Morgunblaðið - 24.10.1999, Síða 2

2 B SUNNUDAGUR 24. OKTÓBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
„Sestu í gullstólinn,“ segir hún
og bendir mér með öðrum stafn-
um á annan tveggja stóla fyrir
enda stofunnar. Það er ekki í kot
vísað. Stóllinn er afar þægilegur
og á honum gyllilagðir borðar með
egypsku mynstri. Blaka kemur á
eftir mér inn; „Viltu ekki appel-
sín?“ spyr hún. „Jú, ekki væri það
úr vegi,“ svara ég. „Komdu með
mér fram í eldhús,“ segir Blaka og
ég stend upp úr gullstólnum, fæ
appelsínflösku og rússneska silf-
urkönnu til að drekka það úr. Það
er ekki eini silfurhluturinn á þessu
heimili - upp um hillur og ofan á
skápum standa silfurmunir, postu-
línsstyttur og fjöldi fjölskyldu-
mynda. A veggjum hanga stækk-
aðar fjölskyldumyndir nýjar og
gamlar í bland við hin fegurstu
listaverk, þar hangir m.a. málverk
eftir Kjarval sem hann málaði til
að gefa Blöku. Sumar myndirnar
eru eftir Guðrúnu Jónsdóttur sem
hefur listamannsnafnið Blaka, það
er raunar gælunafn hennar allt frá
æskudögum. Nafnið fékk hún
þannig að Guðrún, föðursystir
hennar, var að passa hana og
bróður hennar meðan foreldrar
þeirra voru í ferðalagi. „Guðrún
söng fyrir okkur Bí, bí og blaka.
Bjöm bróðir var frá upphafí kall-
aður Bíbí svo hún gaf mér nafnið
Blaka,“ segir hún og hlær. „Kall-
aðu mig Blöku,“ hafði hún enda
sagt strax við íyrsta ávarp og ég
geri svo samviskusamlega eftir
það.
Aftur sest ég í „gullstólinn" og
tek að ræða við Blöku um líf henn-
ar og starf og svo móður hennar,
Helgu Maríu Björnsdóttur, sem
óbeint hefur beint mér til Blöku -
hún er eina eftirlifandi barn Helgu
Maríu, sem fyrsti bátur Haraldar
Böðvarssonar hét eftir, en hinn nýi
og glæsilegi frystitogari fyrirtæk-
isins dregur einmitt nafn sitt af
þeim hinum sama bát. Stofnandi
Burðaráss, stærsta hluthafans í
Haraldi Böðvarssyni hf. nú um
stundir, var einmitt Halldór Jóns-
son, sonur Helgu Maríu og yngri
bróðir Blöku.
Talandi um gullstóla væri of-
mælt að segja að Blaka hefði verið
borin á gullstól í gegnum lífið - en
þó er ýmislegt í ævi hennar sem
gæti ýtt undir hugmyndir í þá átt.
Hún ólst upp á heimili þar sem
sannarlega aldrei skorti neitt, hún
og systkini hennar voru send víða
um heim til að mennta sig sem
best, hún fékk margvísleg störf
sem þóttu eftirsóknarverð og á
stundum hafa ættmenn hennar
beinlínis borið hana á höndum sér
- en það síðasttalda hefur þó ekki
komið til af góðu, hún fékk lömun-
arveiki rösklega þrítug sem ítrekað
hefur tekið sig upp á seinni árum.
„Var það ekki hræðilega erfið
reynsla?“ segi ég. „Uss, nei, það
hefði svo margt miklu verra getað
hent mig,“ svarar hún og hlær,
léttum og fínlegum hlátri. Hinn
létti hlátur og jákvætt viðhorf
Blöku var raunar það sem mér var
efst í huga þegar viðtalinu við hana
lauk - og var þó æði margt sem á
góma bar.
Rjómabústýra hjá baróni
Fyrst töluðum við um móðurina
- Helgu Maríu Björnsdóttur. Hún
fæddist 1. apríl 1880 á Svarfhóli í
Mýrasýslu og var næstyngst níu
barna þeirra Þuríðar Jónsdóttur
og Björns Ásmundssonar sem þar
bjuggu. Þuríður hafði starfað á
heimili Halldórs Kr. Friðriksson-
ar, yfirkennara Menntaskólans, og
lært þar dönsku og síðar tók hún
sig upp og lærði ljósmóðurfræði.
Gegndi hún síðan ljósmóðurstörf-
um í héraðinu. Björn bóndi var
duglegur og heppinn formaður og
sagt var að honum hefði aldrei
hlekkst á í róðri. Elsti sonurinn,
Jóhann Björnsson, hreppstjóri á
Akranesi, stundaði sjómennsku
lengi, hann seldi Haraldi Böðvars-
syni bátinn Helgu Maríu sem hér
hefur verið minnst á. Bátinn skírði
Jóhann eftir systur sinni, Helgu
Maríu, sem honum þótti mjög
vænt um. Helga María gerðist
ráðskona, 19 ára, hjá Jóhanni
bróður sínum í Bakkakoti, þar
sem nú heitir Hvítárbakki. Um
þær mundir gerðist það að hinn
glæsilegi franski barón, sem kom-
ið hafði til íslands frá Kanada og
látið reisa fjós það sem Baróns-
stígur er enn kenndur við, keypti
Helga María og Jón Björnsson með börn sín fjögur rétt áður en Selma hélt til náms í Bandaríkjunum. F.v.
Björn, Guðrún (Blaka), Selma og Halldór.
Blaka á Ieið í móttöku í
Alþingishúsinu.
Blaka ásamt Völu Thoroddsen og frú Dóru Þórhallsdóttur forsetafrú,
móður hennar.
Það passar ekki!
Við þessa annáluðu rausn
bjuggu þau Helga María og Jón
Bjömsson í Borgarnesi með sínu
fólki þar til þau fluttust til Reykja-
víkur árið 1946, að Hagamel 15, í
hús sem Halldór sonur þeirra hafði
teiknað. „Pabbi vildi byggja einbýl-
ishús, en Eysteini Jónssyni þótti
ekki henta að láta hann, sjálfstæð-
ismanninn, hafa lóð undir einbýlis-
hús, svo hann varð að reisa parhús,
en hann var ekkert óánægður með
það, hann var aldrei óánægður með
neitt - eða við, það passar ekki,“
segir Blaka ofurlítið sposk á svip
þegar hún minnist þeirra tíma þeg-
ar fjölskyldan flutti í húsið við
Hagamelinn þar sem hún býr enn í
dag. Það er ekki erfitt að sjá að
þetta er gróið heimili sem stofnað
var til af góðum efnum, höfðings-
skap og með talsverðum glæsibrag.
Á veggjum stofu og herbergja eru
mismunandi gerðir af silkivegg-
fóðri sem ekki sést blettur á enn í
dag og allar innréttingar eru úr
völdum viði sem einnig hefur stað-
ist afar vel tímans tönn. Bækur eru
og fjölmargar á heimilinu enda
bókelsk fjölskylda sem þarna átti
hlut að máli. „Pabbi seldi bækur í
Borgarnesi og við lásum jafnóðum
allt sem út kom og ræddum svo um
það, bókmenntir voru vinsælt um-
ræðuefni á heimilinu,“ segir Blaka.
Öll lærðu systkinin á píanó. „Það
var eðlilegur þáttur í menntun okk-
ar,“ bætir Blaka við. Foreldrar
hennar vildu gera sem best við
börn sín í öllu tilliti og víst kom það
veganesti þeim öllum til góða, þau
urðu vel metið fólk hvert á sínu
sviði í íslensku samfélagi. Eftir að
Blaka hefur stiklað á stóru í sögu
móður sinnar leikur mér forvitni á
að vita hvernig móðir hennar hafi
verið í hátt. „Hún var alltaf í góðu
skapi og mjög skemmtileg, hún var
líka alltaf mjög falleg, pabbi var
líka afar skemmtilegur og hjóna-
band þeirra var með afbrigðum
gott, aldrei orðinu hallað,“ segir
Blaka.
Vildi ekki giftast né eiga börn
Helga María Björnsdóttir ung að árum.
Hvítárvelli skammt frá Bakkakoti.
Jóhann var á stundum leiðsögu-
rnaður baróns Charles Gauldrée
Bouilleau á ferðum hans um hér-
aðið og kom baróninn stundum við
í Bakkakoti í þeim leiðöngrum.
Svo var það dag í janúar 1901 að
Jóhann kemur að máli við Helgu
Maríu, systur sína, og spyr hana
hvort hún vilji gerast rjómabú-
stýra á Hvítárvöllum. Baróninn
bauðst til þess að kosta hana á
mjólkurskólann á Hvanneyri ef
þetta yrði úr. Helga María fór á
mjólkurskólann og gerðist síðan
rjómabústýra barónsins.
Heimilið reist um
„þjóðbraut þvera“
í minningargrein um Helgu
Maríu eftir frænku hennar, Sigríði
Einars frá Munaðarnesi, sem birt-
ist laugardaginn 2. september
1972, er Helga María var jörðuð,
segir að hún hafi útskrifast úr
mjólkurskólanum með ágætisein-
kunn og tekið síðan við mjólkur-
vinnslu og smjörgerð á Hvítárvöll-
um. Bú barónsins var selt eftir lát
hans í desemberlok 1901. Eftir
það fór Helga María norður í land
til að kenna konum þar meðferð
mjólkurafurða. Næst starfaði hún
við rjómabú við Blundsvatn í Bæj-
arsveit og svo fór hún í Borgarnes
þar sem hún giftist vorið 1906
unnusta sínum, Jóni Björnssyni
frá Bæ í Borgarfirði, sem þá var
nýlega kominn frá verslunarnámi í
Kaupmannahöfn. Hann stofnaði
verslun í Borgarnesi ásamt mági
sínum, Jóni Björnssyni frá Svarf-
hóli. Skömmu síðar fluttu þau í
hús sitt sem enn stendur undir
Höfðanum í Borgarnesi og þar
fæddust börn þeirra, Björn F.
Blaka átján ára.
Jónsson hagfræðingur, Guðrún
Jónsdóttir (Blaka) Halldór H.
Jónsson arkitekt og dr. Selma
Jónsdóttir listfræðingur. Helga
María þótti með afbrigðum mynd-
arleg húsmóðir. Hún hafði enda
gengið á hússtjórnarskóla í
Reykjavík sem Friedrika Briem
stýrði og lært þar að leggja fal-
lega á borð auk annars sem ungar
konur voru þá fræddar um í slík-
um skólum. Ári síðar lærði Helga
María ensku og dönsku og bjó þá
á heimili Leopoldine og Halldórs
Kr. Friðrikssonar yfirkennara.
Hún var því ekki illa til þess fallin
að stjórna heimili sem nánast var
„reist um þjóðbraut þvera" svo
mikill var gestagangurinn á heim-
ili þeirra Jóns og Helgu Maríu
undir Höfðanum í Borgarnesi.
Bæði voru þau hjón að sögn annál-
uð fyrir gestrisni og hjálpsemi.
Blaka unni móður sinni og raun-
ar foreldrum sínum báðum svo
mjög að eigin sögn að hún vildi
helst ekki yfírgefa þau. - „Eg vildi
alls ekki flytja frá þeim, ég ætlaði
ekki að fást til að fara til Reykja-
víkur að vinna fyrir mér og ég vildi
ekki giftast þótt ég ætti þess mörg-
um sinnum kost. Til hvers - ég gat
ekki haft það betra en ég hafði og
börn langaði mig ekki til að eign-
ast,“ segir hún og býður mér að
svo mæltu að ganga til borðstofu
þar sem hún hefur alla daga upp-
dekkað borð með ýmsum tegund-
um af kaffíbrauði, postulínsbollum,
silfurteskeiðum og göfflum. Eg
sæki fyrir hana kaffikönnuna, helíi
fyrir okkur í bollana og samtalið
tekur nú að snúast í ríkari mæli um
Blöku sjálfa.
„Þú ert að verða 89 ára gömul,“
segi ég. „Ekki fyrr en fyrsta des-
ernber," segir hún og hlær. „Þetta
er orðið langt líf og gott,“ bætir
hún við. „Ég átti yndislega æsku,
heimilið var svo glatt og skemmti-
legt. Það var alltaf fullt af gestum
heima, stundum tugir manns. Það
versluðu svo margir við pabba,
hann seldi allt milli himins og jarð-
ar sem bændur gat vanhagað um,
verslunin var stór og mörg útibú,“
segir Blaka. Hún fór ekki að heim-
an til starfa fyrr en hún var komin
fast að þrítugu. „Eyjólfur Jóhanns-
son var mikill vinur foreldra
minna, hann var í Sjálfstæðis-
flokknum eins og þau og hann kom
oft upp í Borgarnes til þess að fá
mig suður til að vinna hjá Sjálf-
stæðisflokknum. Ég lét loks til
leiðast og fór að vinna hjá flokkn-
um í lítilli skrifstofu við Kalk-
ofnsveginn og fékk 150 krónur á
mánuði. Við unnum þarna þrjú en
oft söfnuðumst við saman unga
fólkið við störf. Nokkru eftir að ég
hóf þarna störf var auglýst í Mogg-
anum eftir þýðanda við amerísku
ræðismannskrifstofuna sem síðar
varð sendiráð. Ég taldi að ekki
þýddi fyrir mig að sækja um.
Nokkru síðar var auglýst aftur og
þá ákvað ég að sækja um. Ég fór
og var vísað inn og sagði þar nokk-
ur orð, skrifaði svolítið á ritvél - og
var ráðin daginn eftir, fjörutíu
sóttu um auk mín.“ En hvar skyldi
Blaka hafa lært svona góða ensku?