða hruni
mannlegs samfelags í náinni fram-
tíð, en hún kann að vaida meiri
og djúpstasðari röskun en okkur
grunaði fyrir fáeinum áratugum: á
veðurfar, iffriki og heilbrigði okk-
ar. Það -er ekki sennitegt að karl-
menn verði oipp lil hópa ófijóir
vegna hormónalierma einhvem
tímann á næstu öld Qjó það sé
heldur ekki hregt að útiloka slíkt)
en þáð er full ástæða iil að hafa
áhyggjur af langb'fum efnasam-
bönrium sem berast stoðugt út í
jafnvel afekekktustu kima jarðar-
innar og em e.l.v. þegar farin að
hafa mericjanteg áfarif á greind og
heilbrigði fólks. Kostnaður sam-
félagsins vegna aukinna útgjaida
til heilbrigðis- og félagsmála af
þeim sökum kann að verða mun
meiri en kostnaður við að riraga
úr mengun.
Lausnin á þessum vandaerekki
að faætta notkun á öllum mann-
geiðum efiuim —sbkt er auðvitað
óframkvæmanlegt. Lausnin feist í
því að halda skaðlegum efnum inn-
an iokaðra feria og faætta að iíta
á umhverfið — lofiið, jörðina,
ferskvatn og hafið — sem rusta-
kistu. Umhverfið er óraflókin vél
sem byggist á ótal hringrásum efn-
is og orku ogþað skiiar okkur yfir-
teitt til baka því sem við hendum
í það — fyrr eða síðar.