Morgunblaðið - 19.10.1997, Blaðsíða 16

16 B SUNNUDAGUR 19. OKTÓBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
VerðfaU
ásólskim
SÓL! Eru nokkur
eftirsóknarverðari
gæði í huga íslend-
inga? Altént ekki
þegar fylgir hiti.
eftir Elínu Pálmadóttur
Þetta sýna stríðir straumar ís-
lendinga suður á sólarstrendur,
sem svo heita á okkar máli. Lík-
lega er þetta í genunum. Hefur
sest þar að í köldu og dimmu
skammdegi. Ekki man ég eftir
að hafa gert nokkuð gott, sem
gæti verið innlegg hjá þeim sem
ræður veðri og vindum, en í yfir
þriggja vikna sumarleyfi féll mér
í hlut þessi óskastaða. Þurrt
veður og kyrrt, hitinn síðdegis
um 25 stig, en ferskara kvölds
og morgna. Sól á hvetjum degi
og logndeyða í stórborginni Par-
ís. Hægt að sitja úti á kaffihús-
um.
En böggull fylgir skammrifí,
sem okkur hér í gjóstrinu uppi
á Islandi dettur ekki í hug. Eg
fann fyrir því fyrsta daginn er
ég labbaði mig upp á breiðgöt-
una Champs Elysée og settist á
gangstéttarkaffíhús með blað
að horfa á fólkið streyma hjá
milli Sigurbogans við annan end-
ann og Concordtorgsins við hinn
enda breiðgötunnar. Nýkomin
af íslandi fann ég þetta síðdegi
fyrir menguninni. Hún fór að
pirra hálsinn og entust þau
óþægindi fyrstu dagana. Þar til
ég var búin að venjast mengun-
inni.
Ég hitti hjón frá Kanada sem
líka fundu fyrir menguninni, hún
í nefgöngunum
og hann í slím-
húðinni í hálsin-
um. Bættu við að
þau mæltu ekki
með að bregða
sér á Champs
Elysée í tilbót inn
í nýju risailm-
vatnsbúðina, sem
allir eiga að
skoða.
í svona óska-
veðri Islendings-
ins, þegar kyrrt
loftið hreyfíst ekki á götunum,
safnast mengunin frá bíla-
umferðinni fyrir í þessum gjám
milli húsa. Kemst ekki burt. Bíl-
amir spúa koltvísýringi án afláts
og bæta þar í. I gífurlegri bí-
laumferð stórborganna verður
loftið æði lævi blahdið. Einn
morguninn hugðist ég með vin-
konu drekka morgunkaffi á
gömlu litlu kaffíhúsi „Fer a
Cheval" í götunni Veille de
Temple. Þarna í gyðingahverf-
inu eru mjóar götur og út-
keyrslubílar spúðu í hægagangi
menguninni í vit gesta við litlu
notalegu borðin utan við kaffí-
húsið. Við flúðum. Raunar er svo
komið að útikaffihúsin eru flest
með glerskála úti á gangstéttun-
um.
Undir lokin sögðu mælingar
að mengunin væri á nokkrum
stöðum komin yfír hámarkið 3.
Frakkar höfðu séð þetta nálgast
og sett lög og reglugerðir til að
geta brugðist við, þótt ekki ættu
þeir von á að það gerðist svona
skyndilega. Og umhverfísráð-
herrann nýi og skeleggi, brá
með eins dags fyrirvara hafti á
umferðina. Aðeins bílum með
jafnri tölu í lok bílnúmers var
leyft að aka um borgina, með
undantekningu fyrir almenn-
ingsvagna og atvinnu- og örygg-
isbíla og ef minnst 3 væru í bíln-
um. Að viðlagðri um 12.000
krónu sekt, sem farið var vægi-
lega í þennan fyrsta dag. En á
móti var frítt í öll almennings-
samgöngutæki í
borginni og líka í
öll bílastæði. Síð-
degis hafði
mengunin frá deg-
inum áður minnkað um 15% og
35% í úthverfunum, sem dugði
til þess að fara niður fyrir hættu-
mörk.
Ég verð að segja að gildi sól-
ar og logns lækkaði verulega við
þessa lífsreynslu. Ekki að mér
liði ekki bærilega eftir fyrstu
viðbrigðin. Öllu má svo venjast
að gott þyki. En í umræðunni
af þessu tilefni kom fram að
samkvæmt rannsóknum getur
slíkt ástand flýtt dauða þeirra
sem eru veikir fyrir, sem eru
samkvæmt eldri könnun nokkur
hundruð á ári. Fleiri leita læknis
vegna ýmissa kvilla þegar svona
er ástatt. Varað var við að
skokka undir berum himni og
bömum og gamalmennum ráð-
lagt að vera lítið úti.
Þetta ástand á fyrirsjáanlega
eftir að versna, ekki bara í Par-
ís heldur alls staðar meðan bfla-
notkun vex svona. Líka hjá okk-
ur, meðan bílaumferð allri er
þjappað saman á ákveðnum
tímum dagsins á ákveðnar göt-
ur.
Um leið og sólin hefur lækkað
að verðmætamati hefur blessað
rokið og hryssingurinn hækkað
í áliti. Gott var að koma heim á
þann vindrass Keflavíkurflugvöll
um miðja nótt, þótt hitastigið
hryndi um 20 stig, frá því farið

var út á flugvöll síðdegis í París
og þar til stigið var út í rokið í
6 stiga hita. Svona er það, eng-
inn veit hvað átt hefur fyrr en
misst hefur.
Ekki veit ég hvort sönn er sú
sögusögn að fyrr á tímum hafi
fólki hér á norðurslóðum ekki
þótt kenningin um Helvíti eins
skelfíleg og fólki í heitu löndun-
um - þar væri þó hlýja.
Veðrinu er kennt um koltví-
sýrings- og brennisteinsmeng-
unina, sem við mannfólkið spú-
um óaflátanlega út í loftið. Með
því hugarfari var þoku kennt
um bílslys skammt frá Rúðuborg
þennan sama mengunardag í
Frakklandi, þar sem 12 dóu og
60-70 slösuðust, en lögregla
kvað ástæðuna þá sömu og
venjulega, fólk hefði ekið með
sama ofsahraða og haft jafn-
stutt á milli bíla þennan dag á
hraðbrautinni, burtséð frá þok-
unni sem læddist yfír. Það sem
gerðist var að einn bílstjóri
missti af gatnamótum, stansaði
til að ná beygjunni. Næstu bílar
lentu á honum, kviknaði í einum
þar sem fjórir brunnu til bana.
Á akbrautinni á móti sáu menn
í þokunni logana og stigu á
bremsur svo þar varð önnur
slysahrúga. Fjórir ætluðu að
hlaupa yfir, fólkinu í brennandi
bílnum til hjálpar, og voru keyrð-
ir niður.
Var orsök slyssins svo þoka?
Og mengunarinnar veðurfarið?
Eða hvað?
MAIMIMLIFSSTRAUMAR
TANNLÆKNISFRÆÐI /Eiga tannlœkningar
sér langa söguf
Stutt ágrípafsögu
tannlækninga
ÞEGAR fjallað er um tannlækningar, svo sem ætlunin er að gera með
greinaflokki á þessum vettvangi, er ekki óeðlilegt að byrjað sé á því að
huga að sögunni. Tannverkur er jafn gamall mannkyninu sjálfu og frá
fyrstu tíð hafa menn því velt fyrir sér orsökum hans og leiðum til lækn-
inga. Elsta mynd af tannlækni sem vitað er um er af Egyptanum Hesire og
er frá því um 3000 fyrir Krists burð. Einnig hafa fundist við uppgröft í
pýramídunum í Gizah í Egyptalandi tennur í múmíu frá 3000-2500 f.Kr.
sem festar eru saman með gullþræði, sennilega til að koma í veg fyrir
tannmissi af völdum tannvegsbólgu. Frá tímum Etrúra um 500 f.Kr. hefur
fundist hauskúpa þar sem gerð hefur verið gullbrú úr kálfstönn sem fest
er með gullborða við næstu tennur.
Flestir kannast við máltækið
auga fyrir auga og tönn fyrir
tönn. Á steinsúlu sem varðveitt er í
Louvre-safninu í París eru skráð lög
Hammurabis (1790-1750 f.Kr.).
Þar á meðal eru læknalög þess tíma,
en þar stendur:
Lög 196: Ef ein-
hver skaðar auga
jafningja síns skal
hans eigin auga
eytt.
Lög 198: Ef ein-
hver skaðar auga
þess er lægra er
eftir Björgvin settur skal hann
Jónsson. sektaður um minu
silfurs.
Lög 200: Ef einhver brýtur burt
tönn jafningja skal hans eigin tönn
brotin úr.
Lög 201: Ef einhver brýtur burt
tönn þess er lægra er settur skal
hann sektaður um þriðjung minu silf-
urs.
Athyglisvert er að tannmissir er
metinn sem þriðjungur þess skaða
að missa auga. I Grágás, lagasafni
íslenska þjóðveldisins, eru einnig
ströng viðurlög við því að brjóta tenn-
ur náungans. Þar segir: „Ef maður
særir mann, varðar það skóggang.
Sá maður er óæll (sem ekki má
gefa mat) til dóms er hann vegur
mann eða veitir hin meiri sár.
Það mest sem hin meiri sár ef
maður sker tungu úr höfði manni eða
stingur auga úr höfði eða sker af
manni nef eða eyru eða brýtur tenn
úr höfði manni.“
Babyloníumenn kenndu tannorm-
inum um tannverk en hann átti að
bora sig inn í tönnina og éta hana
upp innanfrá. Þessi hjátrú var þekkt
allt fram á 19. öld.
Grikkir til forna kenndu breyting-
um á líkamsvessum um flesta sjúk-
dóma og jafnvel Hippókrates, faðir
læknislistarinnar í Grikklandi og
hinum vestræna heimi, lýsti aðferð-
um til þess að lækna tannverk.
í tímans rás aðgreindust skurð-
lækningar og lyflækningar og við
það komust tannlækningar ásamt
skurðlækningum í hendur hand-
verksmanna svo sem bartskera eða
smiða. Þeir buðu gjarnan fram þjón-
ustu sína á markaðstorgum og
STUTT ágrip.
skýldu fáfræði sinni bak við skrum
og hávaða auglýsingamennsku.
Tannlækningar urðu að nokkurs
konar sýningaratriði þar sem al-
menningur fylgdist með aðgerðinni
sem oftast fólst í því að bijóta úr
hina sýktu tönn. Aðgerðir sem þess-
ar voru oftast í höndum bartskera
og þeir því oft kallaðir „Zahnbrech-
er“ eða tannbijótar.
Þegar skurðlækningar og lyf-
lækningar urðu aftur að einni vís-
indagrein sem nútíma læknavísindi
var fyrst hægt að gefa fólki rétta
meðferð við sjúkdómum og slysum
á tönnum og kjálkum. Nútíma tann-
lækningar grundvallaðar á vísindum
og starfsþjálfun voru orðnar til og
viðurkenndar sem ein sérgrein
læknavísindanna.
Ekki fer mörgum sögum af tann-
lækningum hér á landi fyrr en á
síðustu öld. Munu þær eingöngu
hafa verið í höndum lækna og aðal
lækningin að fjarlægja skemmdar
tennur til að lina þjáningar fólks. I
„Lækningabók handa alþýðu á ís-
landi“ frá 1884 segir J. Jónasen
dr.med.: „Tennurnar og tannholdið
ÞJÓÐLÍFSÞANKAR /Getur einhver valib djnufyrir annan?
UM DAGINN þurfti ég að kaupa mér dýnu í rúm og hélt að það væri
lítið mál - en þar fór ég villur vegar. Framboð á hvers kyns dýnum
og rúmum er afar mikið og margbreytilegt og fyrir þá sem ekki eru
alveg með á hreinu hvers bak þeirra og aðrir líkamshlutar þarfnast
getur valið verið erfitt. Umræðan um þessi mál er líka orðin talsvert
mikil. Þegar ég var barn velti ég aldrei fyrir mér á hveiju ég svæfí,
ef gormarnir fóru að standa upp úr fletinu þá reyndi ég að koma mér
fyrir á milli þeirra og hugsaði svo ekki meira um það. Eg varð heldur
ekki vör við að fullorðna fólkið talaði mikið um slíkt. Ég man að sum-
ir sváfu á dívönum, aðrir á svefnbekkjum með rúmfatageymslu undir,
enn aðrir á nærbuxnableikum dýnum í trérúmum og gamla konu þekkti
ég upp í sveit sem svaf á tveimur þykkum fíðursængum í rúmi sem
hægt var að draga sundur. Aldrei heyrði ég fólk tala um að betra væri
að sofa á þessu heldur en hinu, þetta var fyrir tíma hinna miklú játn-
inga, rúm og dýnur hafa greinilega tilheyrt einkamálasviðinu og voru
aldrei til umræðu á mannamótum, það er nú breytt eins ogýmislegt
annað.
Jæja, ég lagði af stað einn góðan
veðurdag til þess að skoða
dýnur. Ég var afar hikandi hvar
bera ætti niður en eitthvað varð
samt að gera, undanfarið hafði ég
sofið á mýkri dýnu en fræðimenn
töldu baki mínu hollt. Mér hafði
verið tjáð að ég
gæti fengið
gormadýnur af
ýmsum styrkleika
og hóf leit mína í
búð sem selur
mestmegnis slíkar
dýnur. Eftir að
hafa skoðað mis-
harðar gormadýn-
n
eftir Guðrúnu
Guðlaugsdóttur
ur mjög vandlega og lagst á nokkr-
ar slíkar í tilraunaskyni komst ég
að þeirri niðurstöðu að þær fjöðr-
uðu fullmikið. Ég hafði mig því út
úr þeirri verslun og fór i aðra sem
seldi svampdýnur. í Ijós kom að
það var heldur ekki einfalt að finna
út hvað hentaði af slíkum dýnum,
þær voru til í alls kyns gerðum,
með latexi og án. Enn lagðist ég
upp í rúmin í versluninni og lá á
hverri dýnu hugsandi dágóða stund
en fann enga sem mér fannst for-
takslaust að hentaði mér. Á leið-
inni heim hugsaði ég til vatnsrúm-
anna sem sumir telja allra meina
bót. Ég taldi þá lausn þó ekki koma
til greina í mínu tilviki því ég er
afar viðkvæm fyrir sjóveiki og
myndi vafalaust þola illa velting-
inn. Ýmsar tröllasögur hafa gengið
um 'vatnsrúmin að þessu leyti, ein
fjallaði um lækni sem kallaður var
til ófrískrar konu sem var rúmliggj-
andi. Hann vitjaði um sjúkling sinn
og settist umhyggjusamur á rúm-
stokk hans, en það skipti engum
togum að hann tókst á loft og var
allt í einu kominn upp fyrir sjúkl-
inginn. Vissi hvorki konan né lækn-
irinn hvernig þetta bar til og var
svo vatnsdýnunni kennt um allt
saman.
Eftir að hafa farið nokkrar ferð-
ir enn í dýnuverslanir og lagst þar
á fjölmargar dýnur ákvað ég eftir
þungbæra íhugun að kaupa dýnu
sem samanstóð af latexi og svampi
til helminga. Dýnan kom og ég
lagðist til svefns. Um morguninn
var ég komin að þeirri niðurstöðu
að ég hefði eins getað hellulagt
rúmið mitt og þegar upp var staðið
um morguninn fann ég undarlegan
þreytuverk milli herðablaðanna en
gamli verkurinn í bakinu lét hins
vegar minna á sér kræla. Næstu
nótt eyddi ég eins og prinsessan á
bauninni, lá ofan á samanbrotunum
aukasængum á nýju dýnunni og
hugsaði mitt ráð. Ætti ég að fara
að ráðum góðviljaðs fólks og fá
mér þykka yfirdýnu eða ætti ég
að skipta dýnunni og fá aðra miklu
mýkri? Helst hefði ég viljað sofa
nokkrar nætur í dýnuversluninni
til þess að geta prófað almennilega
allar dýnurnar en kunni svo ómögu-
lega við að fara fram á slíkt þegar
til átti að taka. Eftir miklar viðræð-
ur við hjálpsaman afgreiðslumann
og rækilega umþenkingar í einrúmi
ákvað ég að fá mér heldur mýkri
dýnu og eiga þá möguleika á yfír-
dýnu til þrautavara og nú er bara
að sjá hvaða endi sú tilraun fær.
Svona er líf nútímamannsins orðið
flókið - það sem einu sinni var
bara svona er nú ekki svoleiðis
lengur, heldur getur verið allavega
og enginn getur sagt hvernig. Eng-
inn getur víst ákveðið fyrir annan
hvaða rúm eða dýna henti honum,
þetta er ein af þeim þungbæru og
afdrifaríku ákvörðunum sem ein-
staklingurinn verður að leysa úr
einn og óstuddur. Það kann að
vera að einhvetjum þyki þetta
fremur ómerkilegt mál að fjalla um,
þeim hinum sama má benda á að
fólk eyðir nær helmingi æfi sinnar
í rúminu og þegar rúm eru keypt
er ekki verið að tjalda til einnrar
nætur. Þess vegna væri ekki vit-
laust að lána fólki heim dýnur til
að sofa á í tilraunaskyni í nokkurn
tíma, ég hefði viljað fá slíka þjón-
ustu.