Morgunblaðið - 01.04.1999, Blaðsíða 6

6 D FIMMTUDAGUR 1. APRÍL 1999
MORGUNBLAÐIÐ
an handar um inngöngu á Konung-
lega leiklistarskólann."
Steindór er einn fárra í dag sem
reynt hafa sögu Leikfélags Reykja-
víkur á eigin skrokki að segja má í
nærfellt hálfa öld. Hann gekk í fé-
lagið á frægum aðalfundi haustið
1950 og var kosinn í stjóm félagsins
strax árið 1953 og var þar óslitið
næsta^ aldarfjórðunginn til ársins
1978.1 fímmtán ár var hann formað-
ur og hagur Leikfélags Reykjavíkur
er nánast lífsandinn í brjósti hans.
„Ég gat orðið formaður í Leikfélag-
inu þrátt fyrir nærsýnina,“ segir
hann og tekur viðbragð þegar ég
reifa spumingu um hlutverk Leikfé-
lagsins. „Við erum þessa dagana að
heyra um hallarbyltingar. Hér um
árið var reynt að gera hallarbyltingu
í Leikfélaginu en hún mistókst.
Leikfélaginu hafði gengið heldur
illa, leikrit kolfallið og aðsókn dreg-
ist saman. Og þegar illa gengur er
ekki létt að komast að í fjölmiðlun-
um með óbeinar auglýsingar og um-
tal - það er ekki frá miklu að segja.
Nýi leikhússtjórinn (Viðar Eggerts-
son) átti m.a. að koma þessum mál-
um í lag því hann var sagður innsti
koppur í búri hjá öllum fjölmiðlum.
Það reyndist rétt metið því strax
daginn eftir að honum var sagt upp
var hann kominn í alla fjölmiðla með
allt sitt lið. Það féllu stór orð og
þung og verða ekki rakin. Formaður
og ritari í stjórn LR sögðu af sér og
eftir sátu varamenn og í stuttu máli
- Leikfélagið tapaði fjölmiðlastríð-
inu - skítlá. Þessar hremmingar LR
sem urðu fyrir það að reynt var að
stjórna málum þess í fjölmiðl-
um eru trúlega yfirstaðnar og
eitt getum við af því lært sem
er ofarlega í huga á páskum.
An krossfestingar - engin upp-
risa. Þegar allir sátu hnípnir á
fundi í þessu félagi sem hafði
verið spáð „sæluríki dauðans"
sagði Þórhildur nýi leikhússtjór-
inn svo réttilega, „Við höfum náð
botninum og þá er aðeins ein leið
og hún liggur uppávið og það er
hægt að ná góðri viðspymu í botn-
inn.“ Þetta hef ég sjálfur marg-
reynt að er satt héma í Garðabæj-
arlauginni."
„Sígandi lukka er best,“ bætir
hann við. „Margar ágætar sýningar
hafa komið á fjalirnar á báðum svið-
um Borgarleikhússins frá því 1989,
sumar gengið illa og „ekki gert í
blóðið sitt“ þó góðar væm, en aðrar
orðið vinsælar. Það gladdi mitt
gamla hjarta að fmna vinsældir LR
þegar við Baldvin Tryggvason feng-
um það hlutverk að safna peningum
hjá fyrirtækjum og fólki á afmælis-
árinu. Alls staðar var okkur vel tek-
ið og við höfðum nærri ellefu millj-
ónir uppúr krafsinu. Ég er þess full-
viss að vinsældir félagsins em ekki
minni nú og það var einmitt Ingi-
björg Sólrún borgarstjóri sem sagði
i Sjónvarpinu svo réttilega að mér
finnst: „Leikfélag Reykjavíkur er
auðvitað hjartað í Borgarleikhúsinu
og mun alltaf verða það.“ Og þó var
þetta á þeim tíma þegar sótt var að
Borgarleikhúsinu úr mörgum átt-
um.“
Unga kynslóðin
áhugalftil
A þeim tíma sem Steindór er að
rifja upp, útmánuðum ársins 1996,
er Viðari Eggertssyni var sagt upp
störfum sem leikhússtjóra og Þór-
hildur Þorleifsdóttir ráðin í kjölfar-
ið, varð nokkur umræða um hlut-
verk Leikfélags Reykjavíkur í
rekstri Borgarleikhússins. Gengu
sumir svo langt að segja Leikfélag
Reykjavíkur dragbít á Borgarleik-
húsið; rekstur nútímaleikhúss krefð-
ist eins stjórnanda með óskorað
völd, lýðræðisleg skipan leikfélags-
ins samrýmdist ekki þörfum nútíma-
leikhúss.
Steindór byrjar á því að rifja upp
að fyrir 25 árum eða svo þótti
rekstrarform Leikfélags Reykjavík-
ur eitt hið eftirsóknarverðasta á
Norðurlöndum. „Kollegar okkar í
Skandinavíu létu sig dreyma um að
starfa í leikhúsi eins og við höfðum í
Iðnó. Tímarnir breytast auðvitað og
á þessum hundrað árum í lífi LR
hefur gengið á ýmsu. Menn hafa
deilt harkalega og sem betur fer
ekki alltaf verið sammála. Gagnrýni
og ágreiningur um málefni getur oft
orðið skapandi afl og minnihlutinn
orðið meirihluti eins og lýðræðið
býður uppá. Það er rétt að margir
STEINDÓR og Andrés Indriðason voru höfundar fyrsta Áramótaskaupsins í Sjónvarpinu á gamlársdag 1966.
„Heiti þáttarins, Áramótaskaup, sem þarna varð til hefur haldist óbreytt síðan og í þessu fyrsta Skaupi las ég
skýringu á heitinu upp úr Orðabók Menningarsjóðs fyrir bensíndælu sem Jón Júiíusson lék með mestu
ágætum," segir Steindór.
. {Dómínó
axrrir nai» i
eftir
spáðu því og jafnvel óskuðu þess að
100 ára afmælið yrði jarðarfór Leik-
félagsins, Aldarsagan minningar-
grein og hátíðin erfidrykkja, en sem
betur fer varð þeim ekki að ósk
sinni. Ef eitthvað deyr þá deyr það
venjulega innanfrá, en ekki vegna
árásar að utan, sagði Guðbergur
Bergsson einhvers staðar. Það er
mikið til í þessu.“
„Á tiltölulega fáum árum hafa
orðið kynslóðaskipti í Leikfélaginu,"
segir Steindór. „Þeir sem komu úr
Iðnó er margir hættir störfum eða
dánir og vandinn er sá að svo virðist
sem margt leiklistarfólk af yngri
kynslóðinni hafi ekki sama áhuga á
félagsstörfum, það hefur meiri
áhuga á persónulegum frama sínum
en gengi leiklistarinnar í heild. Það
vill fá góð og bitastæð hlutverk
sama í hvaða leikhúsi það er. Þetta
er ekki óeðlilegt því til þess hefur
það stundað nám í 4 ár. Það mætir
illa á fundi í Félagi íslenskra leikara
og LR, sér kannski engan sérstakan
tilgang í því að ræða málefni leik-
hússins og því skyldi það fara að
bera fjárhagslega ábyrgð á rekstri
Leikfélagsins - lætur aðra um það.
Þetta er ekki bara í okkar stétt
heldur virðist þetta vera sama sagan
í öðrum félögum.“
Lýðræði er samtal
Við stöldrum aðeins við lýðræðis-
hugmyndina sem er, þegar á allt er
litið, hornsteinn félagsins. „Ég er al-
inn upp við hugmyndir um lýðræði
og valddreifingu. í írjálsu leikhóp-
unum sem við þekkjum öll og Leik-
félagið lengi var, getur lýð-
ræðið notið sín. Það hefur
borið á því í umræðunni
um „innri vanda“ Leikfé-
lagsins að gert hefur verið
grín að þessu margumtal-
aða lýðræði. En hvað er
lýðræði? Má ég vitna í
orð Vigdísar Finnboga-
dóttur, sem hún baunaði
á Spánarkonung í ræðu
eitt sinn á meðan hún
var forseti og í heim-
sókn hjá honum. „Lýð-
ræði er samtal, sam-
þætting styrks og lít-
illætis, allt frelsi þarf
að þjálfa með sjálf-
saga. Lýðræði hefst
með því sjálfstrausti
sem þarf til að
mynda sér eigin
skoðun og viljanum
til að hlýða á skoð-
anir annarra.
Þroska sínum nær
það í hæfninni til
að semja sátt og
viljanum til að
gera sáttina að
veruleika." Svo
mörg era þau
orð Vigdísar og vert að minnast
þess að eitt sinn var hún kosin leik-
hússtjóri hjá LR með þessari marg-
hæddu lýðræðishefð og síðar forseti
Islands."
Fremstur ineðal
jafningja
Ekki verður Steindór þó sakaður
um að vera blindaður af fortíðar-
dýrkun því hann er fljótur að benda
á að taka verði mið af breyttum for-
sendum við rekstur Borgarleikhúss-
ins. „Til þess að lýðræðisstjórn gef-
ist vel í leikhúsi má leikhópurinn
kannski ekki vera of stór, þarf
kannski að vera af ákveðinni sam-
heldinni stærðargráðu með sameig-
inleg listræn markmið - vel skil-
greind. En þegar leikhúsið er orðið
svo stórt fyrirtæki sem raun ber
vitni þá verður að setja orðið „lýð-
ræði“ í svolitlar gæsalappir. Ég hef
mínar skoðanir á því hvernig dreif-
ing valdsins ætti að vera. Það verður
að standa lýðræðislega að kjöri
þeirra sem taka ákvarðanir en þeir
skulu síðan hafa frjálsar hendur til
að móta sína stefnu og ákvarðanir.
Það þarf auðvitað að að vera greini-
legt hvar lýðræðið á að verka og
hvar valdsvið þeirra liggur sem til
ákvörðunartöku eru kjörnir. Sam-
setning leikhópsins og mannaráðn-
ingar, sem skipta auðvitað miklu um
árangur leikhússins, þarf leikhús-
stjórinn að ræða náið við leikhúsráð-
ið. Leikhúsráð hefur ráðgefandi
hlutverk og er leikhússtjóra til halds
og trausts. En endanleg ákvörðun
er í höndum leihússtjóra. Síðan
kemur til umræða og samþykki leik-
húsráðsins í fjármálalegum efnum.
Leikhússtjórann sé ég ætíð fyrir
mér sem fremstan meðal jafningja."
Vandi leikhússtjórans er eftir sem
áður sá að þeir sem skipa leikhús-
ráðið eru yfirleitt starfandi lista-
menn við leikhúsið. Við bætast
tengsl þeirra við aðra listamenn
hússins, persónuleg og fagleg, og
þegar kemur að því viðkvæmasta
af öllu í rekstri leikhússins, breyt-
ingum á samsetningu leikhópsins,
er hætt við að hin persónulegu
tengsl og faglegu sjónarmið geti
rekist á. Steindór segist þess
reyndar fullviss að slík mál megi
alltaf leysa ef fólk tali saman. „Sag-
an segir okkur að þannig hafi það
verið gert í 100 ár. Mitt hlutverk
sem formaður félagsins var iðulega
fólgið í því að ganga á milli manna
og reyna að sætta andstæð sjónar-
mið. Á einum fundi með Þorsteini
Ö. Stephensen og Lárusi Sigur-
björnssyni, þeim miklu leikhús-
mönnum, deildu þeir hart um hvort
sýna skyldi leikritið Kvennamál
Kölska, norskt leikrit. Fyrst hljóp
ég á eftir Lárusi þegar hann rauk í
fússi útaf fundinum og fékk hann
til að koma tilbaka og skömmu síð-
ar varð ég að hlaupa á eftir Þor-
steini og biðja hann að koma aftur
á fundinn. Þetta var á þeim árum
sem ég var enn ungur og eldfljótur
að hlaupa."
Draumur um
leikhús
Þegar Leikfélag Reykjavíkur
flutti í Borgarleikhúsið haustið 1989
rættist nær aldarlangur draumur
þess um leikhús. Fyrstu fimmtíu ár-
in dreymdi Leikfélag Reykjavíkur
um Þjóðleikhús. Þegar sá draumur
rættist og flestir máttarstólpar
Leikfélagsins hófu störf við Þjóð-
leikhúsið riðaði Leikfélagið til falls á
sögufrægum aðalfundi sínum haust-
ið 1950. Þá hafði komið fram tillaga
um að leggja Leikfélagið niður, þar
sem ýmsir töldu að hlutverki LR
væri lokið með opnun Þjóðleikhúss-
ins þá um vorið. „Góðu heilli var til-
lagan felld og við vorum 14 ungir
leikarar sem gengum í félagið," seg-
ir Steindór.
Fljótlega gerði draumurinn um
nýtt leikhús til handa LR vart við
sig og svo fljótt sem 1953 er hús-
byggingarsjóður LR stofnaður.
Vakandi og sofandi dreymdi leikfé-
lagsfólk um nýtt leikhús allt þar til
Borgarleikhúsið var opnað 1989.
„Draumurinn um nýtt leikhús hefur
alla tíð haldið félaginu saman, segir
Steindór. „Haustið 1929 talar nýi
formaðurinn, Friðfinnur Guðjóns-
son, um Þjóðleikhúsdrauminn sem
sameini félagsmenn og auki kraft-
ana en þá voru mjög erfiðir tímar í
sögu félagsins. Það var svo draum-
urinn um Borgarleikhúsið sem
„sameinaði félagsmenn og jók þeim
kraftana“ eftir 1950. Og við fluttum
inn í þetta glæsilega leikhús, þetta
stóra og mikla Ævintýri. Við bárum
hingað stafina með nafni LR neðan
úr Iðnó og sungum - „Ævintýrið er
á enda leikið senn“. Ég hef þá kenn-
ingu að það hafi farið líkt fyrir okk-
ur eftir flutninginn í Borgarleikhús-
ið og varð í Þjóðleikhúsinu fyrstu ár-
in eftir opnunina þar. Við lögðumst
á meltuna, urðum værukær. Töldum
að við væram nú komin í höfn,“ seg-
ir Steindór. Hann er á því að enda
þótt Leikfélagið dreymi ekki lengur
um leikhúsbyggingu þá dreymi það
um leikhús. Kannski er það eini
draumurinn sem leikfélag getur
dreymt. „Leikhús er ekki hús heldur
tæki til leiksýninga. Draumurinn
núna er auðvitað að gera leikhúsið
okkar stórt og voldugt. Auðvitað var
alltaf reiknað með því að styrkur
stjórnvalda til leikhússins yrði stór-
aukinn þegar komið var í þetta stóra
hús. Ef ríkið hefði ekki fellt niður
styrk sinn til LR sem var 15 milljón-
ir á ári, væri ekki við rieinn skulda-
hala að berjast í dag. Árið 1989 þeg-
ar LR flutti í Borgarleikhúsið átti
Þjóðleikhúsið í miklum erfiðleikum.
En stjómvöld bára gæfu til þess að
taka á málum þess af stórhug og
reisn. Hafist var handa við miklar
endurbætur á Þjóðleikhúsinu og
uppsafnaður halli þess upp á 250
milljónir króna var greiddur af rík-
issjóði. Vandi leikhúss er sá að í bók-
haldi þess eru tekjur og gjöld færð í
krónum en það er ekki hægt að bók-
færa listrænan árangur á sama hátt.
Og ef ekki er tekin áhætta í leikhúsi
þá er það ekki lengur leikhús heldur
líkhús," segir kempan Steindór
Hjörleifsson og hvessir á mig augun.
Of seint að
reka mig
Steindór var skipaður fyrsti deild-
arstjóri Lista- og skemmtideildar
Sjónvarpsins og átti stóran þátt í
móta þann menningarlega svip sem
settur var á íslenska sjónvarpið
strax í upphafi. Hann segir að óneit-
anlega hafí sjónvarpið í upphafi vak-
ið nokkurn ugg í brjóstum leikhús-
fólksins og það verður að teljast at-
hyglisvert að fyrsti dagskrárstjór-
inn skuli hafa verið fundinn í for;
manni Leikfélags Reykjavíkur. „I
hjarta mínu veit ég að það kom leik-
húsunum vel að ég var innan veggja
sjónvarpsins því ég gat oftar en ekki
haft áhrif í þá átt að draga úr þeim
neikvæðu áhrifum sem samkeppni
sjónvarpsins gat haft og hafði á að-
sókn í leikhúsunum. Það var t.d.
gott að geta ráðið því að nokkru
hvaða dagar voru gerðir aðalsjón-
varpsdagarnir. Að geta ráðið því
hvernig erlent efni var keypt og
hvenær það var sent út. Með góðum
árangri barðist ég gegn því að við
sendum út framhaldsþætti þar sem
hver þáttur hafði ekki sjálfstæðan
endi, það gat orðið leikhúsunum
skeinuhætt á þessum árum þegar
fólk var límt við tækin og gat ekki
tekið upp á myndband eins og nú.
Nei, ég keypti aðeins spennuþætti
sem fengu sinn endi á hverju kvöldi
og sendi þá bestu auðvitað út á frí-
kvöldi leikara - mánudagskvöldum!!
Andrés Björnsson, sem síðar varð
útvarps- og sjónvarpsstjóri hafði t.d.
þýtt fræga sögu, Peyton Place sem
varð mjög vinsæl og hét víst Sáms-
bær uppá íslensku. Hvorki hann né
aðrir í sjónvarpinu fengu nokkurn
tíma að vita af því að sú sería bauðst
mér til kaups fyrir skítaprís. Bless-
aður vertu, þetta var framhaldssaga
í einum 52 þáttum og hefði haldið
öllum límdum við tækin ef hún hefði
verið sýnd og enginn farið í leikhús
þau kvöldin. Hún var nefnilega and-
skoti góð og vel leikin. Það er allt í
lagi að játa þetta núna, nú er hvort
sem er of seint að reka mig, 32 ár
síðan og glæpurinn öragglega
fyrndur í þokkabót.“
„Eins og leikhúsið þá er sjónvarp
ekki hús eða tækjabúnaður heldur
dagskrá," segir Steindór og bætir
við að það sé sannarlega gleðiefni
hvað íslenskt leikið efni hafi aukist í
sjónvarpinu síðustu misserin. „Þó
Sjónvarpið sé næstum því eitt á báti
með innlent leikið efni, þá hefur
samkeppnin við einkastöðvarnar
haft jákvæða þróun í för með sér því
öll tæknivinna hefur tekið miklum
framfórum og yfirleitt ér efni RÚV
gott sjónvarpsefni hvað vönduð og
fagmannleg vinnubrögð varðar. Það
er vonandi að sá mikli gróði sem er á
þessum svokölluðu frjálsu stöðvum
fari að skila sér í fjölbreyttari inn-
lendri dagskrárgerð sem standi
undir nafni.“