Morgunblaðið - 23.08.1998, Qupperneq 33

32 SUNNUDAGUR 23. ÁGÚST 1998
MORGUNB L AÐIÐ
+
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 23. ÁGÚST 1998 33
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
VÍ HEFUR stundum
verið spáð að alþjóðleg
hryðjuverkasamtök verði
helsti ógnvaldur vestrænna
ríkja á næstu öld. A sama
tíma og dregið hefur úr
hættunni á stríðsátökum
einstakra ríkja hefur hætt-
an á mannskæðum hryðju-
verkum aukist að sama
skapi.
Ekki síst hafa menn
áhyggjur af því að á næstu
árum kunni hryðjuverka-
samtök að beita gjöreyðing-
arvopnum í smækkaðri
mynd, eiturefnavopnum eða
sýklavopnum. Hafi hryðju-
verkamenn aðgang að slík-
um vopnabúnaði og beiti
honum t.d. í stórborgum
þarf ekki fjölmennan her
eða flókið skipulag til að
valda gífurlegum usla.
Og jafnvel þótt hefð-
bundnari vopnum sé beitt
getur tjón og mannfall orðið
verulegt. A síðustu vikum
höfum við orðið vitni að
hrikalegum hermdarverk-
um annars vegar í Omagh á
Norður-írlandi og hins veg-
ar í höfuðborgum Tansaníu
og Kenýa, þar sem sprengj-
ur sprungu við sendiráð
Bandaríkjanna. Viðbrögðin
við þessum árásum hafa
verið hörð. Ríkisstjórnir
Bretlands og Norður-ír-
lands hafa ákveðið að herða
til muna lög og efla vopn
lögreglunnar í baráttunni
við hryðjuverkahópa.
Bandaríkin hafa beitt her-
mætti sínum.
Árvakur hf., Reykjavík.
Hallgrímur B. Geirsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Á Norður-írlandi standa
stjórnvöld frammi fyrir
óvini úr röðum eigin þjóðar,
hópum er vilja koma í veg
fyrir að friðsamleg lausn
finnist á deilu kaþólikka og
mótmælenda. Tilræðin í
Austur-Afríku má híns veg-
ar rekja til afla er ekki
virða nein landamæri og
telja sig standa í heilagri
baráttu gegn Vesturlöndum
og þá Bandaríkjunum fyrst
og fremst.
Oft hefur reynst erfitt og
jafnvel ómögulegt að sækja
þá er bera ábyrgð á hryðju-
verkum til saka ekki síst
vegna þess að einstök ríki
hafa skotið skjólshúsi yfir
slíka einstaklinga og hópa
og jafnvel tekið þátt í
fjármögnun og skipulagn-
ingu hryðjuverkastarfsemi.
Bandarísk yfirvöld gerðu á
fimmtudag árásir með
stýriflaugum á skotmörk í
Afganistan og Súdan, sem
þau segja tengjast hryðju-
verkasamtökum undir for-
ystu Sádi-Arabans Osamá
Bin Laden.
Séu þær upplýsingar
réttar að verksmiðjan í
Súdan hafi verið miðstöð
efnavopnaframleiðslu og
skotmörkin í Afganistan
einhverjar umfangsmestu
þjálfunarbúðir hryðju-
verkamanna sem um getur
má færa sterk rök fyrir því
að Bandaríkjastjórn hafi
verið í fullum rétti til að
beita hermætti sínum með
þessum hætti. Slái ríki
skjaldborg um hópa er með
fólskulegum hætti myrða
saklausa borgara hljóta þau
að bera fulla ábyrgð á
glæpnum.
Þessar árásir marka
ákveðin kaflaskil. Olíkt til
dæmis sprengjuárásinni á
Trípólí í Líbýu árið 1986
beindist árásin nú ekki
gegn tilteknu ríki heldur
hryðjuverkasamtökum og
að vissu leyti ákveðnum ein-
staklingi. Bandarískir ráða-
menn hafa lýst því yfir að í
framtíðinni verði aðferðum
sem þessum beitt í auknum
mæli í baráttunni gegn
hryðjuverkum. Vissulega
býður þetta heim hættunni
á hefndaraðgerðum. Hins
vegar hefur nú jafnframt
verið sýnt fram á að hægt
sé að koma höggi á samtök
á borð við þau sem Bin La-
den veitir forstöðu hvar
sem er í heiminum.
MENNINGAR-
NÓTT
MENNINGARNÓTT í
Reykjavík var haldin
hátíðleg í þriðja skipti í
gær. Um þennan menning-
arviðburð hefur þegar
skapast ákveðin hefð enda
hefur tekist vel til með
skipulagningu hennar og
framkvæmd. Boðið hefur
verið upp á metnaðarfulla
dagskrá þar sem söfn, gall-
erí, kirkjur, kaffihús, veit-
ingastaðir, verslanir og
fleiri þjónustuaðilar í mið-
borg Reykjavíkur hafa
staðið fyrir fjölbreyttum
uppákomum. Gildi Menn-
ingarnætur felst hins vegar
ekki síst í því að hún hefur
um leið höfðað til allrar fjöl-
skyldunnar. Einkar
ánægjulegt er að Menning-
arnótt hefur náð vel til ungs
fólks en að þessu sinni var
þátttaka þess einmitt mikil.
Menningarnótt í Reykja-
vík er góð viðbót við líflegt
menningarlíf í höfuðborg-
inni og er það fagnaðarefni
að hún hafi unnið sér þar
fastan sess.
ÁRÁSÁ
ÓGNVALD
JÓNAS SEGIR í
eftirmælum sínum
um Guðrúnu Steph-
ensen að „frelstar
sálir“ fari frá heimi
til himinsala. Og báð-
ir tala þeir Bjami
Thorarensen um lík hinnar fram-
liðnu svo einkennilegt sem það er,
en Bjami beinir í lokin sjónum að
miðþyngdarstað í trúarsannfær-
ingu þeirra beggja og segir,
og hvarmastjömum helgri lyst
horfir tindrandi upp á Krist.
Jónas dvelur aftur á móti meir
við sorgir Magnúsar Stephensens
.sem horfir á eftir elskaðri eigin-
konu sinni og leggur honum þau
orð í munn að guð hafi lagt á hann
þennan sára söknuð og því sætti
hann sig við þennan vísdóms vilja
sem nú bitnar á honum, en ljósið á
himnum er lifandi von þess. Þetta
er ljós af stjörnusólum almættis-
ins sem býr yfír guðdómlegum
vilja. Áformin eru ofar skilningi
okkar og því einungis eru þau
ásættanleg með einhverjum hætti,
þótt stundarsorti jarðneskrar óbil-
girni dynji á okkur eins og hagl á
hörðum degi.
Þessi persónulegi
guð leiðir hugann
langt frá algyðistrú
og að þeim hug-
myndum sem voru
allsráðandi í skáld-
skap Jónasar Hall-
grímssonar og trúartilfinningu.
Þeim svipar mjög til þeirrar
heimsmyndar sem Kristján
Karlsson lýsir svo ágætlega þegar
hann leiðir rök að áhrifum Björns
Gunnlaugssonar á skáldskap og
hugmyndaheim Einars Bene-
diktssonar. Hann tók sér fyrir
hendur í Njólu, segir Kristján í
ritgerð sinni, að samræma guðs-
trú og vísindi í heimsmynd sem
fullnægði hvorutveggja. Guð er
hugsaður sem sjálfstæð vera eða
sjálfstæð hugmynd „og þar með
er algyðistrú úr sögunni", segir
Kristján. Og af þeim orðum hans,
að trú Björns á guð og vilja hans í
efninu sé bókstafleg, má sjá glögg
merki um heimsmyndarleg tengsl
hans við trúarlega vísindahyggju
Jónasar sem var nemandi hans og
lærisveinn, en af tileinkun Jónas-
ar framanvið Stjörnufræði Úrsins
má draga þá ályktun að Björn
hafi verið fyrirmynd hans og eins-
konar andlegur leiðtogi í stjörnu-
fræði og eðlisvísindum. Höfundur
Njólu, sem einnig talar um mót-
stöðu efnisins í skýringum við
skáldskap sinn, á andlegan sam-
fylgdarmann í Jónasi. Og þótt
ekki séu augljós merkjanleg áhrif
Jónasar á skáldskap Einars Bene-
diktssonar má finna erindi í ljóð-
um hans sem minna á heims-
myndatök Einars,
Stíga þá stjörnur,
stórmargur her,
alskærar upp af
austurstraumum,
blysum blikandi
um boga heiðan
salar sólheima
' á svalri nóttu,
eins og segir í minningarljóðinu
um Jón Sighvatsson. Þannig
horfði Jónas uppúr stundarheimi
sínum eins og hann kveður sjálfur
að orði. Sælust dagstjarna sofnar
ekki en sést enn að morgni;
þannig sefur sálin ekki heldur í
grafarsortanum, heldur sést hún
enn að morgni, og þá með sama
hætti.
M.
HELGI
spjall
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 22. ágúst
Ríkisstjórnin,
þing-flokkar stjómar-
liðsins og fjárlaga-
nefnd Alþingis vinna
nú að gerð fjárlaga-
frumvarpsins fyrir
næsta ár. Stefna
stjórnarflokkanna er
enn sem fyrr að afgreiða fjárlögin með
tekjuafgangi. Ráðherrar og ráðuneyti hafa
lagt fram hugmyndir sínar um útgjöld á
næsta áiú. Til viðbótar munu svo koma
hugmyndir einstakra þingmanna um út-
gjöld. Þegar er búið að vísa á bug og skera
niður í fjárlagavinnunni hluta tillagnanna
og fjárlagagerðin er að komast á raunhæft
stig. Þrátt fyrir það bendir allt til þess, að
verulegur halli verði á ríkissjóði á næsta
ári.
Margt hefur breytzt frá því unnið var að
fjárlagagerðinni sumarið og haustið 1997
sem mun hafa áhrif á niðurstöðuna í fjár-
lagavinnunni. Fyrst er að nefna, að góðær-
ið hefur haldið innreið sína af fullum krafti
og það hefur víðtæk áhrif á fjárhag ríkisins
og efnahagsumhverfið, bæði á jákvæðan og
neikvæðan hátt. Þá hafa orðið skipti á fjár-
málaráðherrum í ríkisstjórninni. Friðrik
Sophusson hefur látið af störfum og Geir
H. Haarde tekið við. Að sjálfsögðu hafa
ráðherraskiptin sín áhrif, hagfræðingur
hefur tekið við af lögfræðingi, og nýi fjár-
málaráðherrann er af nýrri kynslóð stjórn-
málamanna, sem hafa aðra reynslu en þeir
eldri og aðrar hugmyndir um þróun þjóðfé-
lagsins. Loks má nefna, að um síðustu ára-
mót varð grundvallarbreyting á framsetn-
ingu fjárlaga og ríkisreiknings. Þá tóku
gildi nýjar reglur um reikningsskil ríkis-
sjóðs, svonefndur rekstrargrunnur í stað
greiðslugrunns. Þessi breyting hefur víð-
tæk áhrif á fjárlagagerðina.
loks er
FíárlÖg- Off ástæða til að staldra
kosnine-ar viö eitt atriði ti] við'
KObllUlgdl bótar. Kosningar
fara fram á næsta
ári. Sú staðreynd mun hafa áhrif á fjár-
lagavinnuna, ekki aðeins hjá stjórnarþing-
mönnum heldur engu síður hjá þingmönn-
um stjórnarandstöðunnar. Þegar að kosn-
ingum kemur eru það fyrst og fremst kjör-
dæmahagsmunir og óskir væntanlegra
kjósenda, sem frambjóðendur þurfa að
taka tillit til, að ekki sé nú talað um ef þeir
þurfa fyrst að ganga í gegnum hreinsunar-
eld prófkjörs. Þessi staða er þingmönnum
sameiginleg og þeir hafa sömu hagsmuna
að gæta.
Gífurleg umskipti hafa orðið í stöðu rík-
isfjármála síðustu misserin. Á síðasta ári
varð tekjuafgangur af ríkissjóði í iyrsta
sinn í þrettán ár. Það gerðist síðast í fjár-
málaráðherratíð Alberts Guðmundssonar
árið 1984. Tekjuafgangurinn nú varð lítill,
aðeins 700 milljónir króna af 135 milljarða
tekjum, en bezt sést hve þetta er mikils-
verður áfangi, að árið áður, 1996, nam hall-
inn á ríkissjóði 8,7 milljörðum króna En
mjór er mikils vísir.
Þótt tekjuafgangurinn hafi verið lítill
1997 urðu önnur mikil og jákvæð tíðindi í
ríkisfjármálum það ár. Þá lækkaði hrein
lánsfjárþörf ríkissjóðs um 14,8 milljarða
frá árinu áður og hægt var að greiða niður
skuldir.
■■■■■■■■■■ HVERSU MIKIL-
Skuldasúpan væS breyting þetta
er má ráða af því, að
heildarskuldir ríkis-
sjóðs í árslok 1997
námu 241,6 milljörðum króna. Erlendar
skuldir námu 126,6 milljörðum, en innlend-
ar skuldh’ 115 milljörðum. Verulegur hluti
þessarar skuldasöfnunar stafar af gífurleg-
um halla ríkissjóðs um langt árabil. Vaxta-
byrði af skuldunum nam tæpum 16 millj-
örðum ki’óna á síðasta ári. Vaxtakostnað-
urinn var nálægt því að vera eins mikill og
nettótekjur ríkissjóðs af tekjuskatti og sér-
stökum tekjuskatti einstaklinga (að bótum
frádregnum). Munurinn var aðeins u.þ.b.
einn milljarður króna. Þetta eru óhugnan-
legar tölur sem sýna, að skattgreiðendur
eru í raun bundnir á skuldaklafa. Það eru
því gleðitíðindi, að niðurgreiðsla skulda
hófst á síðasta ári, sérstaklega á erlendum
skuldum, sem voru greiddar niður um 6,5
milljarða króna.
Geir Haarde, fjármálaráðherra, skýi’ði
frá því 13. ágúst sl., að ríkissjóður hefði
haldið áfram á þeirri braut nú í ár að
greiða niður erlendai’ ríkisskuldir. Á fyrri
helmingi þessa árs hefur greiðsluafgangur
ríkissjóðs verið notaður til að greiða niður
erlendar skuldir um sex milljarða og i júlí-
byrjun var erlent langtímalán greitt niður
um 9,5 milljarða, eða alls um 15,5 milljarða
það sem af er árinu. Ráðherrann vonast til,
að niðurgi’eiðsla erlendra lána geti numið
allt að 20 milljörðum fyrir árslok. Þess ber
þó að geta, að heildamiðurgreiðsla ríkis-
skulda verður lægri, eða ca. 11,5 milljarð-
ar, vegna lánabreytinga innanlands. Þessi
umskipti eru vissulega fagnaðarefni og
óhætt er að taka undir orð fjármálaráð-
herra er hann sagði um greiðslu ríkisskuld-
anna:
„Með því erum við auðvitað að búa í hag-
inn fyrir framtíðina, því þar með lækka
þær vaxtagreiðslur sem falla til er fram
líða stundir. Þetta er stóra málið að mínu
mati, því í stað þess að taka lán í stórum
stíl erum við að greiða niður lán í stórum
stíl.“
ma^^mmmm MÖRGUM HEFUR
Halli í ár vafalaust brugðið
illa í brún, þegar
fjármálaráðhemann
skýrði frá því á
blaðamannafundi um afkomu ríkissjóðs
fyi’stu sex mánuði þessa árs, að horfur
væru á 7,5 milljarða halla á ríkissjóði á ár-
inu. Vafalaust hafa flestir búizt við því í
góðærinu, að hallarekstri ríkissjóðs væri
lokið, a.m.k. næstu árin, enda gera fjárlög-
in fyrir 1998 ráð fyrir tekjuafgangi, að vísu
aðeins 100 milljónum króna, en afgangi
samt. (Þess ber þó að geta, að áætlað er, að
tekjuafgangur á ríkissjóði í ár á greiðslu-
grunni verði 5-6 milljarðar.) Öllum, sem
koma nálægt efnahagsmálum þjóðarinnar,
hefur borið saman um nauðsyn verulegs
tekjuafgangs ríkissjóðs, þ.m.t. ráðherrum,
þingmönnum og forustumönnum í fjár-
málalífi og atvinnulífi. Ástæðan er fyrst og
fremst þau áhrif sem það hefur á vexti,
þegar ríkissjóður þarf ekki lengur að
sækja fé á lánamarkað innanlands. Veru-
legur tekjuafgangur vinnur líka gegn of-
þenslu í efnahagskerfinu.
Á þessum óvæntu tíðindum um halla-
reksturinn eru tvær meginskýringar sam-
kvæmt upplýsingum fjármálaráðheiTa.
Um síðustu áramót tóku gildi ný lög um
fjárreiður ríkisins og samkvæmt þeim
verða reikningsskil ríkissjóðs færð á svo-
nefndum rekstrargrunni, sem er svipað
fyrirkomulag og viðhaft er hjá atvinnufyr-
irtækjum. Um langt árabil hafa reiknings-
skilin verið á svonefndum greiðslugrunni,
en þá eru aðeins færðar tekjur og gjöld inn
og út úr ríkissjóði. Á rekstrargrunni eru
allar skuldbindingar, sem falla á ríkissjóð á
árinu, færðar sem útgjöld þótt þær komi
ekki til útborgunar íýrr en síðar eins og
t.d. lífeyrissjóðsskuldbindingar. Og þar
með er komin hin meginskýringin á halla-
rekstrinum í ár, því lífeyrissjóðsskuldbind-
ingar vegna breytinga á launakerfi ríkis-
starfsmanna á þessu ári eru færðar sem
útgjöld. Þau eru talin nema 13-14 milljörð-
um króna á árinu eða 9-10 milljörðum um-
fram forsendur fjárlaga. Uppstokkun á
launakerfinu stendur enn yfir og því er bú-
izt við, að enn verði að gjaldfæra allt að
einum tug milljarða á fjárlögum næsta árs
vegna lífeyrisskuldbindinga.
I opna
skjöldu
■■ ÞAÐ VERÐUR AÐ
segjast eins og er,
að það kemur áreið-
anlega flestum
skattgreiðendum í
opna skjöldu, hversu miklar þessar greiðsl-
ur eru vegna nýs lífeyrissjóðskerfis og
launakerfis ríkisstarfsmanna. Þær hafa
VIÐ ARNARSTAPA á SNÆFELLSNESI
Morgunblaðið/Golli
áreiðanlega ekki komið fram fyrr með
skýrum og skiljanlegum hætti. Að sjálf-
sögðu var vitað, að ríkið samdi um nýtt og
dýrt lífeyrissjóðskerfi fyrir ríkisstarfs-
menn, sem fól í sér verulegar hækkanir á
lífeyrisgreiðslum, langt umfram það sem
tíðkast á almennum vinnumarkaði. Einnig
var vitað, að ríkið samdi um hærri kjara-
bætur til sumra starfsmanna sinna en
launþegar fengu á almennum vinnumark-
aði, sem var óhjákvæmilegt t.d. í sambandi
við starfsmenn heilbrigðiskerfisins. Þá hef-
ur launakerfi ríkisstarfsmanna verið end-
urskoðað og er reyndar enn í endurskoðun
hjá ýmsum hópum. Fæstum hafa þó komið
til hugar þær óhemju upphæðir, sem ríkis-
sjóður verður að gjaldfæra í ár og næsta ár
vegna lífeyrisskuldbindinga. Enn er ekki
vitað, hver endanleg upphæð verður og þvi
skýtur þeirri hugsun upp, hvort ríkis-
stjórnin og fjármálaráðuneytið hafi gert.
sér grein fyrir afleiðingum þessara samn-
inga fyrir ríkissjóð, þ.e. skattgreiðendur.
Allavega var reiknað með tekjuafgangi af
ríkissjóði í ár, þótt lífeyrissamkomulagið
og flestir kjarasamningar hafí verið gerðir
á síðasta ári.
Skatta-
lækkun
UM NÆSTU ARA-
mót lækkar tekju-
skatturinn um eitt
prósentustig í sam-
ræmi við ákvörðun
ríkisstjómarinnar í tengslum við gerð
kjarasamninganna á almennum vinnu-
markaði vorið 1997. Það eykur að sjálf-
sögðu enn á erfiðleika ríkisstjórnar og nýja
fjármálaráðherrans við að skila hallalaus-
um fjárlögum 1999, hvað þá verulegum
tekjuafgangi, sem stefnt hefur verið að og
háværar kröfur hafa verið um vegna ótta
við ofþenslu í efnahagskerfinu.
Verðbólga hefur þó ekki gert vart við sig
á þessu ári og hún hefur aðeins verið 0,2%
frá áramótum. Þessa góðu útkomu má
fyrst og fremst rekja til hækkunar á gengi
krónunnar og mikillar samkeppni, einkum
á matvörumarkaði. Viðskiptahalli hefur
hins vegar verið gífurlegur og er jafnvel
spáð að hann verði allt að 20 milljarðar á
árinu öllu. Það er merki um ofhitnun í efna-
hagskerfinu, sem mun hugsanlega valda
óskunda á næsta ári.
Bent hefur verið á ýmsar leiðir til að
draga úr þenslu í efnahagskerfinu, m.a. af
VSI, sem lagt hefur til, að ríkissjóður verði
rekinn með 10 milljarða króna tekjuaf-
gangi á næsta ári. Þá vill VSÍ að umfang
opinbers reksturs verði ekki aukið, svo og
að sparnaður almennings verði örvaður,
þ.e. að dregið verði úr peningum í umferð,
sem annars væru notaðir í neyzlu. Lagt
hefur verið til í þessu skyni, að almenningi
verði gefinn kostur á hlutafjárkaupum í
ríkisfyrirtækjum, beitt verði skattalegum
hvata til hlutafjárkaupa almennings m.a.
með þeim hætti að unnt verði að leggja fé á
sparnaðarreikninga í því skyni, svo og end-
urvekja lögin um húsnæðisspamaðarreikn-
inga og loks að heimila skattafrádrátt á
viðbótarlífeyrissparnaði.
Sala ríkis-
fyrirtækja
ALLAR ERU
þessar hugmyndir
athyglisverðar, en
vandamálið er það,
að þær kosta ríkis-
sjóð fjármuni, einmitt þegar horfur eru á
halla á ríkisrekstrinum. Gegn þenslu í
efnahagslífnu er hin hefðbundna leið að
auka skattheimtu. Slíkt er ekki hægt nú,
því boðuð skattalækkun er hluti af sátta-
gjörð á vinnumarkaði. Auk þess eru full
rök fyrir því, að heildarskattheimta sé þeg-
ar í hámarki í landinu og stefna ber að því
að létta hana í náinni framtíð.
Vandinn er því mikill, sem við blasir í
ríkisfjármálum nú. Það er ástæðan fyrir
því, að sjónir manna hafa beinzt sérstak-
lega að verulegri sölu ríkisfyrirtækja á
næsta ári, m.a. ríkisbanka, auk frestunar
framkvæmda, aðhalds og niðurskurðar í
ríkisrekstrinum. Því hefur verið slegið
fram, að sala ríkisfyrirtækja þurfi að skila
a.m.k. tíu milljörðum króna í ríkissjóð, þ.e.
svipaðri upphæð og gjaldfæra þarf vegna
lífeyrisskuldbindinga. Það er líklegast
bezta leiðin til að koma í veg fyrir rekstrar-
halla ríkissjóðs.
Mörgum hefur
vafalaust brugðið
illa í brún, þegar
fj ármálaráðherr-
ann skýrði frá því
á blaðamanna-
fundi um afkomu
ríkissjóðs fyrstu
sex mánuði þessa
árs, að horfur séu
á 7,5 milljarða
halla á ríkissjóði á
árinu. Vafalaust
hafa flestir báizt
við því í góðær-
inu, að halla-
rekstri ríkissjóðs
væri lokið.