Morgunblaðið - 10.05.1998, Blaðsíða 6

6 SUNNUDAGUR 10. MAÍ 1998
ERLENT
MORGUNBLAÐIÐ
Hvað get ég gert fyrir ykk-
ur gott fólk?“ sagði Poul
Nyrup Rasmussen for-
sætisráðherra Dana með
glaðbeittu yfirlæti við erlendu
blaðamennina. í orðum hans lá að
þar sem þjóð hans gengi allt í hag-
inn, væri hann aflögufær með ráð
frá „fyrirmyndarlandinu Dan-
mörku“. Fundurinn fór fram aðeins
klukkustund áður en sáttasemjari
tilkynnti að nýgerðir samningar um
hálfrar milljónar danskra launþega
hefðu verið felldir í atkvæða-
greiðslu. Forsætisráðherra er ekki
jafn glaðbeittur þessa dagana, þeg-
ar dönsk fyrirtæld gera upp millj-
arðatap og launþegar væna stjórn
jafnaðarmanna um að hafa snúist á
sveif með atvinnurekendum. En
verkfallið veitir ríkulegt tækifæri til
að hugleiða aðstæður á dönskum
vinnumarkaði og hvemig stéttabar-
áttan og verkfallstækið horfi við í
nútíma þjóðfélagi, sem er algjörlega
háð alþjóðlegu viðskiptalífi.
Danska módelið er ekki
Ijóshært og bláeygt
Dönum verður tíðrætt um danska
módelið þessa dagana og eiga þá við
vinnumarkaðsmódel, þar sem aðilar
vinnumarkaðarins semja einir og
óháðir í frjálsum samningum, án af-
skipta ríkisvaldsins. Þetta er hin
fræðilega útgáfa, sem forsætisráð-
herra jafnt og aðilar vinnumarkað-
arins tala sem mest um og er sem
annast um. En í þetta skiptið brást
módelið, samningar náðust ekki og
lög voru að mati stjómarinnar eina
raunhæfa leiðin til lausnar. Ekki
svo að skilja að lög séu nein ný að-
ferð til að ljúka verkföllum, því af
þeim ellefu meiriháttar verkfóllum,
sem riðið hafa yfir Dani eftir seinni
heimsstyrjöld hafa níu verið leyst
með lögum. Þannig var það einnig
1985 í síðasta stórverkfalh.
Danska vinnumarkaðskerfið
byggist á samlyndi aðilanna, að þeir
séu samtaka um að leysa vandann
sín á milh og freistist ekki til að spá
í viðbrögð og svigrúm stjómarinnar
til að koma þeim úr samningaklíp-
unni. I orði era vinnustaðasamning-
ar undirstaða samningagerðarinn-
ar, en á borði hafa heildarsamtök
bæði launþega og vinnuveitenda
ekki verið tilbúin til að sleppa taum-
haldinu. Þegar farið verður yfir
ferlið nú mun athygUn tvímælalaust
beinast að hlut þeirra. Ef reynslan
fær að ráða en ekki ítök heildarsam-
takanna, gæti dregið úr miðstýr-
ingu á báðum vængjum.
I lögunum, sem bundu enda á
verkfalUð, gerði Nyrap ekki tillögu
sáttasemjara að lögum, heldur gaf
og tók, bætti í hana frídögum og
felldi niður skatt á atvinnurekend-
ur. En án tillits til efnahagsafleið-
inga er Nyrap gagnrýndur fyrir að
hafa með þessu blandað sér í deil-
una, í stað þess að láta sér nægja að
binda enda á verkfallið. Einn þeirra,
er mest hafa gagnrýnt Nyrap, er
hinn aldni Mærsk McKinney Moller
eigandi A.P. Moller samsteypunnar.
Hann segir lögin eyðileggja fram-
tíðarmöguleika fijálsra samninga-
viðræðna, því horfið hefði verið frá
því að lögleiða tillögu sáttasemjara,
sem í stöðunni hefði verið hið eina
rétta.
Lýðræði í danskri sérútgáfu
I heildarsamtökum verkalýðs-
hreyfingarinnar kom í Ijós að samn-
ingamenn þeirra höfðu ekki skilið
þá ofuráherslu, sem launþegar
leggja á fleiri frídaga. Tillaga sátta-
semjara, sem aðeins gerði ráð fyrir
einum frídegi, var felld. En hreyf-
ingin á einnig við að glíma þá sér-
stöku tegund lýðræðis, sem Dönum
er tamt að iðka. Árið 1996 vora
samþykkt lög, sem auðvelduðu að
fella gerða samninga. Breytingin
átti að stuðla að auknu lýðræði og
það var þessi lýðræðisrýmkun, sem
gerði launþegum kleift að fella
samningana nú. Eftir gömlu reglun-
um hefði niðurstaðan ekki dugað til
að fella þá. En nú spyrja margir,
hvers virði sé að geta fellt samn-
inga, þegar stjórnin lögbindi þá svo.
Eftir sem áður getur sáttasemj-
ari ákveðið samflot í atkvæða-
greiðslu margra félaga, sem þýðir
að stór verkalýðsfélög hafa meiri
Kj arabaráttan
á tímum
alþjóða-
væðingar
BAKSVIÐ
y
Danska stjórnin batt enda á verkfall hálfr-
ar milljónar Dana, en Sigrún Davíðsdóttir
segír verkfallið vekja ýmsar spurningar,
meðal annars um gildi verkfalls sem tækis
í kjarabaráttu.
skuldasöfunar. „Fyrirmyndarlandið
Danmörk" er sú mynd, sem danska
stjómin dregur gjaman upp og vill
kenna öðrum. En sterkur efnahag-
ur ríkisins gerir landið ekkert
ónæmara fyrir erfiðum uppákomum
eins og víðtæku verkfalli.
Danska þjóðarbúið byggir á út-
flutningi iðnvamings, sem 1994 nam
76 prósentum af útflutningsverð-
mætum, en hlutur landbúnaðar nam
14 prósentum og fiskveiða 4 pró-
sentum. Stærstur hluti iðnfram-
leiðslunnar kemur frá litlum og
meðalstórum fyrirtækjum, sem
mörg hver era birgjar fyrir erlend
iðnfyrirtæki, eins og skýrlega sást á
því að fyrirtæki eins og Saab,
Scania og Volvo lentu í eða vora við
framleiðslustöðvun vegna verkfalls-
ins.
Danskur iðnaður er í hæsta máta
liður í alþjóðlegri framleiðslu, sem
fer fram utan Danmerkur. Ein
helstu einnkenni hennar er að í
sparnaðarskyni krefjast iðnfyrir-
tæki þess að birgjar sjái sér fært að
afgreiða vörur jafnt og þétt, en
kaupa ekki til að eiga á lager. Fjöl-
mörg dönsk fyrirtæki era hlekkur í
slíku ferli og bregðist afgreiðsla
þeirra skyndilega, þá fer fyrir við-
Reuters.
MARGIR Danir voru svo heppnir að geta sótt bensúi til Þýskalands í verkfallinu og myndaðist oft biðröð við
landamærastöðina milli Flensborgar og Krusa.
styrk en lítil. Óvilja til að nota
vinnustaðasamninga til fulls og
grafa þannig undan heildarsamtök-
um gætir ekki aðeins meðal laun-
þega, heldur einnig meðal vinnu-
veitenda. Þeir kröfðust nú sameig-
inlegrar atkvæðagreiðslu þeirra
fimmtán félaga, sem áttu aðild að
hinum umdeildu samningum. Þegar
níu þeirra felldu samningana og sex
samþykktu þá fóra samt sem áður
öll fimmtán félögin í verkfall vegna
samflotsins. Og auðvitað era einnig
dæmi um félög, sem fella samninga,
en vegna samflots era þau þvinguð
til að taka samningum, sem önnur
félög hafa samþykkt. ILO, alþjóða
verkalýðssambandið, hefur gert at-
hugasemdir við dönsku samflots-
regluna, því hún dragi úr lýðræði,
en þeim ábendingum hefur ekki
verið sinnt.
Samflot í samningum, sem sam-
tök vinnuveitenda kröfðust, hefur
einnig ergt marga vinnuveitendur,
sem álíta heildarsamtök þeirra gína
yfir samningum, sem vinnuveitend-
ur gætu hæglega gert á vinnustað
með mun betri árangri fyrir alla.
Vinnuveitendur, sem ekki eiga aðild
að Vinnuveitendasambandinu,
sluppu við verkfall. Þar sem margir
vinnuveitendur vora óánægðir með
frammistöðu Vinnuveitendasam-
bandsins, gæti reynslan nú ýtt und-
ir úrsagnir úr því og þar með dregið
úr styrk þess.
Frí og börn eru tiskugildi
„Launþegar vilja bæði frí og pen-
inga,“ sögðu ýmsir vinnuveitendur
og héldu því fram að ekki væri hægt
að fá hvort tveggja. Fríkrafan er
engin ný bóla í Danmörku. Það hef-
ur lengi tíðkast að semja til dæmis
um frí út á yfirvinnu, svo þeir sem
safna yfirvinnutímum taka þá ekki
út í peningum, heldur fríum. Þetta á
til dæmis við um blaðamenn, bæði
hjá einkafjölmiðlum og ríkisfjöl-
miðlum. Að hluta til er þetta byggt
á ósk um aukið frí, en er einnig af-
sprengi háskattakerfisins.
Þeir sem spá í lífsstfl benda á að
yfirgengileg umræða um gildi fjöl-
skyldunnar þessa mánuðina endur-
spegli gildatísku. Fyrir nokkrum
áram var náttúran höfúðtískugildið
og pólitísk umræða snerist að miklu
leyti um umhverfismál. Nú er í
tísku að eiga böm og gefa sér tíma
fyrir þau. Allir flokkar veifa fjöl-
skyldustefnu og forsætisráðherra
verður tíðrætt um fjölskyldugildin.
Óneitanlega getur það stundum
verið svolítið broslegt að sjá alla
þessa stjómmálamenn, sem stöðugt
lofa gildi fjölskyldulífsins, þegar
haft er í huga að líf nútímastjóm-
málamanna gefur tæplega mikið
svigrúm til að iðka það sem þeir
prédika.
Það var líka nokkuð skondið þeg-
ar ein sjónvarpsstöðin sneri sér til
leikskóla til að forvitnast um hvort
verkfallsfólkið, sem var í verkfalli til
að fá meiri tíma með bömunum,
notaði verkfallstímann til að vera
með þeim. Svarið var nei. Bömin
vora sett í leikskólann éftir sem áð-
ur, meðan foreldrarnir notuðu tím-
ann til að dytta að húsum sínum eða
gera eitthvað annað. Sérfróður
maður um bamauppeldi sagði þó
skynsamlegt að halda áfram að fara
með bömin í leikskólann. Það gæti
raglað þau í ríminu að vera allt í
einu heima. En verkfallið nú komst
á blað sem fyrsta verkfall í heimi
þar sem fólk fór í verkfall til að
krefjast mjúkra gilda, ekki bara
peninga.
Sterkur efnahagur - veik sam-
keppnisstaða
Dönum hefur tekist einum fárra
Evrópuþjóða að vinna sig frá at-
vinnuleysi við litla verðbólgu og án
skiptavinum þeirra eins og sænsku
bflaverksmiðjunum. Og verkfall er
ekki aðeins hrikalegt íyrir dönsku
framleiðendurna vegna sölutaps
bráð, heldur sökum þess að kaup-
endur leita umsvifalaust að öðram
framleiðendum í heimi harðrar
samkeppni.
Samningar á tímum lítillar
verðbólgu
Og það er einmitt hin harða sam-
keppni, sem danska stjómin hafði
auga á. Ekki aðeins að ljúka yrði
verkfallinu áður en fleiri íyrirtæki
erlendis lokuðu og trúin á áreiðan-
leika danskra fyrirtækja minnkaði,
heldur einnig að launakostnaður
fyrirtækjanna mætti ekki fara fram
úr þeirri 4 prósenta hækkun, sem
felldu samningarnir gerðu ráð fyrir.
Er Nyrap og Ove Hygum at-
vinnuráðherra kynntu blaðamönn-
um lögin, sagðist Hygum skilja að
með lítilli verðbólgu væri erfitt að
semja, þvi svigrúm til launahækk-
ana væri einfaldlega svo litið áður
en farið væri að auka ótæpilega við
framleiðslukostnað fyrirtækjanna,
umfram það sem væri í öðrum sam-
keppnisíöndum. í samtali við Morg-
unblaðið eftir fúndinn sagði Hygum
að þetta þýddi einfaldlega að verka-
lýðshreyfingin yrði að gera miklu
betur upp við sig hverjar forgangs-
kröfumar ættu að vera hverju sinni.
Þar sem lítil verðbólga er höfuð-
markmið í hagstjóm þessi árin er
ljóst að það ástand mun verða
rammi launasamninga í fyrirsjáan-
legri framtíð og því er fróðlegt að
huga að þeim sérstöku aðstæðum,
sem þá skapast.
Kjami vandans í Danmörku
einmitt nú er að launþegar hafa á
tilfinningunni að eftir mikla hófsemi
í launakröfum undanfarin ár sé
kominn tími til að þeir fari að fá
sinn skerf af því góðæri, sem allir
tala um og hefur gert atvinnuleysi
að gleymdum vanda. í ár vildu þeir
því bæði kauphækkanir og aukið frí.
I leiðara Jyllands-Posten er sú
ályktun dregin að hin danska
blanda vinnustaðasamninga og
samningasamflots heildarsamtaka
sé óheppileg. Hygum, sem kom
beint úr verkalýðsforystunni í ráð-
herrastólinn í mars, tekur ekki und-
ir slíka gagnrýni og álítur kerfið
gott.
Hver þorir í frjálsa samninga?
OECD hefur í skýrslu um vinnu-
markaðinn lagt til frjálsa og sveigj-
anlega samninga, sem gætu þá auk-
ið launadreifingu, aukið mun hæstu
og lægstu launa og gert það hvetj-
andi að menntast. Með danska
samningakerfinu hefði Danmörk
alla burði til að halda í þessa átt.
Það er með samningakerfið eins og
svo margt annað í Danmörku að
fræðilega séð ríkir frelsi, en í fram-
kvæmd er frelsið takmarkað.
Fræðilega séð era vinnustaðasamn-
ingar við lýði, en í framkvæmd hafa
heildarsamtök verkalýðshreyfingar
og launþega þræðina í hendi sér.
Báðir aðilar sjá fræðilega hag-
kvæmni í vinnustaðasamningum,
þar sem það er gengi hvers fyrir:
tækis, sem mótar launarammann. I
ýtarlegri framkvæmd þýddu vinnu-
staðasamningar þó minna vald til
heildarsamtakanna og hver hefur
nokkurn tíma heyrt um samtök,
sem vilja draga úr valdi sínu? Áhugi
heildarsamtaka vinnumarkaðarins á
vinnustaðasamningum er kannski
ekki sá sami á borði og hann er í
orði. m
Þær raddir heyrast vissulega að
launadreifing leiði til félagslegs
ójöfnuðar, en land eins og Danmörk
hefur alla burði til að vinna gegn því
með sköttum annars vegar og fé-
lagsbótum hins vegar. Bótakerfið er
vandnotað tæki, því það má ekki
draga úr vilja fólks til vinnu og af-
kasta, en það liggja fyrir víðtæk
skrif um þau efni og nægur inn-
blástur. Það er sennilegt að danskir
jafnaðarmenn, þungamiðja hins
pólitíska kerfis, hafi hug á að þokast
í þessa átt, en varúðin er mikil og
hræðslan við að bregðast upprana
sínum og ímynd sem verkalýðs-
flokkur, jafnvel þótt verkafólk sé
ekki lengur kjósendakjarni flokks-
ins.
Verkföll of öflugt vopn?
Verkalýðshreyfingin getur nú
spurt sig hvers virði verkfallstækið
sé til að knýja fram betri samninga.
Verkföll eru í eðli sínu ofurmáttugt
tæki, en seinvirkt. Verkfall fer ekki
að hafa sársaukafull áhrif nema að
það standi lengi. Eins og rakið er
hér að ofan fær það hins vegar ekki
staðist á tímum alþjóðlegra fram-
leiðslukerfa. Reynslan nú sýnir að
jafnvel jafnaðarmannastjóm gefur
verkalýðshreyfingunni eklá tæki-
færi til að nota hið máttuga vopn
sitt til hins ýtrasta. Spumingin er
hvort verkföll séu orðin vopn, sem
of öflugt sé til að nota.
Markaðsvæðingin hefur haft í for
með sé að áherslan hefur færst frá
framleiðslunni yfir á neytendur.
Neytendur, hvort sem era einstak-
lingar eða fyrirtæki, hafa takmark-
aða þolinmæði til að horfa upp á
verkföll og leita þá annað. Og á tím-
um alþjóðavæðingar er heimurinn
einn markaður og valið frjálst. Við
þessar aðstæður vaknar einnig
spumingin um undirtökin á vinnu-
markaðnum. Og þegar verkalýðs-
hreyfingin getur ekki lengur treyst
á jafnaðarmenn sem eðlilegan
bandamann er kannski tími til að
hugsa málin upp á nýtt.
Samningar snúast um sálfræði og
skipulag. í þetta skipti spymtu
vinnuveitendur við fótum frá upphafi
og héldu í litlar kauphækkanir á tím-
um lítillar verðbólgu, meðan laun-
þegar þrýstu á um mun meira í góð-
ærinu. Afleiðingin var verkfall, leyst
á gamaldags hátt með lögum utan
hins ftjálsa samningaramma. Þótt
skoðanakannanir sýni að 74 prósent
Dana studdu lögin þarf forsætisráð-
herra samt að leggjast undir feld eft-
ir þessa reynslu til að samsama hana
ímyndinni um nútímalega og frjálsa
fyrirmyndarlandið.