Morgunblaðið - 16.01.1999, Blaðsíða 42

42 LAUGARDAGUR 16. JANÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Bækur og
bókabúðir
„Það sem skrifað er um bœkur í blöð
hefur bæði áhrifá kaupendur og
starfsfólk og er talið brýnt að þessi
umfjöllun verði aukin. “
Fyrír nokkru átti ég
þess kost að reika
um bókabúðir í
London og kynna
mér hvað þar var á
boðstólum. Úrvalið var mikið og
það vakti athygli hve vel bæk-
umar voru flokkaðar og að-
gengilegar í búðinni. Sama er að
segja um bókabúðir í Boston
sem eru þó enn nýtískulegri en í
London, ekki síst vegna þess
hve kaupandinn getur látið fara
vel um sig þar. Notið veitinga í
bókakaffi, tyllt sér í sófa með
bók.
Ljóst er að Reykjavík vill líka
vera bókaborg. Bókakaffl er
starfandi hér í húsakynnum
Máls og menn-
VIÐHORF ingar og innan
----- skamms eða í
Eftir Jóhann vor mun
Hjálmarsson mundsson J
Austurstræti
bjóða upp á eitt slíkt þar sem
Café Tröð var áður. Skoðunar-
ferð um breytta bókabúð Ey-
mundsson í Austurstræti ásamt
forstjóranum Gunnari Dungal
og afgreiðslufólki búðarinnar
sannfærði mig um að það er líka
hugur í Eymundsson. Stærsta
bókabúð landsins mun vera Ey-
mundsson í Kringlunni og er þá
fyrst o g fremst átt við verslun
með bækur, fátt annað. Að sögn
Gunnars nær Kringlubúðin til
sífellt fleiri bókamanna en þeir
hafa eftir því sem hann segir
einkum vanið komur sínar í
Austurstræti.
Viðskipti hafa aukist að mun í
Austurstræti eftir breytingar,
enda er þar nú mun þægilegri
búð en áður, létt yfir innrétting-
um og starfsfólki.
A fyrstu hæð er íslenska
bókadeildin, stækkuð barna-
deild í kjallara ásamt ritfóngum
og erlend bókadeild uppi.
Þegar ég gekk um búðina í
lok desember settu jólabækum-
ar mestan svip á hana, en ýmis-
legt fleira var að sjá. Eldri bók-
um var ekki úthýst. Það er
stefna að þær séu líka fáanleg-
ar. Mikið úrval ferðahandbóka
og tungumálanámskeiða var í
boði. Eg fékk að vita að þetta
héldist oft í hendur og væri
vinsælt. Hljóðbækur seljast líka
mjög vel, kaupendurnir eru ekki
síst eldra fólk.
Lögð er áhersla á hlýlegt um-
hverfi og að afgreiðslufólk sé
upplýst um bókamál, stjómend-
ur sækjast eftir því. Af-
greiðslutími hefur líka verið
rýmkaður og er opið til kl. 22 á
kvöldin alla daga sem kemur
sér einkar vel fyrir þá sem
vinna fram eftir og um helgar
og þurfa að nýta ritfangadeild-
ina m. a.
Þótt erlenda deildin geti varla
talist viðamikil enn sem komið
er getur fólk fundið þar ýmis-
legt við hæfi. Afþreyingarbæk-
ur eru í meirihluta en líka má fá
bókmenntaverk og kiljur eru
margar. Algengt er að sögn af-
greiðslufólks að viðskiptavinir
kaupi eina til fjórar kiljur í einu,
einkum fyrir helgar og önnur
leyfi. Hilla með svokölluðum
nýaldarbókum er vinsæl og þeir
sem sækjast eftir þeim eru
áhugasamir þótt þeir gefi ekki
öðmm bókum verulegan gaum.
Athyglisvert var að heyra
þær skoðanir afgreiðslufólks að
skrif og kynningar í blöðum hafi
mikil áhrif og skiptir þá ekki
máli hvort dómar eru góðir eða
vondir. Það sem skrifað er um
bækur í blöð hefur bæði áhrif á
kaupendur og starfsfólk og er
talið brýnt að þessi umfjöllun
verði aukin. Ekki sé látið nægja
að skrifa um nýjar íslenskar
bækur.
Einstakir erlendir höfundar
seljast afburðavel, einkum
metsöluhöfundarnir sem efstir
eru á sölulistum og meðal þess
sem sóst er eftir af erlendum
bókum eru hvers kyns rit um
hönnun. Dræm sala er í ljóða-
bókum en einkum fást sígild
ljóðasöfn hjá Eymundsson í
Austurstræti. Eitthvað, en lítið,
er eftir samtímaskáld. Þó má fá
hljóðbækur með t. d. lestri Ted
Hughes á eigin verkum.
Bókabúðir þurfa að verða
virkari, til dæmis með því að
vera í nánari tengslum við les-
endur og höfunda. Bókakynn-
ingum hefur að vísu fjölgað en
enn meira má gera til að vekja
athygli fólks á bókum. Spjall
eða fyrirlestrar um bókmenntir
eiga vel heima í bókabúðum og
það er nauðsynlegt að bóksala
sé ekki bara háð jólum. Menn
kaupa bækur ekki aðeins til
gjafa heldur eigin nota eins og
afgreiðslufólk bókabúða veit.
Fyrirgreiðsla við kaupendur
þarf að aukast. Reyfarar seljast
að vísu gríðarlega en það eru
fleiri en reyfarasólgnir sem
koma í bókabúðir.
Bókaþjóðin er sífellt umræðu-
og undrunarefni. Stundum get-
ur maður þó efast. Það lítur
jafnvel út fyrir að bókabúðir
þurfi að gera út á annað en bók-
menntaáhuga. Markaðurinn og
eftirspumin geta kallað á msl
og þá þarf að þjóna því. Þetta er
dapurlegt en enginn veit hverj-
um það er að kenna, eða hvað?
I vaxandi mæli hafa íslenskir
höfundar snúið sér að reyfara-
skrifum. Stundum gæti maður
haldið að þeir væm að keppa
við kvikmyndir í lýsingum sín-
um og persónugerðum. Sumir
þssara höfunda em ákafir bíó-
gestir og hafa atvinnu af því að
sitja í kvikmyndahúsum og gefa
skýrslur um það sem fyrir augu
ber. Vissulega getur það ekki
talist neikvætt að samdir séu ís-
lenskir reyfarar, útlendingar
ættu ekki að hafa einkaleyfi á
reyfaragerð. En er það ekki
fyrst og fremst markaðurinn
sem kallar?
Vonandi er þetta og framboð
bókabúðanna á reyfumm ekki
neitt sönnunargagn um kynslóð
eða kynslóðir sem hafa gefist
upp á að lesa góðar bókmenntir.
Sennilega eru þetta bara þeir
sem vilja láta mata sig en leggja
ekki á sig það erfiði að glíma til
dæmis við bók sem ekki er auð-
lesin en hefur þá kosti að gefa
lesandanum meira af sér en
venjulegt er. Hér er verkefni
sem ekki verður velt alfarið yfir
á bókabúðir en fjölmiðlamir
eiga að sinna eftir bestu getu.
UMRÆÐAN
Leikskólakennara,
nema hvað?
LEIKSKÓLAR eru
nauðsynlegir í samfélag-
inu í dag. Þessa full-
yrðingu geta sjálfsagt
flestir tekið undir og
kemur þar margt til.
Fyrst og síðast er það þó
þörf barnsins fyrir að
vera samvistum við jafn-
aldra í skapandi og
öruggu umhverfi.
Hversu lengi barnið er í
leikskólanum fer síðan
efir aðstæðum hverrar
fjölskyldu. En hverjir
eiga að vinna í leikskól-
um? Þessari spurningu
munu þeir sem til
þekkja sjálfsagt flestir
svara, þeir sem til þess hafa mennt-
un, þ.e. leikskólakennarar. Alþingi
Islendinga hefur að minnsta kosti
komist að þeirri niðurstöðu og
ákvarðanir löggjafans ber að virða
og fara eftir, eða hvað?
Gæði eða gæsla
Nú er það svo, því miður, að
menntunartilboð fyrir leikskóla-
kennara hafa ekki haldist í hendur
við öra uppbyggingu leikskóla. Þar
hefur ríkisvaldið ekki staðið sig í að
framfylgja lagaákvæðum sem segja
afar skýrt, að þeir sem starfa við
uppeldi og menntun bama í
leikskólum skuli hafa leikskóla-
kennaramenntun. Við þessar
aðstæður hefur þurft að grípa til
þess ráðs að ráða ófaglært fólk til
að sinna störfum leikskólakennara
og er það reyndar ekkert nýtt af
nálinni. Þannig hefur það alltaf ver-
ið. En það sem hefur breyst er, að
til leikskólans em stöðugt gerðar
auknar faglegar kröfur, sem ein-
faldlega þýðir að þessum störfum
verða leikskólakennarar að sinna ef
leikskólinn á að
standa undir nafni en
ekki „bara vera
gæsla; góð, slæm eða
meðallagi“. Þar
skiptir stærð eða
skipulag leikskólans
engu máli.
Ágreiningur
Á meðan þetta
ástand ríkir er að
sjálfsögðu afar brýnt
að gott samstarf sé á
milli þeirra sem
menntunina hafa og
hinna sem hafa hana
ekki. Mikilvægt er að
gagnkvæm virðing
ríki milli þessara hópa og rígur og
togstreita lúti í lægra haldi. Ein for-
senda þess er, að þeir síðarnefndu
Menntun
Það er forgangsverk-
efni, segir Björg
Bjarnadóttir, að gert
verði stórátak í því
að mennta fleiri
leikskólakennara.
geri sér grein fyrir og viðurkenni
mikilvægi þess að menntað fólk
vinni í leikskólanum og séu
meðvitaðir um það að lög um
leikskóla veita þeim ekki rétt til
starfsins.
Að frumkvæði menntamálaráðu-
neytis gerði Félag íslenskra
leikskólakennara heiðarlega tilraun
til að komast að samkomulagi við
Starfsmannafélagið Sókn um það
hvernig væri staðið að ráðningu
ófaglærðra og hvaða réttarstöðu
þeir hefðu í leikskólum. Það er
skemmst frá því að segja að ekki
náðist samkomulag milli þessara
aðila vegna þess að það var staðföst
skoðun formanns Sóknar að
ófaglærðir skyldu hafa jafnan rétt
til fastráðningar og leikskólakenn-
arar. Það var hins vegar ekki
skoðun undirritaðrar og jafnframt
dreg ég í efa að það sé almenn
skoðun ófaglærðra sem í leikskólun-
um starfa.
Forgangsverkefni
Hvernig er hægt að bregðast við
þessum vanda? Að mínu mati er það
forgangsverkefni að gert verði
stórátak í því að mennta fleiri
leikskólakennara. Mörg sveitarfélög
eru með hugmyndir og áætlanir í þá
veru að styðja núverandi starfsfólk
sem vinnur án réttinda í leikskólum
til að fara í nám, og ber að fagna
því. Hins vegar er það fyrst og
fremst á ábyrgð menntamál-
aráðherra að leita leiða til að fram-
fylgja megi lögum um leikskóla
hvað varðar menntun þeirra sem
þar starfa. Leikskólakennarar
vænta mikils af því starfi sem áfor-
mað er að vinna í nefnd þar sem
m.a. fulltrúar menntamálaráðuneyt-
is, Félags íslenskra leikskólakenn-
ara og Sambands íslenskra sveit-
arfélaga munu sitja í. Nefndinni er
ætlað að skoða stöðuna í dag með
tilliti til leikskólakennaraskorts og
gera tillögur um úrbætur. Brýnt er
að þessi vinna hefjist sem fyrst og
verði hraðað, því það liggur á.
Höfundur er formaður Félags fs-
lenskra leikskólakennara.
Björg
Bjarnadóttir
Skapa dómstólar rétt?
HREINN Loftsson hæstarétt-
arlögmaður hefur í þremur grein-
um í Mbl. fjallað um tvær grund-
vallarspurningar réttarheimspeki,
þ.e. hvort aðeins ein rétt úrlausn
er í réttarágreiningi og hvort dóm-
stólar skapa stundum rétt eða ein-
ungis finna hann og beita honum.
Tilefni hugleiðinga þessara var
málfundur haldinn 7. nóv. sl á veg-
um lagadeildar Háskóla Islands
undir yfirskriftinni „Staða dóm-
stóla í vitund þjóðarinnar - ímynd
og veruleiki". Þar var deilt um það
réttarheimspekilega álitamál,
hvort í dómsmáli getur aðeins verið
til ein rétt niðurstaða. Prófessor
Sigurður Líndal deildi hart á Jón
Steinar Gunnlaugsson hæstarétt-
arlögmann fyrir að halda fram
hugmyndinni um „eina rétta niður-
stöðu“, sem væri svo vitlaus, að
vart fyndist sá maður á Vestur-
löndum, er slíku héldi fram. Að
hyggju Hreins voru það ekki
fræðin, sem skiptu máli í þeirri
orðasennu, heldur hefði „átt að
koma höggi á Jón Steinar og hug-
myndir hans.“ Hreinn kvaðst hafa
bent á, að einn kunnasti réttar-
heimspekingur Vesturlanda, próf.
Ronald Dworkin við háskólann í
Oxford, héldi einmitt fram líkri
kenningu og Jón Steinar. Það hélt
þó ekki aftur af Sigurði, sem þá
beindi brandi sínum að hinum er-
lenda réttarheimspekingi og sagði
bækur hans „illlæsilegar og illskilj-
anlegar".
Náttúruréttur gegn
réttarsethyggju
Á okkar tímum hefur Ronald
Dworkin átt þátt í að hefja náttúr-
urétt til fyrri virðingar. Hann hefur
talið rangt, þegar ýmsir hafa, svo
sem H.L.A. Hart, í nafni réttarset-
hyggju (legal positi-
vism) haldið fram, að
meginstafir laga (legal
principles) séu ekki
þættir í gildandi rétti,
heldur einungis efni-
viður í réttarreglur.
Samkvæmt norrænni
réttarhefð eru megin-
stafir laga (rets-
grundsætninger) þó yf-
irleitt taldir til sjálfrar
réttarskipunarinnar.
I þriðju grein sinni í
Mbl. 24. des. sl. lætur
Hreinn þess getið, eins
og mjög fréttnæmt sé,
að Sigurður Líndal hafi
staðhæft, að dómstólar
eigi að hafa vald til að búa til nýjar
réttarreglur. Þá staðhæfingu telur
Hreinn fráleita, og einnig þar leitar
hann vafasams stuðnings í Ronald
Dworkin: Hlutverk dómstóla sé að
finna réttarreglur en ekki að skapa
Lögréttur
Munurinn á lög-
gjafanum og dómstól-
um er sá, segir Sigurð-
ur Gizurarson, að
löggjafinn stendur
frjálsar gagnvart
réttarkerfinu.
þær, enda segi í 60. gr. stjórnar-
skrárinnar, að dómstólar skuli ein-
ungis dæma eftir lögunum. Þar
merki orðið „lög“ þó ekki einungis
lög sett af Alþingi, heldur lög í
víðtækustu merkingu, þ.m.t.
óskráða meginstafi
laga (legal principles).
Dómarar komi orðum
að réttarreglum en
skapi þær ekki.
Vestræn réttarhefð
íslenzkur réttur er
angi af vestrænni rétt-
arhefð. Fræðimenn
fyrri alda héldu fram,
að dómstólar sköpuðu
ekki rétt, heldur ein-
ungis fyndu hann og
kvæðu á um hann. En
frá því að náttúrurétt-
arkenningar lentu á
undanhaldi á síðustu
öld, hefur sú kenning
rutt sér til rúms í vestrænni réttar-
hefð - bæði á meginlandi Evrópu
sem í engilsaxneskum löndum - að
dómstólar hafi réttarskapandi vald.
I svissnesku kröfuréttarlögbókinni,
er þetta vald dómstóla beinlínis lög-
fest. I ljósi þessa skýtur skökku
við, hvað Hreinn telur merkilegt
við kenningu Sigurðar Líndals.
Hún er ekkert annað en það, sem í
um hundrað ár hefur verið ríkjandi
viðhorf á Vesturlöndum.
Fordæmi dómstóla og virðing sú,
sem þeim er sýnd, eru álitin af
mörgum til marks um réttarsköpun
þeirra. Ýmis réttarsvið, eins og t.d.
skaðabótaréttur, hafa einkum þró-
azt fyrir tilverknað fordæma. Dóm-
stólar á Norðurlöndum kváðu svo á,
að vinnuveitendur beri ábyrgð á
skaðaverkum starfsmanna sinna,
en áður höfðu þeir hafnað kröfum
þeirra, sem héldu slíku fram.
Alþingi kom þar hvergi nærri, þeg-
ar íslenzkir dómstólar tóku sinna-
skiptum í þeim efnum. Spurning er
því, hvort reglan um vinnuveit-
endaábyrgð var til, áður en dóm-
Sigurður
Gizurarson
I