Morgunblaðið - 11.10.1998, Síða 6

6 SUNNUDAGUR 11. OKTÓBER 1998
MORGUNB LAÐIÐ
Þrjátíu ár liðin frá fjöldamorð-
unum í Mexíkó-borg
„Sár sem
aldrei grær“
Enn er ósvarað ýmsum grundvallarspurn-
ingum um fjöldamorðin í Mexíkó-borg fyr-
ir 30 árum. Stefán Guðmundsson, frétta-
ritari Morgunblaðsins í Mexíkó, rifjar upp
atburðarásina og segir frá lýðræðis-
þróuninni í landinu.
KLUKKAN 18:10 annan október
síðastliðinn komu yfir 100 þúsund
manns saman á Tlatelolco-torgi i
Mexíkó-borg, í tilefni af því að fyrir
30 árum upphóf her landsins þar
skothríð á samkomu stúdenta, með
þeim afleiðingum að fjöldi manns
lést. Blóðbaðsins var minnst með
einnar mínútu þögn. Því næst tóku
gamlir stúdentaleiðtogar til máls og
kröfðu ríkisstjómina um frjálsan að-
gang að skjalasafni öryggisráðs
landsins, þar sem leyndar upplýsing-
ar um þennan viðburð eru geymdar,
til þess að geta sótt þá menn til saka
sem voru ábyrgir fyrir þessum
hrottafengna glæp. Ennfremur var
lögð áhex-sla á að „‘68 í Tlatelolco"
mætti ekki endurtaka sig undir nein-
um kringumstæðum í framtíðinni.
Svartasti dagur nútímasögu Mexíkó,
eins og nóbelskáldið Octvio Paz
nefndi hann, lifir enn í fersku minni
landsmanna og kannski helst út af
því að ennþá á eftir að svara lykil-
spumingum um atburðinn. En hvað
gerðist nákvæmlega 2. október 1968
i Tlatelolco?
Ár „blómabamanna“
1968 var ár stúdentahreyfinga.
Hvarvetna í heiminum kröfðust
ungmennin breytinga og heimtuðu
að hlustað yi'ði á kröfur þeirra.
Hvoit sem það voru ungmenni í
Prag, sem mótmæltu innrás rauða
hersins, eða hin svokölluðu „blóma-
börn“ víðs vegar um Bandarfkin,
sem gagnrýndu stríðið í Víetnam og
börðust fyrir mannréttindum
svartra - öll kröfðust þau breytinga.
Auðvitað var hreyfingin ekki bara
einskorðuð við pólitísk málefni,
heldur risti hún miklu dýpra í vit-
und viðkomandi samfélaga. Hún
snerist kannski fyrst og fremst um
að bæta mannleg samskipti, og
bjai-ga vissum gildum sem _ þóttu
ekki lengur vera til staðar. Ást og
kærleikur vonx ein af helstu ein-
kunnarorðum þessa árs.
Mexíkó var engin undantekning
þessarar bai'áttu. Þai- i júlímánuði
höfðu stúdentahreyfingar tekið á sig
sterka mynd og fóra um
götur höfuðboi’garinnar
og ki’öfðust breytinga,
frelsis og réttlætis af rík-
.istjórn landsins; einræði-
stjóm PRI flokksins sem
hafði þá verið við völd í um 40 ár.
Með friðsömum mótmælagöngum,
létu stúdentarnir í Ijós óánægju sína
með ástandið í landinu sem bauð
ekki uppá tjáningafrelsi né leiðir til
almennrar þáttöku í þjóðfélagsá-
kvörðunum. En einræðisflokkurinn
skiidi ekki kröfur ungmennana og
dæmdi hreyfingarnar sem kommún-
ista. Kröfugöngunum fjölgaði um
haustið og náðu svo hámarki í blóð-
baðinu í Tlatelolco 2. október.
Tölur um mannfall á reiki
Þann dag ákváðu stúdentar að
koma saman á fyrrnefndu torgi,
sem einnig er þekkt sem torg hinna
þriggja menninga; þar sem bland-
ast saman leifar af fomum
pýramida Azteka, kirkju frá
spænska nýlendutímanum og svo
nútímabyggingu utanríkisráðuneyt-
isins. Þegar leið á samkomuna
höfðu hennenn umkringt torgið og
sérsveit innanríkisráðuneytisins,
mai-gir hverjir í borgaralegum
klæðum, komið sér fyrir á ákveðn-
um stöðum bæði á torginu og í íbúð-
arblokkunum í kring. Klukkan 18:10
birtust þyrlur sem sveimuðu yfir
mannfjöldanum og hent var út blys-
um, að því virtist. Fyrr en varði hóf
herinn skothríð á stúdentana án
nokkurar viðvörunar. Algjör ringlu-
reið ríkti í Tlatelolco. Ungmennin
reyndu að finna útgönguleið frá
torginu, sem er nær lokað innan um
íbúðarblokkir, en herinn hafði afgirt
flestar. Sumir forðuðu sér inn í við-
komandi blokkir en voru fljótt kró-
aðir af og handteknir eða einfald-
lega skotnir. Þeir sem hleyptu stúd-
entunum inn til sín var refsað með
líkamlegu ofbeldi og handtöku, en
húsleit var gerð bæði af her og lög-
reglu.
Tölur um mannfall eru ennþá
mjög á reiki og er ekki með fullu
vitað hvað margir létust af þessum
10.000 stúdentum sem sóttu sam-
komuna. Ríkistjómin gaf út tilkynn-
ingu um að 27 manns hefðu látist.
Þessi tala hefur aldrei verið talin
trúverðug, sérstaklega ekki af hin-
um ýmsu stúdentasamtökum og
þeim sem upplifðu blóðbaðið. Þau
fullyrða að milli 200 og 300 ung-
menni hafa verið myrt þennan dag,
þar á meðal konur og börn. Næstu
vikur einkenndust af ofsóknum
gegn stúdentum af hálfu yfirvalda
og talið er að allt að milli 2000 til
5000 manns hafa verið handtekin og
yfirheyrð.
Þávei-andi forseti Mexíkó, Gusta-
vo Díaz Ordaz, réttlæti fjöldamorð-
in á þeim forsendum að ungmennin
væru ekki aðeins kommúnistar sem
vildu slíta þjóðina í sundur, heldur
hefðu þau líka haft i hyggju að
koma í veg fyrir að Ólympíuieikarn-
ir (sem byrjuðu mánuði seinna)
gætu farið fram með
eðlilegum hætti. Auk
þess hélt hann því stað-
fastlega fi-am, eins og
ríkistjóniin öll, að herinn
hefði ékki byrjað skot-
hríðina, heldur stúdentarnir; her-
inn hafði einungis svarað í sömu
mynt.
Skipulagt fjöldamorð
Gamlir leiðtogar stúdentana hafa
aldrei neitað því að nokkrir þeirra
hafi verið vopnaðir, en taka algjör-
lega fyrir það að þeir hafi hafið
skothi’íð; það hefði verið sjálfsmorð.
Þeir leggja áherslu á að um hreint
og beint skipulagt fjöldamorð hafi
verið um að ræða, þar sem engin
viðvörun kom á undan skothríðinni
eins og venja var mánuðina á und-
an; og bæta við að blysin sem virtist
hafa verið kastað út úr þyrlunum,
hafi verið merki um að hefja þessa
Málið var
kæft í fjöl-
miðlum
ERLENT
Reuters
MIKILL fjöldi fólks tók þátt í minningarathöfn í Mexikó-borg um þá sem létust í árás hersins á námsmenn fyrir
30 árum. Námsmenn fjölmenntu og gamlir stúdentaleiðtogar kröfðust þess að birt yrðu öll skjöl um málið.
Reuters
ERNESTO Zedillo forseti lofaði
lýðræðisþróunina í landinu er
hann flutti stefnuræðu stjórnar
sinnar við þingsetningu í sept-
ember.
skothríð. Ef einhver skaut á undan
hernum þá hafi það verið vopnuð
sérsveit innanríkisráðuneytisins.
Asakanir forsetans um að hreyf-
ingunum hefði verið stjói’nað af
kommúnistum hafa ailtaf sætt mik-
illi gagm-ýni. Þó svo að kommún-
istaflokkurinn hafi tekið þátt í ýms-
um kröfugöngum, var hann mjög
lítill og með mjög lítil áhrif. Ung-
mennin lásu án efa dagbók skæru-
liðafoi’ingjans Ernesto „Che“ Gu-
evara frá Bolivíu - ævintýrinu hans,
en kjörorð og baráttumál hreyfing-
aiinnar snerust engan veginn um
að koma á kommúnisma; þau sner-
ust alls ekki um að hrifsa völdin,
heldur að gagmýna þáverandi
stjórn og krefjast þess frelsis sem
hver einstaklingur á rétt á. Enda
hefur það komið fram í skýi’sium
bandai’ísku leyniþjónustunnar
C.I.A. og þáverandi sendiherra
Bandai’íkjanna í Mexíkó, að ekki
hafi verið um uppgang kommúnista
að í-æða.
Komið í veg fyrir rannsókn
Algjört einræði PRI flokksins
kom berlega í ijós eftir þennan at-
burð, því engar opinberar rann-
sóknir fóru fram á atburðunum á
Tlatelolco, og enginn var sóttur til
saka, nema auðvitað stúdentarnir.
Allir stjórnmálamenn og jafnvel
kirkjunnai-menn færðust undan
svörum um annan október 1968.
Málið var kæft í fjölmiðlum, sem
þorðu ekki eða vildu ekki snúast
gegn einræðinu, og því var stungið
undir stól. Hver gaf skipun um að
skjóta á mannfjöldann? Var það
forsetinn sjálfur, herinn eða innan-
ríkisráðhei-rann? Var blóðbaðið
skipulagt, eða fór eitthvað úrskeið-
is hjá yfirvöldum? Þessum og
mörgum öðrum spurningum verður
kannski aldrei svarað eins og rit-
höfundurinn Elena Poniatowska
hefur haldið fram. En Poni-
atowska, sem hefur skrifað þekkt-
ustu bókina um atburðinn „Nótt
Tiatelolco", sagði í viðtali við dag-
blaðið La Journada að mjög marg-
ir, sérstaklega stjórnmálamenn,
vildu helst ekki tala um Tlatelolco.
Og þeir sem voru við völd þetta ár
myndu aldrei segja sannleikann
um annan október og „þess vegna
mun ‘68 í Tlatelolco lifa áfram eins
og sár sem aldrei grær.“ Carlos
Monsiváis, annar þekktur rithöf-
undur í Mexíkó, tók undir orð Pon-
iatowska, í tímaritinu Proceso og
bætti við að þegar skjalasafn ör-
yggisráðs landsins yrði loks opnað,
yrði þar ekki mikið að finna því
væru einhver skjöl til um Tla-
telolco, yrðu þau eyðilögð áður en
þau kæmust í hendur hins almenna
borgara.
Veldi PRI-flokksins
En hvað hefur breyst í Mexíkó á
þessum 30 árum? Skipti þessi stúd-
entahreyfing einhverju máli? Skilur
hún eitthvað eftir sig?
Margir halda því fram að lítið hafi
breyst og þar af leiðandi hafi ‘68
hreyfingin ekki haft mikið að segja.
PRI flokkui’inn situr enn við völd,
nú eftir 70 ár samfellt. Og þó svo að
flokkui’inn tapi hér og þar fylki-
stjórakosningum eða borgarstjóra-
kosningum, eins og í Mexíkóborg
1997, er um að ræða gífurlega öflug
samtök sem erfitt er að bi’jóta á bak
aftur vegna mjög sterkra hefða.
Þetta „fullkomna einræði" eins og
i'ithöfundurinn frá Perú, Mario Var-
gas Llosa, hefur gjarnan kallað
flokkinn, er enginn venjulegur
stjómmálaflokkm- því allt stjói’n-
kerfið, bæði hið pólitíska og það
efnahagslega, er byggt upp í ki’ing-
um hann. Að undanskildum síðustu
10 áram þá hafa allir þeir sem hafa
haft einhver völd í Mexíkó, hver
einn og einasti, verið flokksbundnir
PRI. Óðravísi hefðu þeir ekki getað
nálgast þessi völd. Það að
geta haldið aftur af í 30
ár að svara fyrir glæpi
sína í Tlatelolco og kom-
ist upp með að hálfkæfa
málið ailan þennan tíma
segir sitt um hvað flokkui’inn er
gríðalega sterkur og lífseigm’.
Til alli’ar óhamingju er þessi teg-
und af „kæfrngu" eða yfirhylmingu
eitt af einkennum sögu Rómönsku
Ameríku, og það sem bindur hana
iíka fasta við fortíðina. En til merkis
um það er atburðinum í Tlatelolco
oít líkt við blóðbaðið í meistai-averki
nóbelskáldsins Gabriel García
Marqués „Hundrað ára Einsemd",
sem þó er byggt á sönnum atburði í
Kólombíu í upphafi aldarinnar;
þ.e.a.s. þegar yfirvöid skipa her-
mönnum sínum að skjóta fleiri
hundruð bananaverkamenn sem eru
í verkfalli, en kæfa síðan málið áður
en það spyi’st út. Ekkert gerðist!
Lýðræðisþróun
Ekki eru þó allir sammála þess-
ari neikvæðu túlkun. Aðrir halda
því fram að ‘68 - hi’eyfingin hafi
verið mjög nauðsynleg í alla staði
fyrir hina almenna þróun í átt að
lýðræði í Mexíkó; að hún hafi vei’ið
beinn undanfari ársins 1988, sem
talið er vera upphaf að brestinum
sem kominn er í einræðistjómina
og um leið opnun fyrir hina póli-
tísku lýðræðisþróun. En þó svo að
lýðræði hafi ekki verið eitt af ein-
kunnarorðum ársins 1968, telja
margir að með gagnrýni, sem var
án efa það sem kom ‘68 hreyfing-
unnni af stað, hafi lýðræði fæðst í
Mexíkó.
Árið 1988 er mikilvægt í þessu
tilliti. Þá hafði hópur fólks sagt sig
úr einræðisflokknum og myndað
stjórnarandstöðu, sem Cu-
auhtemoc Cardenas, núvei’andi
borgarstjói’i Mexíkóborgar, stýrði.
En í forsetakosningunum það ár
gerðist það undarlega atvik að í
miðri atkvæðatalningu datt tölvu-
kerfið út í nokkra klukkutíma þeg-
ar Cardenas var korninn með foi’-
ystu. Þegar svo kerfið komst aftur
í „lag“ þá var Cai’los Salinas, for-
setaframbjóðandi PRI, með afgei’-
andi forystu! En stjórnarandstað-
an það árið var fyrirrennari PRD
flokksins sem bindur miklar vonir
við að kollvarpa PRI kerfinu í
næstu forsetakosningum árið 2000,
nú þegar þingið er fallið úr hönd-
um hans og búið er að bæta kosn-
ingalögin til þess að koma í veg
fyi’ir enn frekai’i kosningasvindl.
Mikil umskipti hafa þar af leiðandi
orðið - segja þeir jákvæðu - undan-
fai’in 10 ár en ekki aðeins í póli-
tíska geiranum. Á þessu tímabili
hafa áhrif ‘68 hreyfingarinnar
þjónað sem einskonar uppvakning
samvisku hins almenna borgara
um að taka þátt og sýna ábyrgð á
öllum sviðum þjóðfélagsins. Þetta
enduspeglast t.d. í aukinni kröfu
um umhverfisvernd,
virðingu fyrir manni’étt-
indum og auknu mál-
frelsi fjölmiðla sem í dag
geta gagnrýnt yfirvöld
en það var með öllu
óhugsandi fyrir 30 árum.
Bæði þessi sjónai’mið eiga við
nokkur rök að styðjast. PRI flokk-
urinn er ennþá við völd og verður
ekki bolað auðveldlega frá. En
samt hafa orðið töluverðar breyt-
ingar á stjórnarháttum í landinu,
þar sem einræðið hefur veikst, sér-
staklega vegna klofningsins árið
1988. Kerfið virðist vera að opnast.
Það þarf hins vegar ekki að þýða
einungis jákvæða hluti í komandi
framtíð, því margir óttast að með
breytingu frá einræði til lýðræðis,
eigi eftir að brjótast út borgara-
styrjöld. Fari svo kann að vera að
saga ‘68 hreyfingax-innar verði
skrifuð upp á nýtt.
Skipulagt
blóðbað eða
mistök?