Morgunblaðið - 11.10.1998, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 11. OKTÓBER 1998 21
að upplýsingum um sig og fullvissað
sig um að virðing sé borin íyrir sér.
Þegar einkamál verður
fjölskyldumál
Því er ekki að leyna að þau skila-
boð hafa borist frá erfðafræðingum
að í erfðaefninu sé framtíð mannsins
falin. Draumur vísindamanna er að
með réttum lestri á erfðaefninu og
hjálp annarra upplýsinga megi rýna
í persónuleika, tilhneigingar, hæfí-
leika, líkur á sjúkdómum, hrörnum
og hvaða aldri einstaklingar séu lík-
legir til að ná svo eitthvað sé nefnt.
Erfðaupplýsingar geta m.ö.o.
veitt innsýn í innstu gerð einstak-
lingsins, í eitthvað sem hann veit
ekki einu sinni sjálfur um og myndi
sennilega ekki vilja að spyrðist út.
Upplýst samþykki hefur því
mema gildi þegar um erfðarann-
sóknir að ræða en annars. Erfðaefni
einstaklings er einkamál en það get-
ur líka varðað aðra menn. Upp geta
líka komið erfið mál þar sem spurn-
ing vaknar hvort einstaklingur hafi
e.t.v. skyldu til að upplýsa fjölskyldu
sina. Dæmi: Upplýsingar um að
hvatberi erfðagalla leynist í genum
einstaklings eru honum viðkvæmar
og um leið mikilvægar fyrir systkini
hans og afkomendur. Það veltur
samt á þessum einstaklingi hvort
hann leyfi að öðrum sé sagt frá.
Mikilvægt atriði í siðfræði rann-
sókna er nefnilega að réttur einstak-
lings sé ævinlega ofar þörfum ann-
arra. Abyrgðin er hjá honum og
ákvörðunin um hvernig hann ráð-
stafar upplýsingum um sjálfan sig.
Einkamál erfða geta þannig orðið
fjölskyldumál. Hvernig yrði fjöl-
skyldu t.d. við ef meðlimur hennar
tæki að auglýsa erfðaefni sitt og
Samþykkisyfirlýsing vegna
blóðgjafar til erfðarannsókna
SÁ sem skrifar undir eyöublað meö eftirfarandi texta, hjá Þjónustumiðstöð
ÍE og samstarfslækna í Nóatúni, á að vera bæði upplýstur um hvað fram
fari og samþykkur því. Blóðgjöfin er vegna samburðarsýnis.
„Mér undirritaðri/uðum, sem hef samþykkt að gefa blóðsýni til erföa-
rannsókna, hefur verið gert eftirfarandi Ijóst:
1. Tilgangur rannsóknanna er athugun á erföum ýmissa sjúkdóma hjá ís-
lenskum fjölskyldum í því skyni að einangra og skilgreina þá þætti í
erföaefninu sem stuðla að sjúkdómunum. Rannsóknirnar hafa hlotið
samþykki tölvunefndar og vísindasiðanefndar. Rannsóknimar eru geröar
í samvinnu ýmissa lækna, heilbrigðisstofnana eins og Hjartaverndar,
Landspítalans, Sjúkrahúss Reykjavíkur og íslenskrar erföagreiningar. Til-
gangur þátttöku minnar er samanburöur á erfðaefni úrtakshóps íslend-
inga við erföaefni sjúklinga með sjúkdóma eins og ofnæmi, asthma,
Alzheimer, MS, ættlægan skjálfta, þarmabólgur, syskursýki, hjarta- og
æðasjúkdóma o.fl.
2. Ef ég kýs að hafna eða hætta við þátttöku t þessum rannsóknum get
ég gert það skilyrðislaust hvenær sem er og án eftirmála.
3. Ég samþykki að dregnir verði 50 ml af bláæðablóöi í þeim tilgangi að
einangra úr því erföaefnið (kjarnsýrur eða DNA). Að frátöldum smávægi-
legum óþægindunum sem fylgja hefðbundinni blóðprufu eru litlar líkur á
aukaverkunum, en nefna má mar og ígerð á stungustaö.
4. Úr blóðinu verður einangrað erfðaefnið (DNA) í þeim tilgangi að bera
megi saman breytileika í því hjá heilbrigöum einstaklingum og sjúkling-
um. Einnig verður erfðaefnið notað til að finna tíöni tiltekinna erföa-
marka hjá heilbrigðum íslendingum. Tilgangur þessarar söfnunar er
þannig sá, að fá úrtakshóp til samanburöar við sjúklingahópa.
5. Þar sem einhverntíma kann að verða fengiö blóð úr foreldrum mtnum
eða maka og bami, geta rannsóknirnar á erfðaefninu gefiö til kynna ef
um hugsanlega rangfeðrun er að ræða. í slíkum tilfellum, skuldbinda
rannsóknaraðilar sig til að leita ekki frekari upplýsinga varöandi faðernið.
6. Ekki verður hægt að nálgast neinar upplýsingar um niöurstööur á ein-
staklingsgrunni. Ég hef veriö upplýst/ur um að mér sé ekki unnt aö fá
neinar persónutengdar upplýsingar um mig, skyldmenni mín eða aðra
þátttakendur.
7. Ég hef verið upplýst/ur um aö nafn mitt og kennitala verða tölvuskráð á
meöan söfnun blóösýna stendur og að safnað verður blóði úr um 300
óskyldum íslendingum og foreldrum þeirra.
8. Framlag mitt til þessarar rannsóknar mun stuöla að aukinni þekkingu á
orsakaþáttum ýmissa sjúkdóma og gæti komiö til góða við meðferð eða
fyrirbyggjandi aðgerðir. Fjárhagslegur kostnaður og vinnuframlag við
rannsóknirnar eru greidd af þeim sem aö þessari rannsókn standa. Nið-
urstöður rannsóknanna þyggjast á þátttakendahópnum í heild sinni en
ekki á einstaklingunum. Því afsala ég mér öllum kröfum vegna mögu-
legs fjárhagslegs ávinnings af þessum rannsóknum. Ég hef verið upp-
lýst/ur um að hugsanlegur fjárhagslegur ágóði af þessum rannsóknum
muni fara í að fjármagna þessa rannsókn og aörar erföarannsóknir á
sjúkdómum."
jafnvel birta á Netinu? Eða seldi það
á svartamarkaði til klónunar?
I þessum dæmum kemur í ljós að
í erfðasiðfræði geta einkamál orðið
fjölskyldumál sem merkir að upp-
lýsingar um erfðir eru ennþá við-
kvæmari og vandmeðfarnari en aðr-
ar upplýsingar. Krafan um upplýst
samþykki verður því sterkari þegar
um erfðaupplýsingar er að ræða og
gildi sjálfræðisins enn augljósara.
Hvenær er ekki þörf
á upplýstu samþykki?
Umræða hefur spunnist um hvort
víkja beri frá skilyrðinu um upplýst
samþykki sjúklinga fyrir að skrá
upplýsingar úr sjúkraskrám í
gagnagrunninn og fyrir notkun
þessara upplýsinga. Er hér um und-
antekningu frá sjálfræði einstak-
linga að ræða?
I 10. gr. laga um réttindi sjúk-
linga stendur: „Sjúklingur skal fyr-
irfram samþykkja með formlegum
hætti þátttöku í vísindarannsókn.“ I
15 gr. stendur: „Þess skal gætt við
aðgang að sjúkraskrám að þær hafa
að geyma viðkvæmar persónuupp-
lýsingar og að upplýsingarnar í
þeim eru trúnaðarmál." Og að
Tölvunefnd geti veitt aðgang að
upplýsingum úr sjúkraskrá en það
skuli skráð í hana.
Hér ber fyrst að spyrja: Hvenær
er ekki talin þörf í þessu samfélagi á
samþykki sjúklinga fyrir aðgangi að
sjúkraskrám? Eins og kom fram í
þessum greinaflokki miðvikudaginn
7. október þá hafa nokkrar stofnanir
heimild til að sækja sér upplýsingar
í sjúkraskýrslur og að halda ýmis-
konar ski-ár sem innihalda upplýs-
ingar um nöfn, aldur, fjölskylduhagi
og fleira. Það er t.d. við gerð heil-
brigðisskýrslna ríkisins sem borgar
þjónustuna, vegna faraldsfræðilegra
rannsókna, vegna starfsemi Trygg-
ingastofnunar sem greiðir læknum
reikninga, vegna embættis land-
læknis sem hefur faglegt eftirlit með
heilbrigðisþjónustunni og einnig
þegar Tölvunefnd veitir einstökum
vísindamönnum heimild til að fara í
þær vegna samþykktra rannsókna
hjá Vísindasiðanefnd. Hún hafnar
líka mörgum beiðnum. Það er ekki
hægt að segja að það sé hlaupið að
því að fá undanþágu frá skilyrðun-
um sem spretta af sjálfræðinu.
A þá að biðja um upplýst sam-
þykki skjólstæðinga í þessu máli eða
ekki?
Rök og mótrök í umræðunni
Hér er ástæða til að setja upp
dæmi til að átta sig á hvernig um-
ræðan um svar við þessari spurn-
ingu hefur þróast. Nefnd verða þrjú
svör um hvers vegna það ætti að
spyrja fólk og síðan rök fyrir þeim
og mótrök.
Það á að biðja um upplýst sam-
þykki:
1. Vegna þess að í grunninn fara
flestallar nothæfar upplýsingar sem
skjólstæðingur veitir lækni í trún-
aði.
Rök: Þagnarskyldan verður ann-
ars merkingarlaus og trúnaðarsam-
bandið veikt.
Mótrök: En heilbrigðisyfirvöld og
einstaka vísindamenn hafa núna
mögulegan aðgang að sjúkraskýrsl-
um.
2. Vegna þess að selja á upplýs-
ingarnar.
Rök: Ef einkafyrirtæki ætlar að
selja upplýsingar sem læknir á laun-
um hjá rikinu hefur safnað um ►

rö'ó?) o3'"i 61"i"i ■ * □
og ú? é ÖLj öúó
□tÓ Ó Ú Ó '
ó jar Dréjir <i>'
é óél
óóóé'
090 ó ú c7ó>Ta ö é.....é'é é jfc ö éÓ'ö öö'á ö t
Téóóó ééiQ ■, ó ófi*ö dJ'o "é öd d'c'íé’i 6» mb á’é
""5"'ú ð'ú'é cS'iri'i
á *é öÍjúo é óö
n n n fi;
nr i )ni l )
e E E & £ 11»
NARSVÆÐI
ÐARINNAR
Nýtt og glæsilegt verslunar- og
þjónustuhúsnæði á götuhæð við
Bæjarlindina 4 og 6
í Smárahvammslandinu, einu vinsælasta
svæðinu í dag. Stærð eininga geta verið
75,150, 225, og upp í 1000 fm.
Afhendingartími
er eftir 6 mánuði.
X
Gríptu tækifærið og vertu með frá upphafi
ásamt öðrum frumkvöðlum í ört vaxandi
verslunarhverfi.
Hringdu í Ársali í síma 533 4200 og fáðu allar nánari upplýsingar
O p i ð sunnudag frá 12:00 til 18:00