Morgunblaðið - 23.08.1998, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 23. ÁGÚST 1998
MORGUNBLAÐIÐ
ÖH spjót
standa á
ríkisstjórninni
Komið er á þriðja ár írá því stjóm-
endur íslandsbanka lýstu fyrst
áhuga sínum á sameiningu Islands-
banka og Búnaðarbanka. Talsverðar
óformlegar viðræður, tæknilegs eðl-
is, hafa farið fram við viðskiptaráðu-
neytið. Skv. upplýsingum blaðsins
var ávallt ræddur sá möguleiki að
bankamir tveir yrðu sameinaðir á
þann hátt að fram færi sambærilegt
mat á báðum bönkunum og á
grundvelli slíks mats yrði hlutafé í
hinum sameinaða banka skipt milli
ríkisins annars vegar og hluthafa
Islandsbanka hins vegar. Það væri
síðan ríkisins að ákveða hvort og þá
hvenær það vildi selja hlutabréf sín
á markaði. Þessi leið hefur ýmsa
kosti frá sjónarmiði ríkisins vegna
þess að það ætti þá að geta notið
hækkandi gengis bréfanna vegna
þeirrar hagræðingar sem leiðir af
sameiningunni. Hún hefur líka þá
ókosti, að vera flóknari ferill og
samningaviðræður gætu tekið lang-
an tíma.
Með beinu kauptilboði sínu nú
stefna Islandsbankamenn að sam-
einingu bankanna tveggja og telja
unnt að lækka heildarkostnað um
allt að 15% eða um nær einn miljarð
kr. á ári. Bankinn ætlar að fjár-
magna kaupin með útgáfu nýs
hlutafjár á innlendum markaði en
vegna yfirverðs á kaupum á hluta-
bréfum í Búnaðarbankanum sem
þurfi að afskrifa í bókhaldi bankans
þarf Islandsbanki líka að taka víkj-
andi lán upp á 2,5 milljarða kr.
Að áliti heimildarmanna í fjár-
málalífi og innan stjómarílokkanna
er 8 milljarða tilboð Islandsbanka í
Búnaðarbankann raunhæft tilboð,
þótt sumir telji það í lægra lagi
vegna þess að samlegðaráhrifin séu
vanmetin. Fari samningaviðræður í
gang megi þó búast við að ríkið geri
bankanum gagntilboð.
Islandsbankamenn hafa gengið í
gegnum sameiningu bankastofnana
og gera sér vel grein fyi'ir því
hverju ná má út úr svona samruna.
Tilboðið er að mati íslandsbanka yf-
ir þeim mörkum sem viðskiptaráðu-
neytið hafði látið gera við mat á
Búnaðarbankanum og einnig mati á
eigin fé bankans. Þá verði að taka
tillit til þess að hér sé nánast um
staðgreiðslu að ræða, auk þess sem
bankinn taki í raun á sig alla áhættu
af því hvort nauðsynleg hagræðing
gangi eftir.
„Menn ráðstafa ekkert bönkum,"
segir einn þeirra sem leggjast gegn
samruna Islandsbanka og Búnaðar-
banka. „Ef þú gerir þetta ekki í sátt
við viðskiptamenn og starfsmenn þá
hraðminnkar sá banki,“ segir hann.
Benti hann jafnframt á að þessar
sameiningarhugmyndir og hagræð-
ing vektu ugg hjá starfsmönnum og
viðskiptavinir bankans kynnu að
flytja sín viðskipti annað.
FBA vill halda sjálfstæði sfnu
og bjóða út á markaði
Stjórnendur FBA munu skv.
heimildum blaðsins vilja halda sjálf-
stæði bankans og að gengið verði
hið fyrsta fram í að bjóða út það
49% hlutafé sem heimild er fyrir, í
dreifðri sölu, þannig að markaðs-
verð fáist á bankann. I framhaldi af
því yrði svo mögulegt að selja þann
eignarhluta sem eftir stæði í stærri
skömmtum til fagfjárfesta og kjöl-
festufjárfesta innanlands og á er-
lendum markaði. Stjórnendur FBA
líta svo á að þegar bankinn var
stofnsettur með sameiningu at-
vinnuvegasjóða hafi meginrökin
verið þau að til yrði sjálfstæður
heildsölubanki sem gæti veitt fyrir-
tækjum almenna fjármálaþjónustu.
Fráleitt sé því að sameina FBA og
Búnaðarbankann, af því yrðu lítil
sem engin samlegðaráhrif. Mun
meiri samlegðaráhrif yrðu af hugs-
anlegri sameiningu FBA og Kaup-
þings en hins vegar eru uppi veru-
legar efasemdir um hvemig spari-
sjóðirnir ætli að fjármagna kaup á
öllu hlutafé ríkisins í FBA. Staða
þessara mál var rædd á stjórnar-
fundi sl. fimmtudag og mun sjónar-
miðum stjórnenda hafa verið komið
á framfæri við ráðherra.
Skýrast línur um mánaðamótin?
Ráðherrar hafa lagt áherslu á að
þrátt fyrir alla þá kosti sem nú séu
uppi sé eingöngu um könnunarvið-
ræður að ræða og engar ákvarðanir
verði teknar um sölu íyrr en mótuð
hefði verið stefna um næstu skref í
endurskipulagningu á fjármála-
markaði. Þeirrar stefnumörkunar
er nú beðið með óþreyju.
Þótt ríkisstjórnin haldi enn sem
komið er öllu opnu um hvaða leiðir
beri að fara virðist samstaða um
nokkur meginmarkmið sem for-
ystumenn ríkisstjómarinnar hafa
sett fram í umróti síðustu vikna:
Brýna nauðsyn beri til að ná fram
verulegri hagræðingu á fjármagns-
markaði. Ríkið reyni að fá sem mest
verðmæti fyrir eignarhlut sinn í
bönkunum. Tryggð verði virk sam-
keppni á fjármálamarkaði. Þörf sé á
að fá erlenda eignaraðild inn á fjár-
magnsmarkaðinn og dreifð eignar-
aðild að eignarhlut ríkisins verði
höfð að markmiði.
Islandsbankamenn og forsvars-
menn sparisjóðanna halda því fram
að verði af kaupum þeirra á Búnað-
arbanka og FBA náist í senn öll
meginmarldð sem ríkisstjórnin hef-
ur sett um einkavæðingu ríkisbank-
anna. Af þeim sökum verði erfitt að
hafna samningaviðræðum við þá á
þeim forsendum.
í öllum þeim könnunarviðræðum
sem í gangi eru hafa verið sett
þröng tímamörk. Tilboð íslands-
banka rennur út 15. september.
Þorsteinn Pálsson sjávarútvegsráð-
herra hefur sagt að það muni liggja
fyrir í byrjun september hversu
stór hluti FBA verður seldur í
fyrsta áfanga og samhliða verði tek-
in ákvörðun um hvaða áform stjórn-
völd hefðu um sölu á því sem eftir
væri af hlutafé ríkisins í FBA. Skv.
heimildum innan ríkisstjórnar má
búast við að línur fari að skýrast
fyrir mánaðamótin og þá megi jafn-
vel vænta þess að ríkisstjómin út-
skýri hvaða aðgerða hún hyggst
gi'ípa til í bankamálunum.
Ríkisstjórnin í klemmu?
„Atburðarásin varð hraðari en
menn voru búnir undir og kom
mönnum í opna skjöldu. Þess vegna
eru menn hreinlega í vörn. í augna-
blikinu standa öll spjót á ríkis-
stjórninni um að móta skýra afstöðu
í þessu máli. Ríkisstjórnin er í mik-
illi klemmu vegna þess að fyrst set-
ur hún fram einhverja stefnu í þess-
um málum og fær strax viðbrögð
fjármálastofnana, sem falla í einu
og öllu að markmiðum hennar. Þá
koma bara til pólitísk sjónarmið
sem bankamir eru ekkert að hug-
leiða. Pólitíkin truflar allan fram-
gang málsins," segir heimildarmað-
ur innan bankakerfisins. Annar við-
mælandi sagði kristaltært að póli-
tísk hrossakaup væru að þvælast
fyrir ráðherrum í þessum málum,
þeir væru að glíma við fortíðina og
einhver valdatengsl í atvinnulífi og
stjórnmálum. „Markaðurinn myndi
bregðast öðruvísi við og væri reynd-
ar fyrir löngu búinn að gera eitt-
hvað í málunum," sagði hann.
Tortryggni og ótti við ítök
yrirtækjablokka
Á baksviði þessara hræringa hef-
ur ríkt tortryggni milli stjórnar-
flokkanna um að atburðarásin í
sumar tengist tilraunum fyrirtækja-
blokka, með pólitísk ítök, til að
tryggja sér betri samkeppnisstöðu
og ráðandi hlut í ríkisviðskipta-
bönkunum, verði þeir seldir. Ýmsir
viðmælendur innan stjórnarflokk-
anna og í bankakerfinu segjast hafa
grunsemdir um að tengja megi
þann umsnúning sem varð í þessum
málum í sumar við áhuga meðeig-
enda Landsbankans í VIS, stórfyr-
irtækja og sjóða sem áður tilheyrðu
Sambandsveldinu og voru í nánum
tengslum við Framsóknarflokkinn,
á að eignast stóran hlut í Lands-
bankanum. Helstu meðeigendur
Landsbankans í VÍS eru Olíufélag-
ið, Samvinnusjóður Islands og Sam-
vinnulífeyrissjóðurinn. Fram kemur
í samtölum við nokki'a framsóknar-
menn að sumir þeirra eru með lík-
um hætti fiillir efasemda um mögu-
leg kaup íslandsbanka og Búnaðar-
banka, og telja að þar næði „Kol-
krabbinn" virkum yfirráðum yfir
bankanum. Talsmeni. íslandsbanka
og fleiri viðmælendur segja fráleitt
að ætla að fyrirtækjablokkir ráði Is-
landsbanka þar sem eignarhald sé
mjög dreift. Tveir stærstu hluthafar
bankans eigi um 10% hvor, og þar
sé um að ræða lífeyrissjóði.
Þingmenn innan beggja stjórnar-
flokka og viðmælendur sem starfa í
fjármálalífmu staðfesta að þessi
hugsunarháttur sé til staðar innan
stjórnarflokkanna og torvgldi allan
framgang málsins. „Ef VÍS-hópur-
inn nær að komast inn í Landsbank-
ann með stóran hluta við hliðina á
SE-bankanum, þá verður að hleypa
íslandsbanka að Búnaðarbankan-
um,“ sagði sjálfstæðismaður í sam-
tali við blaðið. „Það er enn til staðar
blokkamyndun í atvinnulífinu Eg er
sannfærður um að þessi kenning á
stóran þátt í þessari atburðarás,"
segir framsóknarmaður.
Forsvarsmenn á fjármálamarkaði
benda á að þessi hugsunarháttur sé
hrein tímaskekkja því allai- aðstæð-
ur í fjármálakerfinu hafi gjörbreyst
frá því sem áður var og nú leiti fyr-
irtæki eftir bankaviðskiptum þar
sem hagstæðustu kjörin eru í boði
hverju sinni. Stjórnandi í fjármála-
stofnun, sem vel þekkir til, segir að
margir stjórnmálamenn telji að
bankamir skipti miklu máli varð-
andi valdaskiptingu í þjóðfélaginu.
„Mér finnst stjórnmálamenn fastir í
þessari hugsun ennþá. í dag eru
þetta bara þjónustufyrirtæki í
harðri samkeppni. Menn misreikna
sig þegar þeir ræða um völd í fjár-
málageiranum. Þessi hugsunarhátt-
ur truflar ákvarðanir. Ef við eram
að tala um uppskiptingu innan
flokkanna þá óttist menn að það sé
verið að skekkja eitthvað sem kann
að hafa verið í jafnvægi. Afgreiðsla
ríkisstjórnarinnar á þessu máli á
fyrst og fremst að vera á faglegum
fjárhagslegum grunni en ekki á
pólitískum grunni. Menn misreikna
sig ef þeir telja að þeir séu að missa
einhver völd vegna þess að spilin
eru stokkuð upp með öðrum hætti
en verið hefur,“ segir hann.
Þessi ólíku viðhorf endurspeglast
að nokkru leyti í misvísandi yfirlýs-
ingum forystumanna stjórnarflokk-
anna um að hversu dreifðri eignar-
aðild beri að stefna þegar ríkið
dregur sig út úr eignarhaldi á bönk-
unum. Þær könnunarviðræður sem
í gangi eru beinast allar að því að
kaupendur ríkisbankanna verði svo-
kallaðir kjölfestufjárfestar í við-
komandi fjármálastofnunum með
ráðandi eignarhlut. Að öðru leyti
yrði hlutafé selt í dreifðri sölu á
markaði. Viðskiptaráðherra hefur
sagt að mikilvægt sé að hafa í þess-
um fjármálastofnunum hvort
tveggja kjölfestufjárfesta, sem ættu
stóran eignarhlut, og um leið mjög
víðtæka möguleika fólks á að eign-
ast hlut í bönkunum.
Davíð Oddsson forsætisráðherra
gaf stefnumarkandi yfirlýsingu í
viðtali við Morgunblaðið 9. ágúst sl.
er hann sagði mikilvægt að eignar-
haldi í bönkunum verði dreift og
það sé tryggt að bankarnir séu sem
hlutlausastir gagnvart viðskiptalíf-
inu. Davíð sagðist telja að í banka-
stofnun geti alveg dugað að stærstu
eignaraðilarnir, sem komi til með
að hafa leiðbeinandi forystu um
reksturinn, eigi eignarhluti á bilinu
3% til 8% til dæmis. Hann telji hins
vegar ekki æskilegt að einn aðili
eða skyldir aðilar ráði 30-40% eign-
arhlut í bankastofnun. Það sé engin
nauðsyn á eigendum með stærri
eignarhlut en að ofan greinir og við
slíkar aðstæður geti eignaraðilar
með 2-3% eignarhlut haft veruleg
áhrif á reksturinn, auk þess sem
þeir væra líklegastir til þess að
knýja á um að arðsemisjónarmið
réðu ferðinni. Þótt það hafi ekki
verið rætt í ríkisstjórn telji hann að
það komi fyllilega til álita að
tryggja það með lagasetningu að
eignarhaldi I bönkunum, þegar rík-
ið sleppi af þeim hendinni, verði
dreift.
Einn viðmælenda blaðsins og
þátttakandi í þeim hræringum sem
átt hafa sér stað setur fram and-
stæð sjónarmið og segir mikilvægt
að sterkir kjölfestufjárfestar komi
að sameiningu fjármálastofnana,
með þeim rökum að kjölfestufjár-
festar veiti stjómendum viðkom-
andi íyrirtækis aðhald, sem ekki sé
til staðar ef eingöngu er byggt á
dreifðri eignaraðild. Því megi jafn-
vel halda fram að dreifð eignaraðild
geti undir vissum kringumstæðum
hvatt til blokkamyndunar, því eðli
málsins samkvæmt þurfi einhverjir
aðilar að ná saman til þess að stýra
viðkomandi fyrirtækjum. Ef hlutafé
í bönkunum yrði eingöngu selt í
dreifðri sölu og í smáum skömmtum
til einstakra aðila muni hagræðing í
bankakei-finu ganga hægar fyrir sig
og ríkið fá minna í sinn hlut. Því sé
skynsamlegast að fara blandaða leið
og hafa sterka kjölfestufjárfesta og
dreifða eignaraðild samhliða. Ráða-
menn séu hins vegar ekki búnir að
ræða þessi mál til hlítar.
Þörf á verulegri hagræðingu
Sú uppstokkun sem framundan
er á fjármálamarkaði kann að gjör-
breyta íslenska bankakerfinu. Um
gríðarlegar fjárhæðir er að ræða og
má í því sambandi benda á að heild-
areignir allra viðskiptabanka og
sparisjóða hér á landi eru taldar
nema nálægt 350 milljörðum kr. (yf-
ir 400 milljörðum að Fjárfestingar-
bankanum meðtöldum). Yfirgnæf-
andi meirihluti virðist vera íyrir því
innan ríkisstjórnarflokkanna að
selja eigi eignarhluta ríkisins í ríkis-
bönkunum fyrr eða síðar, og eru
flestir einnig sammála um að veru-
legrar hagræðingar sé þörf í banka-
kerfinu hér á landi. Að mati Finns
Ingólfssonar viðskiptaráðherra á að
vera hægt að ná fram allt að 2,5
milljarða kr. sparnaði með hagræð-
ingu í bankakerfinu. I skýrslu
Landsbankans um íslenska banka-
kerfið í breyttu umhverfi sem kynnt
var í seinasta mánuði kom fram að
vaxtamunur er um tveimur pró-
sentustigum hærri hér á landi en á
Norðurlöndunum og kostnaðarhlut-
fallið á sama tíma mun hærra.
Fjöldi bankaútibúa hefur nokkurn
veginn staðið í stað hér á landi allan
þennan áratug.
Af samtölum við stjórnarliða má
ráða að mjög ólíkar skoðanir eru á
því hvemig þessum markmiðum
verði helst náð, hvaða bankastofn-
anir sé heppilegast að sameina og
hvaða aðferðir beri að nota, hvort
hefjast eigi handa strax um sölu rík-
isbankanna og láta markaðinum eft-
ir að koma á nauðsynlegri hagræð-
ingu eða hvort ríkisstjórnin á fyrst
að grípa til aðgerða til hagræðingar
og ákveða næstu skref við endur-
skipulagningu í bankakerfinu áður
en kemur að sölu bankanna.
„Það sem málið snýst um er í
rauninni hvort þetta tal allt saman
og hugmyndir verði til þess að það
Ljóst er af samtölum við
stjórnarþingmenn úr báðum
stjórnarflokkum að innan
beggja flokka er að finna
jafnt stuðningsmenn sem
andstæðinga allra þeirra
kosta sem nú eru uppi
gerist ekki neitt. Það verði ekki
hægt að taka eina einustu ákvörðun
vegna þess að svo margt er að ger-
ast. Það væri hörmuleg niðurstaða.
Þess vegna legg ég áherslu á að
ákveðið verði að gera það sem búið
var að ákveða,“ segir einn viðmæl-
enda innan stjórnarliðsins. „Þetta
er orðið farsakennt," sagði annar.
„Sumir halda því fram að úr þessu
sé best að draga í land með allt
saman og standa við fyrri yfirlýs-
ingar um að láta hlutafélagasvæð-
inguna ganga fram í einhver misseri
og bíða með málið. Sumir telja að
Sjálfstæðisflokkurinn vilji að þetta
verði niðurstaðan,“ sagði heimildar-
maður innan Framsóknarflokksins.
„Eg tel að menn hafi farið ffam úr
sér. Það er skoðun flestra í þing-
flokknum. Það hefði átt að skapa
meiri möguleika á að ræða við inn-
lenda aðila um Fjárfestingarbank-
ann áður en farið var að gera meira.
Þetta gerir málið allt saman erfið-
ara,“ sagði sjálfstæðismaður.
Mest hagræðing af sameiningu
Landsbanka og íslandsbanka
Það virðist vera samdóma álit
flestra viðmælenda sem þekkja vel
til á íslenskum fjármálamarkaði að
ná megi mestri hagræðingu í
bankakerfinu með sameiningu við-
skiptabanka. Mestu möguleikarnir
á að lækka tilkostnað felist í sam-
einingu Landsbankans og Islands-
banka. Sú leið er hins vegar ekki
talin fær því yfirburðir þess banka
yrðu slíkir að samkeppnisstaða ann-
arra banka yrði með öllu óviðun-
andi. Hið sama megi raunar segja
um sameiningu Islandsbanka og
Búnaðarbanka að öðni óbreyttu
þótt fáir mæli því mót að mikil sam-
legðaráhrif iylgdu slíkum samruna.
íslandsbankamenn eru þó annarrar
skoðunar og halda því fram að sam-
eining þessara banka muni ekki
draga úr samkeppni heldur þvert á
móti jafna stöðuna. Benda þeir á að
sameiginlegur hlutin- þessara banka
sé 39% af heildareign banka og
sparisjóða á sama tíma og hlutur
Landsbankans sé 31%.
Ýmsir sjálfstæðismenn hafa hvatt
ríkisstjóraina til að ganga harðar
fram í einkavæðingu bankanna og
gagnrýna þá seinkun sem orðið hef-
ur á hlutafjárútboði bankanna.
Halda þeir því fram að besta leiðin
til að finna sannvirði á eignarhluta
ríkisins sé ef bankarnir eru skráðir
á Verðbréfaþingi og að það mynd-
aðist á þá markaðsverð. Þegar
bankamir væru svo farnir að starfa
við þann aga sem því fylgir megi
taka næstu skref í sölu bankanna.
Heimildarmaður sem gjörþekkir
aðstæður á fjármálamarkaðinum
heldur því fram að ekki sé rétt að
ráðast strax í sölu á eignarhlut rík-
isins í Landsbankanum. Bankinn
hafi gengið í gegnum stjómunar-
lega og fjárhagslega erfiðleika og
þess vegna sé skynsamlegast að
gefa stjórnendum bankans tækifæri
til að styrkja eiginfjárstöðuna með
útgáfu á nýju hlutafé og búa þannig
um hnútana að bankinn verði góð
söluvara og selja svo.
Margir kostir eru í stöðunni og
allir óráðnir. Margir segjast fullir
efasemda um að nokkuð verði úr
viðræðum ríkisins og SE-bankans,
að sinni a.m.k. Innan ríkisstjóraar-
flokkanna og á fjármálamarkaðin-
um segja viðmælendur mildlvægast
að ríkisstjórnin fari nú yfir málið í
heild sinni og ákveði annaðhvort að
leggja formlega til að breytt verði
frá upphaflegri stefnu um einka-
væðingu ríkisbankanna eða lýsi því
skýrt yfir að stjórnvöld ætli að
halda sig við það sem búið var að
ákveða og framkvæma það.
Innan íslenskra fjármálastofnana
hafa menn vitneskju um að fylgst er
með þessum hræringum og þróun
mála á erlendum fjármálamörkuð-
um. Er álitið að í ljósi þeirrar um-
ræðu sem átt hefur sér stað og yfir-
lýsingar stjórnvalda um að stefnt sé
að einkavæðingu yrði það nánast
álitshnekkir ef ríkisstjómin ákveð-
ur að fresta öllu saman.
„Það sem skiptir sköpum núna
um frekari þróun þessa markaðar er
að ríkið dragi sig út úr þessari starf-
semi, þannig að aðilar standi jafnar
að vígi í samkeppninni, en það skipt-
ir höfuðmáli að ríkisvaldið geri það
með réttum hætti,“ segir forsvars-
maður á fjármálamarkaðinum.