Morgunblaðið - 19.01.1997, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 19. JANÚAR 1997
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/Þorkell
MARÍA Ólafsdóttir, læknir. Hún vinnur nú að doktorsritgerð um heilabilun og geðræna sjúkdóma aldraðra.
GEflSJÚKDOMA 06 HEILA-
BILUN ÞARF AS FINNA FYNR
Fjórðungur aldraðra þjáist afþunglyndi á hús í von um frekari vitneskju. Nauðsynlegt
einhverju stigi, en lítið brot fær viðhlítandi er, að mati Maríu, að bæta greiningu geð-
meðferð. María Ólafsdóttir, heimilislæknir, sjúkdóma og heilabilunar sem hrjá gamalt
komst að þessu þegar hún vann að doktors- fólk, til dæmis Alzheimer. Einnig er brýnt
rannsóknum sínum. Þegar Brynja Tomer að styðja betur við bak aðstandenda og
frétti það bauð hún Maríu snarlega á kaffi- stuðla að þéttu og öflugu heilsugæsluneti.
Þróun Alzheimer
ALZHEIMER er fjölskyldu-
sjúkdómur að því leyti
að hann herjar ekki að-
eins á sjúklinginn, heldur
hefur hann einnig veruleg áhrif á
nánustu aðstandendur. Kvíði er al-
gengur hjá þeim og sömuleiðis óör-
yggi. Þeir hafa áhyggjur af fram-
vindu sjúkdómsins, hvers þeir geta
vænst af sjúklingnum og einnig
hafa þeir oft áhyggjur af því hvern-
ig þeir eiga að bregðast við minnis-
og hugsanatruflunum _ ættingja
sinna,“ segir María Ólafsdóttir,
heimilislæknir sem nú vinnur að
doktorsritgerð um heilabilun og geð-
ræna sjúkdóma meðal aldraðra.
María býr og starfar í Linköping
í Svíþjóð og hafa rannsóknir hennar
vakið mikla athygli ytra. Meðal þess
sem hún hefur komist að er að fjöldi
aldraðra þjáist af kvíða og þung-
lyndi og verulegur misbrestur er á
að þeir séu sjúkdómsgreindir rétt.
„Stundum virðist vera um heila-
bilun að ræða, en þegar betur er
að gáð er það þunglyndi sem þjakar
sjúklinginn. í rannsókninni minni
kom meðal annars í ljós að aðeins
brot þeirra sem höfðu einkenni
þunglyndis fengu lyf við hæfí. Það
er sorglegt, sérstaklega í ljósi þess
að nú eru til mjög góð geðlyf við
kvíða og þunglyndi, sem hafa sára-
litlar aukaverkanir."
Rannsóknir Maríu voru gerðar í
Linköping í Svíþjóð og hún segir
að þótt vafasamt sé að yfirfæra
niðurstöður úr rannsókn á einu
svæði yfir á annað, sé hún sann-
færð um að ástandið sé svipað ann-
ars staðar, til að mynda hér á landi.
„Það sem mér fínnst einna alvarleg-
ÞÓTT Alzheimer sé algengasta
tegund heilabilunar hjá öldruð-
um, er sjúkdómurinn oft kominn
á nokkuð hátt stig þegar hann
greinist. Ein af ástæðum þess er,
að mati Maríu Ólafsdóttur,
ákveðin afneitun sjúklings og
nánustu aðstandenda hans á
versnandi heilsufari, skertara
minni og alls kyns ruglingi hjá
hinum veika.
„Greining á þessum sjúkdóm-
um þarf að eiga sér stað fyrr,
því bæði sjúklingar og ættingjar
eiga rétt á að vita hvað er á seyði.
Það er gömul klisja að rétt sé
að horfa fram hjá heilabilun, því
of mikið álag sé fyrir sjúkling
að vita að hann sé það sem kall-
að er að vera heilabilaður. Það
hefur sýnt sig og sannað að bæði
sjúklingi og ættingjum líður
miklum mun betur þegar hægt
er að gefa sjúkdómi nafn og út-
skýra þróun hans,“ segir María.
Alzheimer er sjúkdómur sem
er vegna líkamlegra breytinga í
heila. Ferli og þróun hans er
gjarnan skipt í þrjú stig og getur
einkenna orðið vart strax upp
úr fimmtugu. Með aldrinum
eykst tíðni Alzheimer, sérstak-
lega eftir sjötugt.
Fyrsta stig
í upphafi verður vart skainm-
tíma minnisleysis og sjúklingur
á sífellt erfiðara með að fylgjast
með því sem er að gerast í kring-
um hann. Tímaskyn minnkar og
tjáning sjúklings verður einfald-
ari. Hann hættir að muna hvað
hversdagslegir hlutir heita og
talar til dæmis um „fiskinn sem
við borðum svo oft“ í staðinn
fyrir ýsu og „þetta sem við notum
í hárið“ í stað greiðu. Oft finna
sjúklingar fyrir öryggisleysi og
kvíða er þeir verða varir við
byrjunareinkenni sjúkdómsins
án þess að átta sig á hvað er að
gerast. Á þessu stigi geta sjúk-
lingar að mestu leyti séð um sig
sjálfir.
Annað stig
Minnisleysi ágerist á öðru stigi
sjúkdómsins og þá spyr sjúkling-
ur oft sömu spuminga aftur og
aftur eða endurtekur i sífellu
sömu setningamar. Hann hættir
að muna nöfn fólks og hættir jafn-
vel að þekkja nána ættingja og
vini. Sjúklingur getur vart búið
einn og er eftirlit nauðsynlegt.
Þriðja stig
Á þriðja stigi Alzheimer-sjúk-
dómsis er heilsu sjúklings farið
að hraka verulega, hann hættir
að geta séð um sig og fylgt fyrir-
mælum. Á þessu stigi þarf hann
mikla umönnun og er yfirleitt
lagður inn á sjúkrastofnun.
ast er að þegar sjúkdómsgreining
er röng eða jafnvel ekki gerð fær
fólk ekki viðhlítandi meðferð. Það
er ekki aðeins óviðunandi fyrir sjúkl-
inginn heldur einnig íjölskyldu hans.
Helsta markmið mitt með þessu
rannsóknarverkefni er að heilabilun
og geðrænir sjúkdómar aldraðra séu
greindir fyrr svo hægt sé að veita
bestu læknisfræðilegu meðhöndlun
sem völ er á og koma til móts við
þarfír sjúklinga og aðstandenda
þeirra.“
Um tilurð rannsóknarinnar segir
María að hún hafí viljað bæta grein-
ingu og meðferð þessa sjúklingahóps
í heilsugæslunni með það m.a. fyrir
augum að hamla vistunarþörf á
stofnun. „Ég hef fengið styrki úr
ýmsum rannsóknarsjóðum við þessa
vinnu, alls um tíu milljónir og það
hefur gert mér kleift að hafa aðstoð-
armanneskju á launum. Bertha
Ragnarsdóttir, öldrunarfélagsráð-
gjafí hefur unnið með mér og þar
sem hún hefur unnið í félagslega
geiranum kemur hún með önnur
sjónarmið í rannsóknimar. Svona
þverfaglegt samstarf fínnst mér
mjög af hinu góða.“
María segir að í Linköping sé
stefnt að því að heilsugæslulæknar
taki á móti um 70% allra sem leita
læknis og sérfræðingar um 30%.
„Mig grunar að hér fari hlutfallslega
fleiri beint til sérfræðinga, en ég
held að góður heimilislæknir, sem
þekkir sjúklinga sína, fjölskyldur
þeirra og sjúkrasögur, sé í góðri
aðstöðu til að greina þessa sjúkdóma
snemma. Fyrir heilbrigðiskerfíð í
heild felst líka sparnaður í að nýta
heilsugæslustöðvar betur.“
Viðamikil rannsókn
Fyrsta stig rannsóknar Maríu fólst
í því að gerð var svokölluð kembileit
á öllum sem orðnir voru sjötugir og
leituðu til læknis á heilsugæslustöð
í Linköping. „í því úrtaki vom 2.000
manns, sem gengust undir frekar
einfalt próf, þar sem minni fólksins
var kannað. Þeir sem náðu ekki 24
stigum af 30 tóku þátt í áframhald-
andi rannsókn. Auk þess var valinn
350 manna hópur með slembiúrtaki.
Minnið var kannað og hópurinn svar-
aði spurningum um heilsufar og and-
lega líðan. Svipuð viðtöl hafa einnig
verið notuð í stórum faraldsfræðileg-
um rannsóknum í Gautaborg. í þess-
um viðtölum var könnuð tíðni elli-
glapa og ýmissa geðsjúkdóma eldra
fólks auk þess sem talað var við
ættingja."
- Er ekki eðlilegt að gamalt fólk
hafi lakara mirtni en ungt fólk?
„Það sem verður að teljast eðlileg
öldrun er að hugsun tekur lengri tíma
og erfíðara er að læra tölur og ný
nöfn. Áður fyrr var gjarnan talað
um að gamalt fólk kalkaði og allt
var flokkað undir kölkun. Sem betur
fer er nú til mikil þekking um öldrun-
arsjúkdóma og því er tiltölulega auð-
velt að greina milli þess sem er eðli-
legt og ekki.“
- Geta allir, t.d. aðstandendur,
greint hvort um er að ræða sjúk-
dómseinkenni eða eðlilega öldrun?
„Kannski ekki allir, því nauðsyn-
legt er að þekkja helstu einkenni,
en góður heimilislæknir ætti ekki að
lenda í erfiðleikum með slíka grein-
ingu. Eitt af því sem ég hef mikinn
áhuga á er að auka þekkingu og
áhuga almennings á öldiam og þar
fínnst mér að heilsugæslukerfið gæti
komið inn í. Það er mikilvægt að
hvetja fólk að leita læknis þegar upp
koma merki um einhvers konar per-
sónubreytingar eða minnisleysi.
Ef um er að ræða sjúkdóm, til
dæmis Alzheimer, eða æðakölkun í
heila, blóðþurrð af einhveijum
ástæðum, eru bytjunareinkennin oft
mjög furðuleg. Viðkomandi hættir
kannski að geta séð um reikninga
heimilisins og ýmislegt annað sem
áður var vandalaust. Sjúklingur get-
ur átt í erfíðleikum með að rata,
hneppa skyrtunni sinni rétt og fleira
í þeim dúr. Eitt af erfíðustu byijunar-
einkennum heilabilunar er oft mis-
skilningur og stundum afbiýðisemi
í garð aðstandenda. Ef sjúklingur
gleymir til dæmis hvar hann lagði
peningaveskið sitt ásakar hann aðra
um að hafa stolið veskinu. Aftur á
móti er eðlilegt og ekkert sjúklegt
við það að gömul manneskja þurfí
að hugsa sig lengur um áður en hún
svarar eða hún muni ekki lengur öll
nöfn eða símanúmer.
Þeir fara Lyá sér
Tveir algengustu minnissjúkdóm-
ar hjá öldruðum eru Alzheimer og
æðakölkun í heila sem verður vegna
blóðþurrðar af einhveijum orsökum.
Ættingjar eru oft lengi að átta sig
á þessum sjúkdómseinkennum. Þeir
skammast sín líka oft fyrir þau, rétt
eins og sjúklingurinn sjálfur, og bíða
í lengstu lög með að leita aðstoðar
læknis. Raunar komum við þama inn
á svið sem er mér mjög hugleikið;
skipulagningu heilsugæslukerfís.“
- Úr því samtalið er komið út á
þann hála ís er ekki úr vegi að spyija
þig hvernig heilsugæsla drauma
þinna er?
„Hún er eins og net utan um íbúa
á ákveðnu og afmörkuðu svæði. Inn-
an hennar vinnur fólk úr ýmsum
stéttum, hver með sitt sérsvið, til
dæmis Iæknar, hjúkrunarfræðingar,
iðjuþjálfar, sjúkraþjálfar og félags-
ráðgjafar. Þetta fólk vinnur saman
að því að hjálpa einstaklingum og
fjölskyldum í heilsuvanda. Fyrir-
byggjandi starfsemi er líka mikil-
væg, en á sparnaðartímum er hún
að mestu leyti lögð til hliðar, því
miður. Einnig er mikilvægt að heilsu-
gæslustöð og heimilisþjónusta í
hveiju hverfí hafí náið samstarf.
Sumir fara í heimahús og hlú að
sjúklingum sem vilja vera heima, en
hinir vinna innan heilsugæslustöðv-
arinnar og hafa einnig vakandi auga
með gangi mála hjá þeim sem til-
heyra stöðinni. Mér finnst skipta
máli að heilsugæslustöð sé vettvang-
ur þar sem fólk veit að það getur
SJÁ BLS.22
+
P
i
i

í
<

«
i
i